“Дальстрой” уһун илиитин Өймөкөөҥҥө уунан

«Үчүгэй» диэн төрүт сахалыы тыл. Онон буоллаҕына, Үчүгэйи Өймөкөөн сахалара төрүттээбиттэрэ мунааҕа суох курдук. Урут суруллубукка олоҕурар буоллахха, “Дальстрой” диэн суостаах тэрилтэ ааспыт үйэ 30-с сылларыгар уһун илиитин Өймөкөөн сиригэр-уотугар уунан, кытаанахтык хаһаайыннаан киирэн барар. Былыр Өймөкөөн сахалара табаны сүнньүнэн көлүүргэ эрэ анаан иитэллэр уонна туталлар эбит. Сүрүн аһылыктара дьиҥ сахалыы – сылгы, ынах этэ, ынахтан ылыллар үрүҥ ас. Маныаха өссө булт улахан эбиилик буолара үчүгэйдик өйдөнөр.

Хотугу сиргэ муҥур хаһаайынынан буолбут “Дальстройга” суола-ииһэ суох дойдуга уонунан тыһыынча ахсааннаах таба көлө наадата үөскүүр. Этинэн да хааччыйыы боппуруоһа хос бииргэ турбут буолуохтаах. “Дальстройу” табанан сүрүн хааччыйааччынан Саха Сирэ буолан туран, ити эппиэттээх соругун чиэстээхтик толорор. Хотугу сир холкуостара ырааппыта инньэ Анаабыртан, Өлөөнтөн тиийэ хас эмэ тыһыынчанан табаны сиринэн үүрэн, “Дальстройга” тиэрдэн биэрэллэр. “Дальстрой” сабыдыалыгар киирсибит оччотооҕу тыа сирин оройуоннара табанан эрэ буолбакка, Маҕадаантан, Чукуоткаттан, Аллараа Халыматтан, Дьааҥыттан табаны көрөргө-истэргэ эбээһинэстэнэн кэлбит эбээннэринэн хаҥыы түһэллэр. Бу улахан тэрээһин 1937-1938 сс. эргин ыытыллар. Сэрии сылларыгар «Бытыктаах Оҕонньор» дьаһалынан, үс суукка иһигэр бүтүн норуоттары табаарынай богуоннарга лигиччи симитэлээн, сыылкаҕа утаартаан тураллар. Онуоха холоотоххо, ол табаны үүрэн илдьии диэн оҕо оонньооһунугар холоонноох дьыала буоллаҕа.

Итинник ырааҕынан эргитэн, бүгүҥҥү Үчүгэйгэ, өссө чопчулуур буоллахха, кини табатын хаһаайыстыбатыгар тиийэ-тиксэ сатыыбын. Ол онуоха төрүөт баар: таба иитиитинэн дьарыгырар «Үчүгэй» ФГУП (Бэдэрээлинэй судаарыстыбаннай унитарнай предприятие -- БСУП) дириэктэрэ Павел Сивцевтиин кэпсэтэбит. Бу маннык дорҕоонноох ааттаах таба хаһаайыстыбата өрөспүүбүлүкэҕэ соҕотох буолуохтаах. Эмиэ уруккуга төннө түһэн ылар буоллахха, “Үчүгэй” таба хаһаайыстыбата наар науканы кытта эҥээрдэһэн кэлэн испит ааспыт суоллаах. Өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр хаһаайыстыбанньык-салайааччы Василий Степанович Винокуров (бэйэтэ Үчүгэйтэн төрүттээх) Тыа хаһаайыстыбатын наукаҕа үнүстүүтүн иһинэн «Үчүгэй» уопутунай-производственнай хаһаайыстыба быһыытынан тэриллэрин ситиспитэ.

Омуктар ылыммыт сокуоннарын билиниэ суохха баара...

