Урукку олохтон бэрт быыкаатык

Уот кураан «аргыһа» аһыҥа өрө туран, ходуһаны ньылбы салаан, хара буорунан көрдөрөн кэбиһэрэ итэҕэс буолан, сир-сир аайы уот баһаардара эбиискэлэһэннэр, дьоммут эрэйдээхтэр: дьахталлар, оҕолор, кырдьаҕастар муҥу-сору түөстэринэн тыыран, кылгас үйэлэнэн тураллар.

Уопсайынан, саха олорон кэлбит урукку олоҕор кураан, дэҥнэтэн уу сута дэнээччи, мэлдьитин алдьархай аргыстаах, иэдээн эҥээрдээх буолаллара биллэр. Дьиэ сүөһүтүнэн иитиллэн олорор омукка от оттоммотор эрэ, күн диэки үстэ эрэ көрөн ылыаҥ. Буруоҥ сабыллара ыраахтан буолуо суоҕа. Сэрии сылларыгар сахаларга бүтэһигин хоргуйууттан улахан өлүү тахсыбыта.

Сопхуос -- сэбиэскэй хаһаайыстыба. Судаарыстыба хонноҕун анныгар, кини датаассыйатыгар тутуллан олорбута. Кураан – кэмиттэн кэмигэр хатылана турар айылҕа катаклизма. Маныаха судаарыстыба абыраллаах илиитэ эрэ өрүһүйэр кыахтаах. Сэрии кэннинээҕи, чуолаан 70-с, 80-с сыллардааҕы курааннар охсууларыттан наар оннук быыһанан турабыт. Дьөрү баттахпыт да силир гымматаҕа.

Холкуос уонна сопхуос улахан араастаһыылаахтар этэ. Судаарыстыба холкуоска көмөтө иэс быһыытынан оҥоһуллара. Мөлтөх, бытархай холкуос ол иэһин төлөһөрүгэр, хаһан да аны атаҕар турбаттыы, бырдылыын быстан хаалыан сөбө. Судаарыстыбаҕа иэстээх холкуос хара баһаам этэ, оттон иэстээх сопхуос баарын бэйэм ирээтим истибэтэҕим. Саха Сирин курдук курааҥҥа күүскэ оҕустарымтыа сирдээх-уоттаах, айылҕалаах дойдуга, тыа хаһаайыстыбата сүрүн дьарыктаах дьоммут-сэргэбит көмүскэллээх буолуулара – өрөспүүбүлүкэбит быһаччы эбээһинэһэ.

Урукку холкуостаахтар, туох да омуннааһына суох, бастакы хаар түһүөр диэри илии хотуурунан тирбэҕэлэһэ сылдьар буолуо этилэр. Күөл уута тоҥмутун кэннэ, мууһу үрдүнэн ходууну ходуйуу диэн үлэ эмиэ баара. Кыстыкка отун саппааһа букатын чараас холкуос сорох пиэрмэтэ, атын оройуон сиригэр-уотугар «от сии» сүөһүтүн үүрэн көһөн барара. Онно кыстаан баран төннөрө. Ити барыта урукку олох көстүүтэ. Саастаах дьон бары билэр үлэтэ-хамнаһа буолар. Ол эрэн, олох хаҕыс сокуонунан, саастаах аҕыйаан иһэринэн, эдэр элбии турарынан, быстахха ахтыһан ааһарга боруок баар буолуон сөбө суох.

Барыта сабаҕалаан көрүүнэн

-- Оттооһун хампаанньатын түмүгүнэн, уус алданнар былааннарын 78%-нын толорорго сабаҕалыыллар, -- диир тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин үүнээйигэ, мелиорациялааһыҥҥа уонна матырыйаалынай-тиэхиньиичэскэй хааччыйыыга департаменын салайааччытын солбуйааччы Дмитрий Махаров. – Ол курдук, чурапчылар – 69%-ҥа, намнар – 82%-ҥа, таатталар – 73%-ҥа, аммалар- 88%-ҥа, томполор – 53%-ҥа, хаҥаластар – 86%-ҥа, үөһээ бүлүүлэр – 85%-ҥа, бүлүүлэр – 99%-ҥа, ньурбалар – 100%-ҥа,  сунтаардар – 75%-ҥа, кэбээйилэр – 83%-ҥа, куорунайдар – 83%-ҥа, ленскэйдэр – 69%-ҥа суоттаналлар. Ол эрээри бу барыта сабаҕалаан көрүү быһыытынан этиллэр сыыппаралар буолаллар.

Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 232 мобильнай биригээдэлэр тэриллэннэр үлэлии сылдьаллар. Маннык биригээдэлэр 60 км тас өттүгэр ыраахтаах сирдэргэ оттуохтаахтар. Сыыдам биригээдэлэр 39470 туонна оту бэлэмниир былааннаахтарыттан атырдьах ыйын бүтүүтэ 16686 туонна оттоохтор. Ити былааннарын 42%-гар тэҥнэһэр. Быйылгы курдук ураты уустук сайыҥҥа, сүөһү аһылыгын бэлэмнээһиҥҥэ балаҕан ыйа улахан быһаарыылаах ыйынан буолуоҕа. Ким да буруйа буолбатах, улахан кураан, онуоха эбиитин сайыны быһа барбыт ойуур баһаардара дэҥнэтэн көрсүллэр ыарахан буомнары үөскэттилэр. Киһини айылҕа ыраахтааҕыта диэн киэргэтэ сылдьыбыттара эрээри, айылҕа бэйэтэ бэйэтигэр хаһаайын буоларын дакаастаабыта ыраатта. Ол быһыытынан, силигин ситэрэн, бу тиһэх ыйыгар күнүн көрдөрбөккө ардаатаҕына даҕаны, тугу да булан ылбаккын. Оччотугар бүтэһиктээхтик иэдэтэригэр тиийэр.

Хоромньуну ааҕыныы

         Атырдьах ыйын бүтүүтэ миниистири 1-кы солбуйааччы Т.М.Осипова салалталаах ТХМ оробуочай бөлөҕө, РФ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр өрөспүүбүлүкэ оттооһуҥҥа балаһыанньатын билиһиннэрэн туран, айылҕа уустуктарыттан таһаарыллыбыт хоромньуну толуйуу боппуруоһун туруорда.

       «Ыксаллаах быһыы-майгы түмүгэр тахсар хоромньуну толуйууга Арассыыйа тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин бүддьүөтүгэр үбүлээһин көрүллүбэтэх. Кураан охсуутуттан бачча кээмэйдээх оту ылбатахпытыгар, улахан ойуур баһаардарыттан ходуһа, күрүө, тиэхиньикэ, сүөһү уокка былдьаммыттарыгар, хоромньуну барытын дөкүмүөннээн, ыспараапкалаан, накладной дьыалаларын оҥортоон, барытын ууран биэрбиппит. Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Мишустиҥҥа суруйбуппут. Арассыыйа ТХМ-ын хамыыһыйата кэлэн, манна миэстэтигэр үлэлиэхтээх уонна түмүк оҥоруохтаах. Онон кэтэһэрбитигэр эрэ тиийэбит», -- диир тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин ыксаллаах быһыыга-майгыга отделын салайааччыта Виталий Никитин.

      Виталий Викторович бэлиэтииринэн, айылҕа таһаарбыт үлүгэриттэн 96 - ИП, ХЭУо уонна ТХПК, 244 бааһынай-фермер хаһаайыстыбалар, 1570 кэтэх көмө хаһаайыстыбалар эмсэҕэлээбиттэр.

        Уот баһаарыттан хоромньу 17 899,17 тыһ. солк. тэҥнэспит. Ол иһигэр Куорунай Бэс Күөлүгэр 9, Кэбээйи Сииттэтигэр 28 сүөһү өлбүт. Маны таһынан, Бэс Күөлүгэр 8 сибиинньэ, 20 куурусса, 123 куруолук өлбүт. Дьиэ сүөһүтүн, харамайын өлүүтүттэн 1061,16 тыһ. солк. хоромньу тахсыбыт. 1 688,13 тыһ. солк. 18, 860 км. усталаах күрүө умайбыт. Быйылгы сайын бэлэмнэммит 2 157,22 туонна уонна ааспыт сыллааҕы 278,70 туонна от уокка былдьаммыт. 22 -- тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорор ТХПК, ХЭУо, ИП эмсэҕэлээбиттэр.

