Саха бэйэтин төрүт ынах сүөһүтэ хайдах кыстаата уонна кыстыгы хайдах туораан эрэрий? Саха ынаҕын иитиитигэр быһаччы сыһыаннаах үлэһиттэр, исписэлиистэр итинник ыйытыыга эппиэттииртэн саараҥныыллар. Ону өйдүөххэ сөп: күөххэ үктэнэрбит өссө да ыйга чугаһыыр кэм баар. Ынах  төрүүр-ууһуур кэмэ салҕанан бара турар. Онуоха эбии быйылгы сааспыт балачча кубулҕаттаах майгыланна. Түүнүн тымныйар, хахха сиргэ хаар чөллөй кэриэтэ сытар. Дьиҥэр, бу биһиэхэ улахан соһутуулаах сонунунан буолуо суоҕун сөптөөҕө. Кэлиҥҥи кэмҥэ килиимэт уонна күн-дьыл биллэ уларыйар буоланнар, туох барыта соһутуулаах курдук буолла.

Урукку көлүөнэ дьон кэпсээннэриттэн билэбит: ыам ыйын бүтүүтэ миэтэрэ аҥаара халыҥнаах хаар биир түүн иһигэр ыгыччы түһэн баран, төһө эмэ хонуктаан ууллан биэрбэккэ сытарын туһунан. Ол буоллаҕа дии, айылҕа алдьархайа диэн! Тиһэх салаа отун, сааскы Ньукуолуну көрсө сиэн бүтэрбит сүөһү, сайыҥҥы хаар аны мууһуран баран, хаһан ууллан бүтүөр, күөх от бытыгырыар диэри, бүтүннүү охтон хаалыан сөп. Оннук алдьархайы аныгы сүөсүһүттэр бэйэлэрэ көрсүбэтэхтэрин да иһин, истэр, билэр бөҕө буоллахтара дии. Онон, айылҕаны кытта быһаччы ситимнээх дьон, сүөсүһүттэр, кыстык бүтэһиктээхтик түмүктэнэн, сайыҥҥы быйаҥҥа үктэниэр диэри, ыһа-тоҕо кэпсииртэн туттуналлара өйдөнүөхтээх. Өбүгэлэриттэн кэлсэн иһэр удьуор үгэс буоллаҕа.

«Саха ынаҕа»  судаарыстыбаннай казеннай тэрилтж кылаабынай зоотехнига Андрей Турантаевтыын кэпсэтэбит. Тэрилтэ 7 отделениетыгар 868 сүөһү кыстаан турар. Мантан төрүүр-ууһуур ынаҕа – 263. Саамай элбэх 191 сүөһүлээх отделениенан «Бытантай» буолар. Нам Таастааҕар 182 сүөһү тутуллан турар. Муус устар 20 күнүнээҕи туругунан, 112 ньирэй төрөөбүт. Бу былаан 42,6 %-гар тэҥнэһэр. Кылаабынай зоотехник, кыстык бүтэһиктээх түмүгүнэн, төрүөҕү 84 % ылыахпыт диэн суоттанар.

- «Бытантай» отделениета (Эбээн Бытантай улууһа. Тэрилтэ састаабыгар ааспыт күһүн, кыстык саҕаланыыта холбоммута. И.П.) уустук балаһыанньалаах, -- диир Андрей Андреевич. – Айылҕаларын усулуобуйатынан  от кыайа-хото оттоммот. Бэйэлэрэ, бэркэ гыннаҕына, Саҥа дьылга эрэ диэри тиийэр оту бэлэмнэнэллэр. Быйыл кыһын Тааттаттан 180 туонна от тиэлиннэ. 34 туонна гранулированнай от эбии тиэрдилиннэ. Ону таһынан, 20 туонна хомбукуорумунан, 20 туонна эбиэһинэн,  1 туонна тууһунан, сүөһү эминэн-томунан, араас иһитинэн-хомуоһунан, инбэнтээринэн хааччылыннылар. Бу күннэргэ эбии 10 туонна гранулированнай от тиэрдилиннэ. Маннык бытантайдар хаһан да хааччыллан көрө иликтэр. Бу, кэлэр кыстыкка бэлэмнээх киирэллэрин инниттэн, депонациялааһын (хаһааныы) бэрээдэгинэн хааччыйыы буолар. Ону үчүгэйдик өйдөөн туран, көдьүүстээхтик туһаналлара наада.

Икки сыллааҕыта 100-тэн тахса сүөһүгэ аналлаах саҥа аныгы хотон үлэҕэ киирбитэ. Оһохторо, ититэр систиэмэлэрэ хайыы-үйэ хапытаалынай өрөмүөҥҥэ наадыйаллар. Оһохтор маһынан оттуллаллар. Хотон ититэр систиэмэтин хапытаалынай өрөмүөнүгэр аналлаах хочуолунай тэриллэрэ, үүтү  астыыр оборудование, «Сокол» квадроцикл-болотоход  эмиэ бу күннэргэ Саккырыырга тиэрдилиннэ.

 Бачча көмө дьиҥ көдьүүстээхтик туһаныллыахтаах. Икки сыл тухары биир эмэ сүөһүнү атын сиргэ атыылаабатылар. Оттон сүөһүлэрин ахсаана наар аҕыйыы эрэ турар. Кыстык саҕаланыыта отторо суох буолан, 15 сүөһү охтубута. Ол иһигэр Саккырыыр учаастагар – 9, Кустуурга – 6 сүөһү. Кэлэктиипкэ өй-санаа төрдүттэн уларыйыан, үлэ дьиссипилиинэтэ тосту кытаатыан наада.

