Туох барыстааҕынан көрөн

Мөккүөр саҕаламмыт кэмэ-кэрдиитэ, төрүөтэ үчүгэйдик биллэр: улуу уларыйыылар олуйаннар, сэбиэскэй хаһаайыстыбалар судаарыстыба сылаас хоонньуттан холдьоҕулланнар, суон моонньуттан киэр быраҕылланнар, туйма тулаайах буолан хаалбыт сордоох-муҥнаах чаастарыттан ылата барыта саҕаламмыта. Онтон ылата “Кэлэктиибинэй бас билиинэн, производство уопсайдаммыт сэбин-сэбиргэлин көрүҥүнэн үлэлиир барыстаах дуу, кэтэх (чааһынай) хаһаайыстыбанан барар ордук дуу?” диэн мөккүөр биһиэхэ быһаарыллыбакка турар.

Маныаха, тус бэйэм муҥутах санаабар, киһи мөккүһэрэ улахан туох да суох курдук. Хаһаайыҥҥа, үлэһиккэ хайата барыстааҕый да, ол көрүҥүнэн, баһаалыстаҕа бардын ээ. Сүрэхтээх-бэлэстээх, үлэни кыайар-хотор, доруобай киһи байар-тайар кыахтаах. Маныаха тугу кыайбытын-хоппутун барытын муннун анныгар тарынар толору бырааптаах бас билээччи буолар. Бу аан дойду бары киһитин өйө-санаата олоруутун, туохха да бэриммэт ымсыытын-баҕатын тутан турар күүс – бэйэ бас билиитэ буолар. Хайдахтаах да кытаанах сокуон, күүстээх былаас киһи аймах бу баҕатын уонна сыалын суулларар кыахтара суох. Бэл, киһи аймаҕы бүттүүнүн уопсастыбаннай бас билиинэн  дьоллуурга туруммут сэбиэскэй былаас, бүтэр тиһэҕэр даамын биэрэн, бары атыыр хомуньуустара ким хайа иннинэ бүтүн уонна толору дьоллоох бас билээччилэринэн буолбуттара.

Олохпут тыйыс кырдьыга

 “Бу гынан баран” диэххэ, Сахабыт Сирин тыйыс усулуобуйатыгар аҥаардас тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанан, халыҥ хапытаалы оҥостор уһулуччу ыарахан, кыаллыбат кэриэтэ дьыала. Иитэн-аһатан олорор Сахабыт Сирэ дьонун-сүөһүтүн тэҥнээри, соруйан тэриммит курдук уратылаах күннээх-ыйдаах буоллаҕа. Биһиэхэ төгүрүк сылга биирдэ дьоҕус үүнүүнү ыллаххына сөп буолбут курдук сананыаҥ. Хотоҥҥор ынаҕыҥ сыл аҥаара кэмҥэ үүтү биэрбэккэ туруоҕа. Бородууксуйа оҥордоххуна, хайа дойдуга илдьэн барыстаахтык батараҕын? Оҥорон таһаарар туох баар бородууксуйаҥ бэйэҕэ турар сыаната, бэрээдэк курдук, икки-үс төгүл, өссө аһара түһэн, үс-түөрт төгүл үрдүк буолуоҕа. Ону сыанаҕын төһө үрдэтэҥҥин дохуот киллэринэр буолаҕын? Түксү! Бу эрэ буолуо дуо, саха бааһынайын илиитин-атаҕын кыаһылыыр кыһалҕата. Бу аныгы сайдыылаах дэнэр үйэҕэ.

Сөп буола-буола, эргийэн кэлэ турар улуу курааннартан, уу суттарыттан тыһыынчанан ахсааннаах ураа муостаахтарыттан, сыспай сиэллээхтэриттэн ытыс соттон хаалбыт улуу баайдар тустарынан, киэһэ аһыыра суох быстар дьадаҥыны, ыал устун барбыт кумалааны үксэппит айылҕа алдьархайдарын туһунан номохтору өйдөөн-санаан кэлиэҕиҥ. Төһө да аныгы үйэ буолбутун иһин, көһүтүллүбэтэх алдьархайдар ааҥнаатахтарына, ким хайа иннинэ, бааһынай уонна кэтэх хаһаайыстыбалар ньимси барыахтара.