Билиҥҥи дириэктэр Павел Сивцев Тыа хаһаайыстыбатын техникумун технолог-зоотехник идэлээх бүтэрэн, 1997 сылтан дойдутугар Үчүгэйгэ табаҕа үлэлээбит. Кылаабынай зоотехниктаабыт, дириэктэри солбуйааччыга тиийэ үүммүт. 2015 сылтан аймаҕынан, 600 табалаах кэтэх хаһаайыстыбаны (төрүт уус общинаны) тэриммит. 5 сыл салайан үлэлэппитин кэннэ, унитарнай предприятиеҕа дириэктэринэн анаабыттар. Тэриммит кэтэх хаһаайыстыбата билигин 800 табалаах үлэлии сылдьар. Павел Павлович судаарыстыбаннай да, кэтэх да хаһаайыстыбалары тэҥинэн салайан үлэлэппит бэртээхэй уопуттааҕын бэлиэтиэххэ наада. Икки аҥы-аҥы хайысхалаах салайар үлэҕэ эриллии, уопутуруу бытархай дьыала буолбатах, чахчы, үчүгэй «сүгэһэрдээх» салайааччынан ааҕыллыан сөп.

-- БСУП-пут, от ыйын 1 күнүнээҕи туругунан, 5270 табалаах, - диэн кэпсиир Павел Пвлович. – Бу көрдөрүү биир таһымҥа турар, билиҥҥитэ түһүү да, тахсыы да суох. (1989 сыллаахха «Үчүгэй» хаһаайстыба УоПХ-ҕа уларытан тэриллэригэр 18 тыһыынча табалааҕа. – П.И.). – Быйылгы кыстык түмүгүнэн, тугут дьыалабыай тахсыыта 75%-ҥа, улахан табаны тыыннаахтыы иитии 83%-ҥа тэҥнэстэ. Табабыт – эбээн боруодата, алта ыстааданан тутабыт. Племенной анал туруктаах хаһаайыстыба буолабыт. Маҕадаан, Амыр уобаластара атыылаһа сылдьыбыттара. Билигин чукуоткалар, амырдар ылаары сылдьаллар. Халымалар, муомалар, өлөөннөр, нерюнгрилар атыылаһаллар. Атыыга, тыыннаахтыы 1 киилэ этэ 250 солкуобайга сыаналанар. Биһиги боруодабыт хайа табата, онон ойуур табатыттан ыйааһына кыра, туундара табатыттан – улахан.

Предприятиебыт барыта 34 үлэһиттээх. РФ Бырабыыталыстыбатын уурааҕынан, БСУП буоларбыт тохтуохтаах. Дьиҥэр, «бэдэрээлинэй, судаарыстыбаннай» аатыран тугу да туһаммыппыт суох. Кумааҕынан отчуота эрэ улаханынан уратыйар. Бэйэм санаабар, ТХПК-ҕа уларытан тэриллэрбит ордук этэ, бэйэҥ дьаһанар кыаҕыҥ улаатан биэрэр.

2008 сылтан биһиэхэ бөрө мэнээгэ элбээбитэ. Улахан хоромньуну таһаарар кыыл. Биһиги хайалаах-ойуурдаах зона буоламмыт бултаһарга сүрдээх уустук, кыайан ылларбат. Уопсайынан, бөрөнү дьаатынан бултааһын бобуллуоҕуттан, бу кыыл адьас көҥүл барда, атын туохха да кыайтарбат буолла. Арыт саныыбын ээ, дойдубут Бэрэсидьиэнэ “норуоттар икки ардыларынааҕы үгүс сокуоннар судаарыстыбабыт үрдүнэн туруо суохтаахтар” диэн Төрүт сокуоммутугар уларытыыны киллэрбитин  туһунан. Мин, кыараҕас ыырдаах киһи, биир оннук кыараҕас толкуйбунан, бу бөрөҕө сыһыаннаан, ол омуктар ылыммыт сокуоннарын билиниэ суохха баара. Быраансыйа, Ньармаанньа, Итээлийэ дуу, биһиги Сахабыт Сирэ дуу…Кинилэр түүллэригэр түһээн да көрбөт ыарахан усулуобуйаларыгар иитэн муҥнаммыт табабыт бөрө сэймэгэ буолан хаалар кыһыыта, абата баар эбээт. Кинилэр адьырҕаны харыһыйар үтүө сүрэхтэммиттэригэр биһиги толук буолан хаалыахтаах үһүбүт. Үчүгэйэ бэрт дии, ким эрэ суотугар киэркэйэн, тупсан көстө сатааһын.

