Константин Горохов-Чинэки Көстөкүүн салайааччы, исписэлиис быһыытынан, Аартыка улуустара -- Абый уонна Аллайыаха --  биир да табата суохтарын бэлиэтээн суруйар. Ааспыт үйэ 60-70-с сылларыгар Дьааҥы улууһун бары нэһилиэктэрэ таба иитиитинэн дьарыктаналлара, билигин соҕотох Табалаах эрэ тыһыынча кэриҥэ табалаах хаалбыт...

Итинник балаһыанньа биһиги оройуоммутугар, Өлөөн улууһун Солоҕоон нэһилиэгэр (уруккута “Ээйик” сопхуос), бүрүүкээн турар: 2005 сылтан ыла эмиэ биир да табалара суох. Кэнники сыллары улуус үрдүнэн биэс тыһыынчаҕа тиийэр-тиийбэт табалаах көрсөбүт: 2019 с. – 4591 таба, 2020 с. – 5016, 2021 с. – 5264.

Эбии төлөбүрдэринэн, бириэмийэнэн көҕүлүүллэрэ

Өлөөн оройуонугар сэбиэскэй кэмҥэ таба иитиитэ үчүгэй туруктаах этэ. 1961 сыллаахха холкуостары сопхуос производствотыгар киллэриигэ 24848 төбө табаны (ол иһиттэн 11229 төрүүр-ууһуур ийэ табаны) сопхуоска туттарбыттара. Урукку холкуостаахтар сопхуоска киирэннэр, өссө таһаарыылаахтык, эппиэтинэстээхтик үлэлиир, хамнастарын харчынан ылар буолбуттара. Эдэр ыччаты араас идэлээх куурустарга, үөрэхтэргэ, идэлэргэ үөрэттэрэллэрэ. Тыыл, үлэ, сэрии бэтэрээннэрэ кинилэри үлэ араас салааларыгар угуйаллара-уһуйаллара, сүбэ-өйөбүл буолаллара.

Ити саҕана, биллэн турар, сэбиэскэй партийнай-хаһаайыстыбаннай, комсомольскай-профсоюзнай тэрилтэлэр, салалталар оруоллара улахан көмө этэ. Оробуочайдарга араас эбии төлөбүрдэр, көс олохтоох табаһыттарга хамнастарыгар хотугу надбавкалар, 40 % отгоннай төлөнөрө. Үлэ араас көрүҥэр социалистическай куоталаһыылар тэриллэллэрэ, ким бэйэтин былаанын аһара толорбукка бириэмийэ, путевка, наҕараада, пуонда бэриллэрэ.

Үлэһит 60-70 %-нын ыччат ылара

“Өлөөн” сопхуос 1971-1977 сылларга үрдүк көрдөрүүлэри ситиспитэ. Таба тохсунньутааҕы ахсаана 30014-34077 төбөҕө тиийэ сылдьыбыта. Оччолорго 5000-6000 табаны үрдүк-орто уойуулааҕынан судаарыстыбаҕа туттарыллара. 1972 с. “Өлөөн” сопхуос РСФСР тыатын хаһаайыстыбатын Кыһыл Знамятын ылбыта, харчынан бириэмийэлэммитэ, итини таһынан Канада Монреаль куоракка буолуохтаах быыстапкаҕа хандьыдаатынан тура сылдьыбыта. Ити кэмнэргэ Саха АССР тыатын хаһаайыстыбатын миниистирэ Н.В.Шадринов “Таба иитэр өрөспүүбүлүкэ оройуоннарыгар таба иитиитин – эдэрдэр илиилэригэр” диэн олус кэрэхсэбиллээх дакылааты Өлөөҥҥө кэлэ сылдьан оҥорбута. Онно обкомол иккис сэкирэтээрэ Ш.Н.Гизатуллин кыттыыны ылбыта. Өрөспүүбүлүкэ хотугу оройуоннарыттан -- Халыматтан, Индигииртэн, Муоматтан, Томпоттон, Дьааҥыттан, Анаабыртан --  эдэр табаһыттар дэлэгээссийэлэрин кытта кыттыһан туран, Өлөөн ыччатын инициативатынан сүлүөт ыччаты таба иитиитигэр үлэлииргэ ыҥырыы таһаарбыттара.