 Аскын-үөлгүн, дьиэҕин-уоккун тэринэн, сөбүгэр үптэнэн-харчыланан, сэптэнэн-сэбиргэллэнэн, дьиэ кэргэҥҥин иитэн олоруоҥ. Ол эрээри, бу Орто дойдуга кэлбит киһи барахсан, мөлтүүрэ-ахсыыра ыраахтан буолбатах. Дэлэҕэ, киһи олоҕо мутугунан быраҕар муҥур үйэҕэ тэҥнэниэ дуо? Дьоллооҕунан ааҕыныаҥ, дьыалаҕын салгыыр үлэһит ыччаттардаах буоллаххына. Онтон солбуккун ииппэтэх буоллаххына, этэргэ дылы, сүүһүҥ көлөһүнүн тилэххэр аҕаан, тилэҕиҥ көлөһүнүн сүүскэр аҕаан муҥнанан, тэрийбит хаһаайыстыбаҥ бэйэҕин кытта бииргэ сүтэргэ-иҥэргэ барыаҕа. Бу олохпут тыйыс кырдьыга буолар.

Тоҕус тэрилтэни түмэн

«Туймаада» агрохолдинг аахсыйалаах уопсастыба састаабыгар «Өлүөхүмэ кыладабыайа» ХЭУо, сылгы собуота «Бөртө»ХЭУо, Хатастааҕы сибиинньэ комплекса, Нерюнгритааҕы көтөр баабырыката, «Сайсары» бааһынай ырыынага, Таатта улууһунааҕы «Победа» ТХПК, «Туймаада» эко-пиэрмэ (Нөмүгүтээҕи уонна Дьокуускайдааҕы отделениеларынаан), «Сахаплемхолбоһук» АУо уонна Мииринэй улууһунааҕы «Новай» сопхуос түмүллэннэр үлэлии олороллор.

• Петр Семенович Ефремов

Агрохолдинг генеральнай дириэктэрэ Петр Семенович Ефремов өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэр, улахан уопуттаах производственник-салайааччы. Солбуйааччыта Алексей Алексеевич Гуляев сааһын тухары тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар салайар үлэлэргэ үлэлээбит, этэргэ дылы, бу дьыалаҕа мунна-уоһа кэрдиллибит киһи. Тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаах дьон Алексей Алексеевиһы өр сылларга мелиорация өрөспүүбүлүкэтээҕи управлениетын салайбыт исписэлиис быһыытынан үчүгэйдик билэллэр.

Кулун тутар ый саҥатыгар агрохолдинг үрдүнэн анал бирикээс тахсан, 1035 гаа иэннээх сиргэ хаары типтэрии үлэлэрэ ыытыллыбыттар. Ыам ыйын 12 күнүттэн саҕалаан 855 гаа иэннээх бааһынаҕа сииги саптарыы үлэтэ толоруллубут. Ыам ыйын ортотугар 397 иэннээх гааҕа ыһыыга киириэх иннинээҕи тиһэх бэлэмнэнии барбыт. Оттон Өлүөхүмэҕэ бу күн 71 гааҕа ыһыы ыытыллыбыт.

Сиэмэни тиэрдии: «Өлүөхүмэ кыладабыайа» ХЭУо-ҕа 28%-ҥа, «Дьокуускай» эко-пиэрмэҕэ 83%-ҥа, «Нөмүгү» эко-пиэрмэҕэ 60%-ҥа, «Бөртө» сылгы собуотугар 43%-ҥа, «СПХ»-ка 13%-ҥа, уонна «Победа» ТХПК-ҕа 16%-ҥа тэҥнэспит. Эбиэс, сэлиэһинэй, нэчимиэн, подсолнечник, суданка, горох, оттоох былааһык сиэмэлэрэ тиэрдиллэллэр эбит.

