Саха ыраас хааннаах сылгыта, бу аан дойдуга холооннооҕо, тэҥнээҕэ суох дьиэ уратылаах сүөһүтэ буолар. 50-60 кыраадыс тымныыга, 70-80 см халыҥнаах хаары атаҕынан (туйаҕынан) хаһан аһаан, 8 ыйдаах кыстыгы туоруур. Бу тухары биирдэ сытан ылбакка, түөрт атаҕар тура тэбинэн сылдьар. Маннык ураты сөҕүмэр тулуурдаах атын ханнык кыыл, сүөһү баарын ким эрэ этэн биэрэр кыахтаах дуо? Бука, кыаллыбата буолуо. Дьэ, кырдьык, Үрдүк Айыыларбыт саха урааҥхайдары киһи-сүөһү төрдө буоллуннар диэн харыстаан-харыһыйан, анаан-минээн маанылаан, үөһэттэн түһэрбит сыспай сиэллээхтэрэ, үрүҥ-хара сүүрүктэрэ буоллаҕа. Ырыа куттаах диэбиккэ дылы, саха дьиҥ сылгы куттаах омук. Сылгыны иитиигэ маннык дириҥ үгэстэрдээх омук, ама, хайаан инники күөҥҥэ сылдьыбат буолуоҕа?

Киһини муодарҕатар сыыппаралар

Сэбиэскэй дэнэр кэмҥэ өрөспүүбүлүкэ муҥутаан 200 тыһыынча сылгылана сылдьыбыта. Ахсаанын төһө баҕарар эбэр кыахтааҕа, ону мэччирэҥ кэмчитэ туорайдыыра. Онтон сылтаан убаһаны маассабайдык өлөрүү быраактыкалана сылдьыбыта. Дьиҥэр, убаһа – бу сиппэтэх эт. Урукку саха убаһаны хаһан да өлөрбөт этэ, эгэ, идэһэҕэ туттара кэлиэ дуо? Хойукку кэмҥэ убаһаны кыргыы экэнэмиичэскэй төрүөттээҕэ. Убаһаны 3-4 сааһыгар диэри ииттэххэ, көрүллэр-харайыллар ороскуотун хаһан да толуйуо суоҕа.

Билигин өрөспүүбүлүкэ 180 тыһыынчаны иһинэн-таһынан сылгылаах дэнэр. Билигин үгүс киһи ТХМ отчуотун сүүдүҥүйдүүр, ылыммат. Сылгы 70-тан тахса бырыһыана кэтэх бас билиигэ тутуллан турар диэн буолар.

Эмиэ сэбиэскэй кэмҥэ, хаһыанай тылынан эттэххэ, кулун дьыалабыай тахсыыта ортотунан 70%, өссө 80% буолара. Билигин саамай үтүө дьылларга муҥутаан 60%-ҥа тэҥнэһэр. Уһун сылларга 40-45%-ны көрдөрөн кэллэ. Бу төрүөххэ олох кыра көрдөрүү, ол үрдүнэн сылгы уопсай ахсаана 180 тыһыынчаҕа тиийэн сылдьара, сымнатан эттэххэ, киһини муодарҕатар. Онтон хонтуора суруйан уонна ол онтун билэн эрдэҕэ дииргэ эрэ тиийиллэр.

Төрдө-төбөтө кутуйахтан саҕаланар

Дьиэ хайа да сүөһүтүгэр, көтөрүгэр төрүөҕү мөлтөхтүк ылар буоллуҥ да, ол салааҥ кыайан өнүйүө суоҕа. Дьэ, маныаха биһиги дьиэ сүөһүтүн көрүүгэ-харайыыга улахан исписэлиис санаатын истиэхпит.

Михаил Петрович Неустроев, бэтэринээр наукатын дуоктара, бэрэпиэссэр, РФ уонна СӨ наукаларын үтүөлээх диэйэтэлэ. ТХССНЧИ бэтэринээринэй биотехнологияларга лабаратыарыйатын сэбиэдиссэйэ:

–  Сылгы ыалдьар ыарыыта аҕыйаҕа суох, ол эрээри биһиги бүгүн чопчу биэ сыстыганнаах кулуннааһынын (сальмонеллезнай аборт) туһунан кэпсэтиэхпит. Бу саҥа буолбатах, өрүүтүн баар ыарыы. Бу гынан баран, саҥалыы «далааһыннаныыта» билиҥҥи кэммит төттөрү сүргүөхтээх быһыытын-майгытын кытта сибээстээх. Биэ сальмонеллезтан кулуннааһына биһиэхэ ааспыт үйэ 30-с сылларыттан үчүгэйдик биллэр буолбута. Чэгиэн туруктаах сылгы бэйэтэ сальмонеллезтаабат, ол оннугар сутуллуон уонна сутуйуон сөп. Сүрүн сутуйааччынан хонуу кутуйаҕа буолар. Биллэрин курдук, сылгы хонууга, ырааһыйалаах сиргэ төрүүр, ииктиир, саахтыыр. Ол онно кутуйах сутуллан, салгыы окко, хонууга тарҕатар. Оту сиэн, атын сылгылар сутуллаллар, оннук салҕанан бара турар. Сальмонеллеһинэн кутуйах ыалдьар, ол аата айылҕаны кытта сибээстээх ыарыы көрүҥэр киирсэр.