Ити сылтан Өлөөн оройуонугар таба иитиитигэр, булка, килиэккэлээх кыылы иитиигэ “Өлөөн” сопхуос үлэһит илиитин 60-70 %-нын эдэр ыччат ылара. Табаны иитэр 21 биригээдэттэн 9 биригээдэни ыччат-комсомольскай биригээдэтэ салайара. Ити саҕана “Өлөөн” сопхуос Дьэлиҥдэтээҕи таба иитэр ыстааданы комсомолец В.Е.Лганов биригэдьиирдээбитэ. Кини “табаһыт-дьиэ үлэһитэ” бачыымын көтөҕөн, комсомолка А.И.Лукинова, Харыйалаахтааҕы отделение табаны иитэр ыстаада биригэдьииринэн Н.С.Кириллов, килиэккэлээх кыылы иитээччи М.А.Дмитрьева-Винокурова уонна “Өлөөн” сопхуос эдэр булчута, өрөспүүбүлүкэҕэ кытта бэркэ биллэр Н.С.Павлов булт соноругар тахсыбыттара. Кинилэр Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтигэр дьокутаатынан быыбардаммыттара. Оттон 19 саастааҕыттан таба иитэр ыстаадаҕа биригэдьиирдээбит П.П.Христофоровка Сэбиэскэй Сойуус үрдүнэн таба иитиитигэр Саха сириттэн биир маҥнайгынан Ленинскэй хомсомуол лауреатын аата иҥэриллибитэ.

 Дьааты туһанар ордук

“Өлөөн” сопхуос табаны иитиигэ өрөспүүбүлүкэҕэ II-III миэстэлэргэ сылдьара. Эдэр ыччат “оскуола-производства-үрдүк үөрэх” диэн туран, таба иитиитигэр дьарыктанар оройуоннарга, хаһаайыстыбаларга, күндү түүлээҕи бултааһыҥҥа, килиэккэлээх кыылы иитиигэ, балыгы бултааһыҥҥа, дьиэ табатын иитиигэ улахан хамсатыылаах үлэни таһаарбыттара, үлэ көрдөрүүлэрэ үрдээбиттэрэ.

1970 сыллар бүтүүлэриттэн, 1980 сыллар саҕаланыыларыттан, Хотугу Муустаах акыйаан арыыларыттан саҕалаан, Саха сирин хотугулуу-арҕаа территориятынан 100-нэн тыһыынча үөрдээх кыыл табалар, хаар түһүөн, сир тоҥуон иннинэ, таба аһылыга буора тахсыар диэри, ибили тэпсэн ааһаллара. Кинилэри батыһа сылдьар бөрөлөр, Саха сирин киин оройуоннарыгар тиийэн төрөөн-ууһаан, олохсуйан, ынаҕы-сылгыны кытта сиир-тардар буолбуттара. Кыыл табалар күһүҥҥү кэлиилэригэр уонна сааскы төннүүлэригэр таба иитэр ыстаадалар маршруттарынан айаннаан, дьиэ табаларын кытыннаран, иилээн-илдьэ баран, сүтүгү таһаараллара.

Өлөөн территорията олус киэҥ буолан, бөртөлүөтүнэн көтүүгэ элбэх үп-харчы ороскуоттанар. Аны, оннук көтө сылдьан бултааһыҥҥа, оннооҕор бураанынан сылдьыыга, адьырҕалары хайаҕа эбэтэр ыркый хойуу ойуурдаах сиргэ күрэтэн баран, кыайан өлөрбөт түбэлтэлэрэ тахсаллар. Онон бөрөнү өлөрүүгэ кыыл бэйэтин сэмнэҕэр бөрө дьаатын туттан бултуур табыгастаах буолар. Урут колхознай-совхознай производствоҕа 1960-1970 сс. дьааты инструкция быһыытынан туттан, Саха сиригэр бөрө ахсаана букатын аҕыйаабыта. Оттон Магадан уобалаһыгар “Бөрө суох буолбута” диэн хаһыакка суруллубуту ааҕан турабын. Онон күүстээх дьааты оҥорон, сөптөөх инструкцияны суруйан, ким бултуохтааҕар көҥүл биэрэн, бултааһыны тэрийдэххэ, оччоҕо эрэ дьиэ табатын иитиитигэр көҥдөй ороскуот тахсарын тохтотуохпутун сөп.

Туруорсуулара олоххо ситэ киирэ илик

1990-с сылларга дойдубутугар уопсастыбаннай тутулбут уларыйан, былааннаах үлэлэрбит ыһыллан, суот-отчуот, ирдэбил мөлтөөн, оҥорон таһаарар көрдөрүүлэрбит таба иитиитигэр, күндү түүлээҕи бултааһыҥҥа, килиэккэлээх кыылы (кырсаны, кыһыл/хара саһылы) таҥнары түспүтэ, сорох көрүҥнэр суох буоллулар.