Үлэ тэтимнээхтик барар

Мин үлэм хайысхатынан тыа хаһаайыстыбатын эйгэтигэр балачча буккуһа сылдьыбыттаахпын. Сопхуос систиэмэтин саҕана субуоккалары, сыыппаралары, информациялары син көрбөхтөстөҕүм. Кэлин, бэл, тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр сырыттахха, бэрт дьоҕус дааннайдардаах, сыыппаралардаах кумааҕы сыыһын үҥүлүтэр буолбуттар этэ. «Туймаада»» агрохолдинг субуоккаларын, информацияларын кытта билсэн баран, ол өрдөөҕү кэмнэри санаан ыллым. Хайа да тэрилтэ суруналыыһы информациянан сиһилии хааччыйар буоллаҕына, бастатан туран, бу тэрилтэни кытта үлэлииргэ чэпчэки, иккиһинэн, суруналыыска убаастабыллаах, итэҕэллээх сыһыанын көрдөрөр. Ааҕааччыны сылаппат, салгыппат инниттэн сыыппараларынан туттуна соҕус көөчүктүүбүн.

-- Кыстыгы этэҥҥэ туораатыбыт, -- диэн кэпсиир Алексей Гуляев. – Сиилэһинэн уонна сенаһынан үчүгэйдик хааччынаммыт балаһыанньаттан холкутук таҕыстыбыт. 4700 ынах сүөһүлээхпит, мантан 1700-һэ ыанньык ынах. 1300 сылгы, 7000 сибиинньэ, сымыыт уонна эт хайысхалаах куурусса тутуллан тураллар. Ааспыт сылга 639 гааҕа элбэх сыллаах от ыһыллыбыта. Сиилэһи уонна сенаһы бэлэмнээһиҥҥэ улахан болҕомто ууруллубута. Сүөһү аһылыгын рационун 60%-нын иҥэмтэлээх аһылыгынан хааччыйан кыстаттыбыт. Дороххой аһылыгынан (отунан) рационун 40%-ҥа түһэрдибит. Биир ынахтан ортотунан 3 тыһ. киилэттэн тахса үүт ыанна. Бастыҥнарбыт истэригэр 4,5 тыһ. киилэни ыабыттар бааллар. Эмиэ ааспыт сылга «Новай» сопхуоска 120 туҥуй бургунас, «Марха» эко-пиэрмэҕэ 58 үрдүк күүрүүлээх, ыраас племенной ынахтар тиэрдиллибиттэрэ. Сууккаҕа 18-23 киилэ үүтү биэрэллэр. «Новай» сопхуоска 303 ыанньык ынах киирэр хотоно тутуллан, бу сылга үлэҕэ киириэҕэ. Аһылыгы бэлэмниир, ону сүөһүгэ тиэрдэр анал сыахтаах буолуоҕа. «Өлүөхүмэ кыладабыайыгар» ынаҕы ыыр саала үлэҕэ киирээри турар. Сүөһүнү өлөрөр, астыыр сыах тутулла турар. «Победалар» илиинэн ыы олорбуттара. Үүт барар турбата тардыллан, илии үлэтэ быдан чэпчээтэ. 1350 ынаҕы 18 ыанньыксыт хааччыйар. Үлэ мэхэньисээссийэлэнэн, үлэһит илии аҕыйаан биэрэр, үүт бэйэҕэ турар сыаната чэпчиир, барыһа улаатар.

Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ А.В.Тарасенко дьаһалынан, түргэнник ситэр салааҕа киирсэр дьиэ харамайдарын: кууруссаны, сибиинньэ оҕотун, ыччат сүөһүнү нэһилиэнньэҕэ атыылааһын уонна көрүүгэ-истиигэ биэрии көхтөөхтүк тэрилиннэ. Ол курдук,11,5 тыһ. устуука куурусса, 1070 төбө сибиинньэ оҕото атыыланна. 454 сибиинньэ оҕото улаатыннарыыга, 500 ыччат сүөһүттэн сорҕото сайыҥҥы көрүүгэ-истиигэ, сорҕото кыстатыыга бэрилиннилэр.