Ааспыт 80-с сылларга бу ыарыы 134 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа тура сылдьыбыта. Ыарыы турдаҕына, харантыын биллэриллиэхтээх. Бастаан ыарыыны эмтээн эрэ баран, ол кэнниттэн вакцинациялааһын ыытыллыахтаах. Быйыл бу ыарыы элбээтэ. Сылгылаах дьон баайдара ыарыйдаҕына эмтэтэн, вакцинациялатан баран тохтотон кэбиһэллэр. Вакцинациялааһын сыл аайы ыытыллыахтаах. Тыа дьоно хаһан «уһун сонноммуттара» баарай? Дьадаҥыбыт охсо сытар. Сылгы кэтэххэ барыаҕыттан ыарыы элбээтэ. Дьон, ордук эдэр өттө, «сылгы эмтэммэккэ да сылдьыаҕа» диэн төрдүттэн сыыһа толкуйдаах буолар. Урут вакцина босхо буолара, ол тохтообута ыраатта. Чааһынайдар атыылаһыахтарын ыарырҕыыллар. Бэтэринээр сулууспата ыҥырыы эрэ оҥоһулуннаҕына кэлэр. Ыҥырбыт хаһаайын 150 солк. төлүүр. Вакцина сыаната – 350 солк. Биир-икки үөр сылгылаах киһиэхэ, мунньуллан балачча суума буолуоҕа.

Орто Халыма Өлөөкө Күөллээҕи сылгытын собуотугар бу ыарыы туран баран тохтуу илик. Үөһээ Бүлүүтээҕи бэтэринээр сулууспатын начаалынньыга этэринэн, бу кыстыкка 72 биэ кулуннаабыт. Улууска вакцинациялааһын ыытыллыбатаҕа, ол түмүгэр ыарыы тарҕанара тохтообот. Бу ороскуоту харчытыгар таһаардахха, 3 мөл. 500 тыһ. солк. тэҥнэһэр. Улуус 4 нэһилиэгэ 700 сылгылаах, маны вакцинациялыырга 245 тыһ. солк. наада. Нөҥүө сылыгар, онтон нөҥүө сылга вакцинацияҕын хатылыаххын наада. Ханна да кэтэх хаһаайыстыбалаахтар атыыласпат буола сатыыллар. Оттон сокуон атыыланыахтааҕын туһунан этэр. Ыарыы турдаҕына, харантыын биллэриллэн, ыалдьыбыт сылгы этэ атыыланыа, сылгы бэйэтэ атастаһыкка барыа суохтаах. Ол иһин ыалдьыбыт сылгылаах хаһаайын онтун кистии сатыыр түбэлтэтэ аҕыйаҕа суох буолар. Дохуот киллэриниэн наада.

Бүлүү улууһун бэтэринээринэй сулууспатын дааннайынан, Тааһаҕар нэһилиэгэр 2015 сылтан сальмонеллез ыарыы баара биллибит. Ити инники этиллибит биричиинэлэринэн сылгылаах дьон эмтэтэри эбэтэр наадалааҕынан аахпатахтар, эбэтэр ороскуотуралларын ааҕыммыттар. Бу сыллааҕы төрүөхтэрин түмүгэ 22%-ҥа тэҥнэспит. Төрүөхтээх-ууһуохтаах биэлэрин 78%-на тугу да биэрбэтэх. Бүтүн нэһилиэк кураанах хаалбыт.

Сылгы сыстыганнаах ыарыыта турбутугар, кэтэх хаһаайыстыбалаах киһи туох да буруйа суоҕунан, кини сылгытын эмтэтэригэр бырабыыталыстыба харчынан өйөбүлү көрүөхтээх этэ. 2013 сылтан саҕалаан, бу боппуруоһу туруорсан, Ил Түмэҥҥэ, парламент сис кэмитиэтигэр, ТХМ-гэр, бырабыыталыстыбаҕа уонна кэлин тиһэх Ил Дархаҥҥа суруктары суруйбутум. Ил Дархан «Быһаарыҥ. Харчыны көрүҥ» диэн резолюция уурбут этэ. Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ А.В.Тарасенкоҕа, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин 1-кы солбуйааччы М.В.Никифоровка бу боппуруоска мунньахтар ыытыллыбыттара. Бэтэринээрийэ департаменын салайааччыта П.Петров биһиги туруорсуубутун өйөөбүтэ. Барыллааһын быһыытынан 21 мөл. солк. көрүллүөх курдук.