Мииринэй Сүлдьүкээригэр 153 сүөһү кыстыкка киирбитэ. Билиҥҥитэ 20 ынах төрөөтө. 150 сүөһүгэ сөптөөх хотон тутуллан, ааспыт күһүн үлэҕэ киирбитэ, ол хотонноругар кыстаатылар. Ньурба Аканатын Чкаловыгар 50 сүөһү кыстаата. Бу күннэргэ Өймөкөөн улууһун «Биэрэк үрдэ» отделениетыттан 5 ынах, 1 оҕус,  ыччат сүөһү, 3 ньирэй – төбөлөөҕүнэн барыта 28 сүөһү Чкаловка тиэрдилиннэ. Онно 100 сүөһү киирэр хотоно тутуллубута.

Нам Таастааҕар 150 сүөһүгэ аналлаах хотон былырыыҥҥы кыстыкка үлэҕэ киирэн турар. Инникитин «Таастаах» наука хайысхалаах стационар буолара былааннанар.

Саха сүөһүтүгэр 7 тирэх, базабай хаһаайыстыба баар. Ону таһынан, сүөһүлэр граны ылбыт бааһынай уонна кэтэх хаһаайыстыбаларга тураллар. Түмтэххэ, сыл түмүгүнэн, өрөспүүбүлүкэ 2150 саха төрүт сүөһүлээх, 880 ийэ ынахтаах. Үөһээ Дьааҥы улууһун Барылаһыгар уонна Сартаҥар былырыын саха ынаҕын граныгар тиксибит бааһынай хаһаайыстыбалар бааллар. Томпо улууһун Охуоскай Бөрөбүөһүгэр, Үөһээ Халыма Арыылааҕар саха сүөһүтэ төрүүр-ууһуур.

Кыстык түгэҕин көрөрбүт күн-түүн чугаһаан иһэр. Барыта этэҥҥэ. Базаны саҥалыы тэрийиигэ хамсааһын баар диэн эрэллээхтик этэр кыахтанныбыт, -- диэн кылаабынай исписэлиис Андрей Турантаев кэпсээнин түмүктүүр. Бэйэтэ да быстаҕас санаалартан быһыта тутан, этэр-тыынар буоллахха, тэрилтэ кылаабынай исписэлииһэ иһитиннэрбитинэн, 880 ийэ сүөһү, ол эбэтэр төрүүр-ууһуур ынахтаммыппыт. Өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана  ийэ ынах ахсаанын 1000 төбөҕө тиэрдэр соругу туруорбута. Ол сорук кыаллыах курдук туруктаммыт диэҕи баҕарыллар. Биллэн турар, 1000 төбө – бу быыһык сыаллаах сорудах буолара өйдөнөр. Сүөһү – тыыннаах харамай. Кини аһыыр эрэ айдааннаах буолбатах. Киниэхэ толкуйдуур, үөрэр, хомойор чуубустубалара эмиэ аһаҕастар. Ханаалы, тимир суолу тутуу бөдөҥ былааннара киниэхэ кыайан барсыбаттар. Адьас саҥаттан, кыраттан саҕалыаххын наада. 1000 сылга бэйэбитин иитэн-аһатан кэлбит бэйэлээх бэйэбит сүөһүбүтүн, бэйэбит илиибитинэн эспиппит 70 сыл ааспытын кэннэ, бэрт дьон аҕыйах сыл иһигэр чөлүгэр түһэрээри өрүкүнэспиппит баара. Ийэ ынах ахсаанын салгыы 3-5 тыһ. тиэртэхпитинэ, харахпытын өрө көрүөхпүт. 10000-ҕа тиийдэҕинэ уонна аны өлбөт-сүппэт үйэтин букатыннаахтык төннөрдүбүт диэхпит.

Субу аҕыйах сыллаахха диэри, саха төрүт сүөһүтэ тутуллан туран усулуобуйатын көрөн баран, киһи санаата холлоро, улаханнык абаккарара. Ситэрэн эспэтэхпитин, дьүүкээрдэн тобоҕолооторбут диэххэ айылааҕа. Манна миигин сыыһа өйдүөхтэрин сөп. Маннык тыллары, мин хайа да түбэлтэҕэ, сүөһүнү кытта үлэни саҕалаабыт уонна үлэлии сылдьар дьон уонна тэрилтэ ааттарыгар туһаайбаппын. Бу туһунан урут этэн аһарбытым, онон хатылыы барбаппын. Кэлин икки сылга саха төрүт сүөһүтүгэр анаан тутуллубут 3 хотон, 2 типовой сайылык үлэлии тураллар. Кимиэхэ эрэ, баҕар, бу дуона суох сыыппара дуу, ахсаан дуу курдук ылыныллыаҕа. Онуоха ити инники эппит тылларбын өссө төгүл хатылыам этэ.

Уһун сылларга «Саха ынаҕа» удьуору ууһатар наука хайысхалаах питомник 17 мөл. солк. бүддьүөттээх этэ. Ама да, биһиги сахалар кэр-дьэбэр дьадайбыппыт иһин, биир орто баайыылаах эргиэмсик, урбаанньыт, чунуобунньук сиэбиттэн ороон таһаарар харчыта буоллаҕа дии ити. «Экэнэмиичэскэй кириисистэр, пандемия саҕана буолумуна» диэччи көстүөҕэ. Суох, доҕоттор, мин ити саамай ньүөл сылларга баар балаһыанньа туһунан кэпсиибин. Эрэйдээх-буруйдаах, сордоох-муҥнаах саха ынаҕа барахсан кыстыгын этэҥҥэ туораан эрэрэ, истэргэ үөрүүлээх. Мааны Маҥаачыйабытыгар, Үчүгэй Өрүөстээхпитигэр, Эриэккэстээх Эриэнчикэйбитигэр быйыл быйаҥнаах сайын, үүнүүлээх күөх дуол тосхойдун!