2017 сыллаахха Дьокуускайга Саха сирин табаһыттарын III уонна РФ табаһыттарын IV сийиэстэрэ буолбута. Онно табаһыттар самыырга-ардахха, тымныыга, буурҕаҕа-тыалга аналлаах анал таҥаһынан хааччыйыыны, бөрөнү бултааһыҥҥа-өлөрүүгэ сөптөөх дьааты туруорсубуттара олоххо ситэ киирэ илик.

Аартыка улуустарыгар табаһыттар экстремальнай усулуобуйаҕа үлэлииллэрин учуоттаан, хамнастарыгар  “севернэй”, “отгоннай” ааҕан, үлэ ыстааһыттан көрөн, хамнастарын үрдэтэргэ. Ыксаллаах түгэҥҥэ суһал көмөлөрү оҥорорго “Буран” көлө наада барыларыгар.

 Биһиги өрөспүүбүлүкэбит территориятыгар таба иитиитигэр аналлаах мэччирэҥ сирэ баар. Ону сөптөөхтүк туһанан, урукку колхознай-совхознай таба иитиитин производственнай көрдөрүүлэрин ситиһиэххэ сөп.

Эбэҥки ииппит боруодата

 Өлөөн оройуонун территорията олус киэҥ -- 318 тыһ. кв. км. Ойуур, ойуурдаах-туундара, туундара зоналарынан тайаан сытар. Сотору-сотору дьыл кэминэн халлаан уларыйар: кыһын мутук тостор тымныыта -500-600 , тыал-буурҕа түһэр, күһүнүн эмискэ ардахтаах тоҥоруу буолан, таба аһылыга мууһунан бүрүллэн, таба ырыганныыр, оттон сайыныгар курааннаан, бырдах-кумаар, ырҕахта-күлүмэн хойуутук түһэн, таба сүүрэр тыҥа ыарыытыгар, атахсыкка маассабайдык ыалдьан өлөр-сүтэр. Ону таһаарбат сыалтан, өбүгэлэрбит үтүө үгэстэригэр үөрэнэн, кыһын-сааскы бириэмэҕэ таба ыстаадата ойуурдаах сиргэ, саас ойуурдаах туундара түөлбэтигэр таба төрөөһүнүн ыытабыт, сайыҥҥы-күһүҥҥү сезоннарга таба үөрүн туундара учаастагар көһө сылдьан, тыһы таба буоһатыытын ыытан баран, кыһыҥҥы кыстык маршрутугар киирэн, ойуур зонатыгар кыстыыбыт.

Өлөөн оройуонун табатын учуонайдар “эбэҥки ииппит боруодата” диэн ааттыыллар. Тоҕо диэтэххэ, бу боруоданы былыр-былыргыттан эбэҥкилэр үүрэ-күөйэ сылдьан мэччитэллэрэ. Ол иһин таба хаама сылдьан, лабыкта төбөтүн сиэн мэччийэр-аһыыр эбит, онтон хааргин уонна кыыл табалар биир сиргэ туран лабыктаны, оту (аһылыгы) барытын буоругар диэри сииллэр. Таба аһылыга үүнэрин алдьаталлар, бытаардаллар. Эбэҥки боруодата таба көп хаардаах сиргэ үөскээбит буолан күүстээх, сырыыта сыыдам, сырыыга сыарҕа көлүйэн баран да, миинэн да баран айанныахха сөп.

Төрүүр-ууһуур табаны атыыластахха эрэ

Үгүс хотугу оройуоннарга төрүүр тыһы таба аҕыйаабытынан, таба ахсаан өттүнэн кыайан элбээбэт. Ол иһин өрөспүүбүлүкэбит элбэх табалаах хаһаайыстыбаларыттан, атын да эрэгийиэннэриттэн, холобур, Ямал-Ненец уобалаһыттан таба аһылыгын бэлэмнээн баран, сайын уунан-баарсанан, ханна табыгастаах сиригэр түһэрэн баран, сиринэн үүрэн илдьиэххэ сөп. Ити курдук, Өлөөн, Эбээн Бытантай оройуоннара иитэр табаларын, физиологическай өттүнэн көрөн, төрүүр-ууһуур-сапсар (муус устар, ыам ыйа -- балаҕан ыйа, алтынньы) кэмнэригэр, итиэннэ племенной өттүнэн да сөп түбэһиннэрэн уонна үөскээбит сирдэрин килиимэтэ, үүнээйитэ маарыннаһарынан, күһүн 1 саастаах, саҥа төрөөбүт 3-4 ыйдаах тугуту, төрүүр табалары көтөр аалынан бохсон-баайан илдьиэххэ сөп. Бу оройуоннар авиапортара табыгастаах.