        «Баҕарах» ХЭУо-ҕа, «Туймаада» ЭКО-пиэримэҕэ (Дьокуускай к.) 5 018,42 солк. суумалаах тыа хаһаайыстыбатын култуурата өлбүт. Атмосфера уонна кырыс буор курааннааһыннарыттан 9 улууска 136 969,19 тыһ. солк. хоромньу тахсыбыт. 124 147,04 солк. суумалаах, 24 714,37 туонна от үүнээйи кыайан ылыллыбатах. 84 –ТХПК, ХЭУо, ИП, 210 – ИП, бааһынай-фермер хаһаайыстыбалар, 1447 кэтэх көмө хаһаайыстыбалар эмсэҕэлээбиттэр. 2 492,2 иэннээх ходуһаҕа от үүнээйи өлөн, 24 922,87 туонна от кыайан ылыллыбатах.

Судаарыстыба илиитэ уһун

   -- Өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата от тиийбэтин тастан атыылаһан  толоруу боппуруоһун үөрэтэр,- диэн кэпсиир Дмитрий Махаров. – Амыр уонна Маҕадаан уобаластарын кытта кэпсэтии барар. Сүөһү дороххой аһылыгар (окко) Забайкальскай, Хабаровскай, Приморскай уонна Алтаай кыраайдарыттан кэмиэрчэскэй этиилэр бааллар. Барыллаан түһэрсиллибит дуогабарынан, Амыр уобалаһыттан 18 985 туонна оту атыылаһарга суоттаныы баар. Уус Алдан улууһа 8285 туоннаҕа, Чурапчы 5050 туоннаҕа наадыйар. Мантан чурапчылар 2400 туоннатын бэйэлэрин күүстэринэн бэлэмнииргэ суоттаналлар. Чурапчы Дириҥиттэн Осипов Иннокентий Николаевич бааһынай-фермер хаһаайыстыбатын 5 киһилээх биригээдэтэ Амыр уобалаһын Зея оройуонугар атырдьах ыйын 13 күнүттэн оттуу сылдьар. Сылаҥтан Макаров Михаил Иванович эмиэ 5 киһилээх биригээдэтэ атырдьах ыйын ортотуттан ити уобалас ити ааттаммыт оройуонугар оттуур. Бу биригээдэлэр хас биирдиилэрэ 1200-түү туоннаны бэлэмнииргэ суоттаналлар.

Мэҥэ Хаҥалас, Өлүөхүмэ, Томпо улуустара хас биирдиилэрэ 1000-лыы туоннаны, Нам 2000 туоннаны атыылаһарга суоттаналлар. Өймөкөөн улууһа Маҕадаан уобалаһын Сэйимчээниттэн 2000 туоннаны, Томпо 250 туоннаны атыылаһар былааннаахтар.

Онон өрөспүүбүлүкэ барыллаан дуогабардаһыынан тастан 30585 туонна оту буларга былааннанар. Ол иһиттэн Амыр уобалаһыттан -- 18335 т, Забайкальскай кыраайтан – 10000 т , Маҕадаан уобалаһыттан -- 2250 т.

Амыр уобалаһа 1 туонна оту, барыллааһын ааҕыынан, 6 тыһ. солк. сыаналыыр. Маҕадааннар 12 тыһ. солк. тиэрдэн баран, 8 тыһ. солк. түһэрдилэр. Инньэ гынан, толкуй бөҕөҕө түһэрдилэр. Оту таһыыга хаһаайыстыба ороскуотун бүддьүөт уйунуохтаах.

Дьэ, итинник быйылгы оттооһун дьыалата. Өтөрүнэн билбэтэх, түһээн да баттаппатах иэдээннээх содулга түбэспиппитин аахсар буоллахха, дьоммут-сэргэбит син тилигирэччи үлэлии сатаабыттар эбит.

«Быйыл күһүн сүөһү сүүһэ тыаһаамахтыы түһэрэ буолуо» диэн түүйээччилэр бааллар. Судаарыстыба абыраллаах илиитин уунарын тухары, дьон улаханнык айманан-сайманан барыа суоҕа. Саха кытаанах омук.

Прокопий ИВАНОВ