Дьэ, доҕор, аныгы Арассыыйаҕа отчуот диэн илэ чахчы абааһы атаҕын тоһутар дьыалата буолбут эбит. Бэйэм өттүбүттэн бу кэпсэнэр боппуруоһу туруорсан, Арассыыйа Тыатын хаһаайыстыбатын миниистирэ Д.Патрушевка суруйа сылдьыбытым. Онтубар маннык харданы туппутум: «Бэтэринээрийэ департаменын дааннайынан, Арассыыйа сылгы иитиитинэн дьарыктанар 3 эрэгийиэнигэр 16 сылгы сальмонеллез абортунан ыалдьар. Субъект бэйэтэ харчыны көрүөхтээх» диэн буолбут. Үчүгэйэ бэрт дии! Арассыыйа үрдүнэн 16 сылгы ыалдьыбыт үһү! Миниистирбит да баар, итинник хойгур дааннайы кырдьык итэҕэйэрэ дуу, биһигини даҥ акаары «чукчаларынан» ааҕара дуу?..

Биэ сыстыганнаах кулуннааһына ыарыыттан сыллата 1 млрд. 200 мөл. солк. ночооту сүгэбит. Ити улахан харчы. Бу ыарыыттан вакцинациялааһын тэрээһиннээхтик уонна күргүөмнээхтик ыытыллара эбитэ буоллар, кулун дьыалабыай тахсыыта саамай кыччаабыта 10% үрдүө этэ. Оттон ити 10%-ны харчытыгар ыллахха, 320 – 400 мөл. солк. тэҥнэһиэҕэ. Оттон 20% үрдэттэххэ, 800 мөл солк. тэҥнэһиэҕэ.

50 тыһыынча төбө сылгыга сөптөөх сальмонеллезнай вакцина дозатын оҥоруу бэйэҕэ турар сыаната 21 мөл. солк. тэҥнэһэр. Бу бэйэм айбыт, оҥорбут вакцинам буолар. Үлэбин 2000 сылтан саҕалаан баран, 2006 сылга бэлэм оҥорбутум. Онтон ыла быраактыкаҕа туттулла, туһанылла сылдьар. Сылгы сальмонеллезнай абортун вакцинатын сыл аайы биһигиттэн Алтаай өрөспүүбүлүкэтэ, Краснярскай кыраай, Новосибирскай уонна Владимирскай уобаластар уопсайа 3-4 тыһыынча дозаны атыылаһаллар. Арассыыйаҕа биһиги эрэ өрөспүүбүлүкэбит маннык вакцинаны оҥорор диэхтээхпин.

Бэйэбит айбыппытын сатаан туһаммаппыт

Төрүүр-ууһуур биэ бу уонна чугастааҕы да сылларга сыстыганнаах ыарыыттан кулунааһына син биир тахсыаҕа. Тоҕо диэтэххэ, ыарыы көрдүгэнэ адьас «тыыннаах» сытар. Ол көрдүгэни кытта тус сыаллаахтык охсуһан үрэйдэххэ, үөһүн быһа тартахха, ый-күн ыһыаҕа эрэ оҥордоххо, бу ыарыыны тохтотуохха сөп. Ол да үрдүнэн, айылҕаны кытта сибээстээх сыстыганнаах ыарыы буоларынан, хаһан баҕарар хаттаан көбөн кэлиэн сөп. Онон сэрэнэр, сэрэтэр үлэ хаһан да быстан хаалыа суохтаах.

Аҥаардас ити сальмонеллезнай абортан төһөлөөх хоромньуну сүгэрбитин биллиилээх учуонайбыт бэрт дьэҥкэтик быһааран биэрдэ. Биир суол бэркиһэтэр: ыарыыны боҕутуннарар вакцинаны бэйэбит айыахпыт үһү, бу гынан баран, бэйэбитигэр кыайан туһаммат буолуохпут үһү. Тыабыт сирин дьоно дьадаҥылара, чычырбастара бэрт. Үгүстэрэ күннээҕилэрин туһугар мөхсөр дьон. Чааһынай бас билиинэн бардыҥ да, биирдэ килэс гына түһүөхтээҕиҥ курдук куолулааччылар бааллар. Чэ, ону сах сиэтин. Төһө киһи баар да, соччо санаа баар.

Оттон сылгы хабарҕаһыт, сыстыганнаах кулуннааһын курдук ыарыыларын утары, Арассыыйаҕа атылыылара суох, олохтоох айылҕа штаммаларын төрүттэригэр олоҕурбут вакциналары, “Сахабактисубтил”, “Хонгуринобакт”, “Пантобакт”, “Норд-бакт” пробиотиктары айбыт Михаил Петровичка тус бэйэтигэр сыһыаннаан, «Нет пророка в своем отечестве» диир нуучча бэргэн этиитин өйдөөн кэлэҕин.