Ырыынак ыар тыыныгар тулуктаһан

Хаһаайыстыбалары интэриэстиир туһуттан, бастакы суортаах хара саһыл иитэр кырса тириитин туттардахха, 80 киилэ эти, 30 киилэ үүтү соҕотуопкалаабыкка тэҥнэммитэ. Ити иһин хас холкуос, кэлин хас сопхуос ахсын кыылы иитэр пиэрмэлэр тэриллибиттэрэ. Сопхуостар муҥутаан сайдыбыт кэмнэригэр, ол эбэтэр 1980-с сыллардаахха, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 20 тыһыынча күндү түүлээх кыыл, ол иһигэр 15 тыһыынча кырымахтаах хара саһыл, 5 тыһыынча күөх кырса иитиллэрэ, сыллата 50 тыһыынча бастыҥ суортаах тирии судаарыстыбаҕа туттарыллара.

Эстибит сопхуостар кыылы иитэр пиэрмэлэрин базатыгар тэриллибит араас көрүҥ бас билиилээх хаһаайыстыбалартан ырыынак ыар тыыныгар тулуктаһан, билигин сэттэ хаһаайыстыба бу салааҕа идэтийэн дьарыктанар. «Приморскай» муниципальнай унитарнай тэрилтэ (Булуҥ улууһа) күөх кырсаны, «Покровскайдааҕы кыылы иитэр пиэрмэ» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх уопсастыба (Хаҥалас улууһа), «Одуну» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх уопсастыба (Горнай улууһа), «Золотинка» муниципальнай унитарнай тэрилтэ (Нерюнгри улууһа), «Кылаан» бааһынай хаһаайыстыба (Уус Алдан), В.Н. Николаев биирдэм тэрилтэтэ (Эдьигээн улууһа), «Саноки» бааһынай хаһаайыстыба (Дьокуускай куорат) кырымахтаах хара саһылы иитэллэр.

Биир ийэттэн – үс оҕо

Ырыынак интэриэһинэн салайтаран, кэлиҥҥи сылларга хаһаайыстыбалар хара саһылы таһынан саҥа көрүҥнэргэ хотоойутук ылыстылар. Ол курдук, бастаан «Одуну», онтон «Покровскайдааҕы кыылы иитэр пиэрмэ», «Золотинка» уонна атын эрэгийиэннэртэн киис оҕолорун аҕалан иитэллэр.

Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин Хотугу үгэс буолбут салааларга отделын чахчытынан, 2021 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 3537 килиэккэлээх кыыл (2619 хара саһыл, 31 күөх кырса уонна 887 ыччат киис) баар эбит. 2020 сылга тэҥнээтэххэ, хара саһыл ахсаана 13,9 %-ынан эбиллибит, киис ахсаана 2,7 төгүл улааппыт. «Тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын уонна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, сырье уонна ас-үөл ырыынагын 2020-2024 сылларга сүрүннээһин» судаарыстыбаннай бырагыраама чэрчитинэн салааны өйөөһүҥҥэ 24,5 мөл. солк. субсидия бэриллибит.

Сэтинньи 1 күнүнээҕи туругунан, сэттэ хаһаайыстыбаҕа холбоон 8 672 кыыл (7 777 хара саһыл, 866 киис), ол иһигэр 2 251 тыһы саһыл баар. Сыл устатыгар 5 566 хара саһыл оҕото, биир ийэ кыылтан ортотунан 3 оҕо ылыллыбыт (былырыын 4 294 саһыл оҕото, биир ийэттэн 2,2 оҕо ылыллыбыта).

Көрдөрүү тупсарыллар

Килиэккэлээх кыылы иитэр хаһаайыстыбалартан саамай бөдөҥнөрө «Покровскайдааҕы кыылы иитэр пиэрмэ» ХЭУо буолар. Өрөспүүбүлүкэҕэ иитиллэр хара саһыл 65,4 %-а, киис 72,6 %-а манна баар.

Үп-харчы кырыымчыгынан урукку сылларга бүддьүөттэн субсидия кыыл аһылыгын ороскуотун сорох чааһын толуйуу эрэ бэрээдэгинэн көрүллүбүт буоллаҕына, кэнники алта сылтан бэттэх матеральнай-тэхиньиичэскэй базаны хаҥатыыга, племенной үлэҕэ харчы көрүллэр буолла. Онно тирэҕирэн, хаһаайыстыба 2017 сыллаахха (сүүрбэ сыл буолан баран аан бастаан!) Тверь уобалаһыгар баар Савватьевскайдаҕы кыылы иитэр племенной хаһаайыстыбаттан 230 Скандинавияҕа силиэксийэлэммит хара саһыл оҕолорун аҕалбыта, олорго анаан 2018 сыллаахха саҥа щедтэри оҥорбута. 2019 сыллаахха Иркутскай уобаластан, Салтыковскайдааҕы кыылы иитэр племенной хаһаайыстыбаттан 300 кииһи, былырыын Татарстантан, «Матюшино» кыылы иитэр племенной хаһаайыстыбаттан 325 кииһи аҕалбыта. Ааспыт ый бүтүүтүгэр Татарстантан, «Бирюли» ХЭУо диэн кыылы иитэр племенной хаһаайыстыбаттан 400 кииһи аҕалла.