Кэлин сылларга күн-дьыл табаҕа үчүгэйдик туран биэрэр. Биһиги усулуобуйабытыгар вездеход тиэхиньикэ ордук абыраллаах буолуох этэ. Ону хайдах да кыайан тиксибэппит. Кубуотанан биир-икки эдинииссэ кэллэҕинэ, тутатына хотугу улуустарга ыытан иһэллэр.

Дириҥээн иһэр кыһалҕа

--Табаҕа үлэлиир киһи илиитигэр 32 тыһ. солк. хамнаһы ылар. Таба атыыланнаҕына, ылар харчыта эбиллэн биэрэр. Биһиги аартыкатааҕы улуустарга хапсыбаппыт, ол быһыытынан, холобур, «Эдэр табаһыт» бырагыраамаҕа» киирбэппит. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ 35-гэр диэри саастаах табаһыттарга көҕүлээһин бэрээдэгинэн 12 тыһ. солк. эбии төлүүр. Бу үчүгэй көҕүлээһин. Ол үрдүнэн табаҕа эдэр дьон кэлбэт. Табаны иитиигэ, төрүт дьарыгы сайыннарарга саамай сүрүн кыһалҕаны итиннэ көрөбүн. Таба салаата, кэмиттэн кэмигэр, эдэр каадырынан солбуллан испэт буолла даҕаны, кэскилэ кэрэгэй буолан хаалыан сөп.

Табаҕа төрүт уус общинанан барыы, туох эмэ хамсааһыны таһаарыахтааҕар, өссө таҥнары тарта. Хаалыы, тохтуу, быстыы өссө улаатта. Саҥа сүүрээни киллэрбэтэ, дьон өйүгэр-санаатыгар саҥаны тугу да сахпата. Ама, эргэрбит, өлүктүйбүт туох барыта оннук аналлааҕа буолуо дуо? Дьиҥэр, биирдэ ылан көрдөххө, төрүт уус общинанан буоллун, кэтэх хаһаайыстыбанан буоллун, барыта тус бэйэҥ туһугар, барыскар буоллаҕа дии. Итинтэн ордук киһини көҕүлүөх, матыыптыах, туруоруох, хамсатыах атын туох күүс баар буолуон сөбүй? Мин ону билбэппин. Оттон тус бэйэм туһунан этэр буоллахпына, кэлэктиибинэй үлэҕэ-хамнаска сүрэҕим ордук сытар эбит. Ол иһин даҕаны урукку үлэбэр төннөн кэллэҕим дии. Дьон өйүгэр-санаатыгар саҥа сүүрээн киириэн наада, ол иннинэ хамсааһын тахсыа суоҕа.

Түгэҕэ көстүбэт улуу мөккүөр

Бу тыа хаһаайыстыбатын кырыыба олохтоох-дьаһахтаах, улахан үөтэтэ суох үлэлээх-хамнастаах кыракый тэрилтэтин салайааччыта Павел Сивцев этэр тылыгар-өһүгэр туох эрэ баар ээ, быһыыта. Сэбиэскэй былаас 70-тан эрэ тахса сылга аардаан-чаардаан кэлэн ааспыта. Холкуос уонна сопхуос систиэмэлэрэ өссө итинтэн кыра кэмҥэ үлэлээбиттэрэ. Оттон Арассыыйаҕа (аан дойдуну хастыы тарда сатыырга күүс да, билии да тиийбэт) чааһынай бас билии бүтүн үйэлэри сабардаан тиийэн кэллэҕэ дии. Уонна, кылгас кэмҥэ үтүрүллэ түһэн баран, бэйэтин кыайыылаах хардыытын өссө эрэллээхтик салгыы турда.