Өлөөн кэнники үс сылга: 2019 сыл тохсунньуга барыта 5591 табалаах. Итинтэн төрүүр-ууһуур тыһы табата -- 2390 төбө, ол эбэтэр 42,7 %.  2020 сыл баар бары табата -- 5137, ол иһиттэн төрүүрэ-ууһуура – 2359, ол эбэтэр 45,9 %. Быйыл 2021 сыллаахха табабыт 5264 төбө, ити иһиттэн төрүүр тыһыбыт -- 2366, ол эбэтэр 44,9 %-нын ылар. Онон тыһы таба аҕыйаҕынан, таба ахсаан өттүнэн кыайан элбиир кыаҕа суох. Атын хаһаайыстыбалартан төрүүр-ууһуур табаны атыылаһарга былааннанарбыт наада.

                                        ***

Өрөспүүбүлүкэбит дьиэ табатын иитиитин өрө тардар, ахсаан өттүнэн элбэтэр сыалтан, сэтинньи-ахсынньы ыйдарга, табаһыттар үлэлэригэр арыый табыгастаах кэмнэригэр, таба иитиитинэн дьарыктанар хаһаайыстыбалары кыратыттан-улаханыттан тутулуга суох өрөспүүбүлүкэ суолталаах мунньаҕы-сэминээри ыытар кэм кэллэ. Кэлин ыытыллар табаһыттар сугулааннара-сүлүөттэрэ үксүн спортивнай-быыстабычнай көрүҥнэринэн ыытыллар, оттон дьыалабыай өттүнэн үлэ дьиссипилиинэтин, отчуот-отчуотунас, үлэ көрдөрүүлэрин, ситиһиилэриҥ, итэҕэстэрин, бастыҥ үлэлээх табаһыттар, хаһаайыстыбалар уоппуттарын тарҕатыы туһунан кэпсэтии ситэ барбат. Онон билиҥҥи кэм табаһыттарыгар биһиги өбүгэ табаһыттарбыт, үлэ бэтэрээннэрэ хайдахтаах курдук ыарахан кэмнэргэ үрдүк көрдөрүүлэри ситиһэн үлэлээбиттэрин билиһиннэриэххэ уонна таба иитиитин үлэлэрэ кэскиллээҕин дакаастыаҕыҥ.

Туруулаһар киһибит

Мин бу ыстатыйабынан хотугу улуустар быыбардааччыларыгар ыҥырыы курдук суруйдум. Госдума быыбара ыытылларынан, Судаарыстыбаннай Дума VIII ыҥырыылаах мунньаҕар дьокутаакка хандьыдаатынан турбут Елена Христофоровна Голомареваны өйүөҕүҥ.

 Елена Христофоровна Ил Түмэн үс төгүллээх быыбарыгар (2008-2021 сс.) дьокутаатынан талыллан, олус киэҥ ис хоһоонноох, араас судаарыстыбаннай суолталаах үлэни ыытта: наукаҕа, үөрэххэ, култуураҕа, маассабай иһитиннэрэр эйгэҕэ, аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар дьыалаларыгар, Аартыка боппуруоһугар. Быыбардааччылара ону үрдүктүк сыаналыыллар.

Саха сирин хотугу улуустарын, РФ Аартыкатын олоҕо социальнай өттүнэн сайдарын туһугар сөптөөх сокуоннары, дьаһаллары ылыныыга Е.Х. Голомарева көхтөөхтүк кыттар, бэйэтэ көҕүлүүр. Дьокутаат быһыытынан Ил Түмэҥҥэ уопутурда, Госдумаҕа быыбарданнаҕына, РФ эрэгийэннээҕи бэлиитикэтигэр, Хотугу уонна Аартыка түөлбэлэр сайдыыларыгар күүс-көмө буолуо диэн бигэ эрэллээхпин.

Василий Христофоров,

Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна

Өлөөн эбэҥки национальнай улууһун Бочуоттаах гражданина,

 СӨ үтүөлээх бэтэринээринэй бырааһа.