Хаһаайыстыбалар сайынын сиэтиэхтээх комбикормунан, сиилэһинэн хааччыллан олороллор. Сөптөөх ыһыы сиэмэтэ, тиэхиньикэ уматыга баар. ТХМ бырагырааматыгар киирсэн, Өлүөхүмэҕэ 100, Бөртөҕө 40 племенной бургунастары аҕалыахпыт. Бааһыналары тупсаран оҥоруу үлэтигэр ылсабыт. Талаҕынан саба үүнэн хаалбыт, бадараанынан көрөн сытар, уу хоммут бааһыналара, ходуһалара аҕыйаҕа суохтар. Манна киэҥ хоннохтоох үлэ барыан наада, -- Алексей Алексеевич кэпсээнин түмүктүүр.

Сарсыҥҥы күннэригэр толору эрэллээхтэр

Полина Кардашевская Петр Семеновичтыын өссө мээрийэҕэ бииргэ үлэлээбиттэрэ, онон бары тургутууну ааспыт эрэллээх каадыр буолар.

--Сокуонунан көрүллэр уонна олохтоммут бары социальнай чэпчэтиилэр, өйөбүллэр үлэһиттэргэ толору көрүллэллэр, -- диир Полина Молотовна. – Тыа хаһаайыстыбатын анал идэлээх исписэлиистэринэн хааччылыы кыһалҕата сытыытык турар. Хас сылын ахсын тыабыт хаһаайыстыбатын үрдүк үөрэҕин кыһатын эдэр ыччат бөҕөтө бүтэрэр. Бу гынан баран, муҥ саатар, бэйэлэрин бэрэбиэркэлэн көрөн, ылбыт идэлэринэн тоҕо үлэлээн көрбөттөрүн бэркиһиибин. Үлэ үлэттэн туох да итэҕэһэ суох: хамнаһынан да, үлэлиир усулуобуйатынан да, үүнэр кэскилинэн да. Дьиҥэр, агрохолдинг иһинэн түмүллүбүт хаһаайыстыбалар сарсыҥҥы күннэригэр толору эрэллээх үлэлии-хамсыы олороллор. Хаһааҥҥыта эрэ моҥкурууттаабыт Нерюнгритааҕы көтөр баабырыката билигин туруктаахтык үлэлиир хаһаайыстыбалартан биирдэстэрэ. Агрохолдинг иһинэн үлэлиир предприятиелар салайааччыларын хамнастара холдинтан ааҕыллар буолан баран, производстволарын тэрийиигэ быһаарыныыны бэйэлэрэ ылыналлар. Холдинг кииннээн хааччыйыыны ыытар, экэниэмикэлэрин былааннаналларыгар, суоттаналларыгар-ааҕыналларыгар көмөлөһөр.

Үчүгэй буолуон баҕарабыт

Ити курдук агрохолдинг күннээҕи түбүгэ-садьыга, үлэтэ-хамнаһа. “Киэҥ иһит кэһиэхтээх буолар” диир бэргэн этии баар. Ити бэрт быстахтык, онон-манан одоҥ-додоҥ быһыта тутан ылан кэпсэммит үлэ-хамнас хайдахтаах да кыаҕырбыт, модьураабыт бааһынай хаһаайыстыбатын кыаҕын таһынан буолуоҕа. Татарстаан курдук улахан өрөспүүбүлүкэ агро-бырамыысыланнай комплексын сүнньүнэн 4 бөдөҥ агрохолдинг тутан олорор диэн буолар. Бурдукка бэйэлэрин наадыйыыларыттан 4 төгүл элбэҕи, хортуоппуйга уонна сүбүөкүлэҕэ 6 төгүл элбэҕи оҥорон таһааралларын туһунан суруллар.

Тыабыт сирэ, үгэс буолбут төрүт дьарыктарбыт норуоппут матырыйаалынай эрэ буолбакка, өссө духуобунай тирэҕэ буоларын бары үчүгэйдик өйдүүбүт. Маныаха мөккүөр баар буолуон сатаммат. Күүһү түмэн, сайдыыны муҥутуур туһанан үлэлээбиттэн сүүйтэриилээх тахсыбыт суох буолуохтаах. Арай Арассыыйаҕа этэллэринии, «Үчүгэй буолуон баҕарбыппыт, ону баара, өрүүтүн буоларыныы, эмиэ ыт атаҕын туттубут» диэхпит дуо ама?