Ааҕааччыам, атыттары таарыйымыах, бэйэбит иннибитин тымтыктана сатыах. Бу биһиги, сэнэбиллээхтик «совок» дэтэр көлүөнэ дьон, харааччы мунан хааллыбыт. Бэйэ дьарыктаах, бэйэ дьыалалаах, бэйэ дохуоттаах, бэйэ бас билиилээх буолуута – барыта өйдөнөр уонна ылыныллар курдук. Оттон тыабыт хаһаайыстыбатыгар… Дьиҥэр, бары да ынах сааҕа сыттаах дьон буоллахпыт. Күн бүгүнүгэр диэри мөккүһэр мөккүөрбүт: кэтэх дуу, кэлэктиибинэй дуу? Кэлэктиибинэйгэ тиритэ-хорута тоҕу түһэн үлэлииргэ сөптөөх көх, төрүөт суох. Кэтэҕи сайыннарарга киһи бырда эрдэ быстан хаалыан сөп. Төрүөт хара баһаам буоллаҕа, ону эридьиэстии сатаамаҕыаҕыҥ. Ол аата биһиги, туох да муоҕа-чуоҕа суох, быһата үлэлииртэн куттанар эбэтэр туора туттар буоллахпыт дии?

Холкуостааһын күүһүлээһин аҥаардаах уонна мэйиини ытыйар кэрээнэ суох күүстээх аҕытаассыйа түмүгэр барбыта мэлдьэһиллиэн табыллыбат. Бу гынан баран, онто да суох дьадаҥы уонна батталлаах олоххо олорбут бааһынай аймах сүрүн маассата холкуоска үлэлээһини ылыммыта. Аарыма дойдуга холкуос систиэмэтэ олоххо бигэтик киириитэ, Аҕа дойду сэриитигэр сэбиэскэй норуот кыайыылаах тахсарыгар биир сүрүн тирэҕинэн буолбута. Ол эрээри сэрии кэнниттэн даҕаны, Кыайыы ситиһиллибитэ ырааппытын да кэннэ, холкуостаах этиллэр дьоллоох олоххо тиксибэтэҕэ. Арай кини дьоло диэн, улахан быстарыктаахтык олорорун буолуохтаах буолуохтааҕын курдук ылынарыгар сытара. Боруоста кини атын олоҕу билбэт этэ.

Бүгүн тыабыт сиригэр, тыабыт хаһаайыстыбатыгар барыта хаттаан хатыланар курдук быһыы-майгы. Кылаабынайа, тыа хаһаайыстыбатыгар чуолкай хайысха, сирдэтии суох. Өссө идеология диэҕи киһи тыла тардар. Ханна, туох, кимиэхэ наадатын бары билэр курдукпут, атын өттүнэн, били, ойоҕо хараҕа суох буолбутун үс сыл буолан баран билбит диэбиккэ дылы, балаһыанньа. Ону баара, биһиэнэ биһиэнин курдук, чороҥ үс сыл буолбакка, отуттан тахса сыл ааста эбээт, доҕоттоор! Павел Сивцев этэрин курдук, тыабыт хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаан, хаттаан саҥа сүүрээн киирэрэ, саҥа өй-санаа тобуллара наада буолла. Туох да сиэрэ суох уһуннук ынахпыт хойуутугар биккиллээри гынныбыт. Истэр тухары: кэлэктиибинэй дуу, чааһынай дуу, үрдэ суох үүт субсидиятын айдаана. Манна диэн эттэххэ, билиҥҥи балаһыанньабытынан киилэ үүккэ 2 мөһөөх солкуобай субсидияны даҕаны ылар буоллахпытына, күммүт күөрэйиэ биллибэт.

Оттон хаһааҥҥыта эрэ «Өймөкөөн» сопхуос 17 тыһыынча, «Үчүгэй» УоПХ 18 тыһыынча табалаах этилэр. Ол онтон күн бүгүн «Үчүгэй» БСУП эрэ 5 тыһыынчаттан тахса табаны тутан олорор. Сити курдук.

Прокопий ИВАНОВ