– Покровскайдааҕы кыылы иитэр хаһаайыстыба үһүс сылын племенной кыылы атыылаһан аҕалыы бырагырааматыгар кыттар, – диир тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин Хотугу үгэс буолбут салааларга отделын салайааччы Иннокентий Баланов. – Онуоха үбүлээһин федеральнай бүддьүөттэн (92 %) уонна өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн (8 %) көрүллэр. Хаһаайыстыба көрдөрүүтүн сыллата тупсарар, ол курдук, 2018 сыллаахха биир ийэттэн ортотунан 2 саһыл оҕото ылыллыбыта, улахан кыылы чөл тутуу 94 % эбит буоллаҕына, бу көрдөрүү туһааннааҕынан 2019 сылга – 2,7 % уонна 95,3 %, 2020 сылга – 3,9 % уонна 96 %, быйыл – 3 % уонна 98,7 % ситиһилиннэ. Бу утумнаах үлэ түмүгэ.

Уратыта элбэх

– Урукку өттүгэр наар саһылга үлэлээбит буоламмыт, кииһи көрүүгэ-истиигэ билбэппит-көрбөппүт элбэх этэ, билигин син үөрэннибит, – диир хаһаайыстыба салайааччыта Максим Васильев. – Биһиэхэ сүрүннээн алта ыйдаах киис оҕолоро кэлбиттэрэ, бэрт ахсааннаах ситэн эрэр киис, ол иһигэр аҕыйах «уулаах» кыыл баара, олору бүөбэйдээн, хайдах төрүүрүн кыратык билбэхтэстибит. «Киис хаппырыыс» диэн мээнэҕэ этиллибэт, көрүүтэ саһыллааҕар быдан уустук. Саһыл көннөрү килиэккэҕэ сылдьар буоллаҕына, киис биһиги уһун, тымныы кыһыммытын ыарырҕатар. Айылҕа киистэрэ мас көҥдөйүгэр уйаланалларын билэргит буолуо, инньэ гынан биһиги хас биирдии киис килиэккэтигэр хаптаһынынан дьоҕус уйалары сыһыары тутан, ол иһигэр мас көөбүлүн, оту, соломону угабыт, ону кэмиттэн кэмигэр уларытан биэрэбит. Аны саһылга аһын биирдэ кутан кэбиһэр буоллахха, киискэ сииринэн көрөн кыра-кыралаан үстэ аһатабыт. Саһыл оҕото биир сылынан ситэр уонна саптарыллан баран, икки ыйынан төрүүр, оттон киис үс сааһыгар эрэ ситэр уонна буоһатыллан баран, тоҕус ыйынан төрүүр, инньэ гынан дохуотун төрдүс сылыгар эрэ биэрэр. Бүддьүөттэн субсидия саһыл аһылыгар көрүллэр, киискэ билиҥҥитэ оннук суох буолан, саһылга «сүктэрэ» сылдьар. Бастакы кэлбит киистэрбититтэн, этэҥҥэ буоллаҕына, аны саас маассабай төрүөҕү кэтэһэбит. Бэтэринээрдэр мэлдьи билсэ сылдьаллар, ирдэнэр эмтиир-сэрэтэр дьаһаллары толороллор.

Тириини батарыы эридьиэһэ

Хаһаайыстыбаҕа билигин собуой үгэнэ. Быйыл эмиэ былырыыҥҥы курдук, 3 600 саһылы «туттубут» кэнниттэн, төрүөҕү биэрэр 1 500 саһылы иитиигэ хаалларарга былаанныыллар. Түүлээх тириитигэр үбүнэн мэктиэлэммит соҕотуопка ситимэ суох буолбута ыраатта, хаһаайыстыбалар бородууксуйаларын хайдах сатыылларынан батараллар.

-- Бастайааннай үлэлэһэр тэрилтэлэрдээхпит, биллэн турар биһиги баҕарбыт сыанабытынан тута сатаабаттар, – диир Максим Эдуардович. – Ол эрээри, 3 600 тириини батардахпытына эрэ 23 бастайааннай үлэһиппитин уонна төрүөх, собуой саҕана көмөлөһүннэрэр дьоммутун хамнастыыбыт. Атын эрэгийиэннэргэ сырыттахха, эмиэ хамнастан сылтаан каадыр боппуруоһа уустук, үгүстэр Орто Азияттан кэлбит дьону үлэлэтэр эбиттэр. Биһиги урукку сыллартан үлэлиир Александра Захаровна Апанаева, Надежда Федотовна Архипова, Февралина Иннокентьевна Масюкова, Христина Ивановна Мордовская, Мария Степановна Саввина курдук дьонноох буоламмыт тулуктаһабыт.

Хаһаайыстыба иккис сүрүн кыһалҕатынан сир боппуруоһа буолбут. Ол курдук, пиэрмэ турар сирэ «Сахабулт» хампаанньа бас билиитигэр сылдьарын улууска ыларга төрдүс сылын үлэлэһэллэрэ түмүгэ көстө илик. Сир-уот быһаарылла илигэ тутууну ыытары, гааһы киллэрэри харгыстыыр эбит.

Кэскиллээх былааннар

2017 сылтан хаһаайыстыба үлэни-хамнаһы экэниэмикэ саҥа ирдэбиллэринэн тэрийии бырагырааматын оҥостон үлэлиир. Ону саҥардан, 2025 с. диэри туһуламмыт бырагырааманан төрүөҕү биэрэр киис ахсаанын 2000-ҕа, хара саһылы 4000-ҕа тириэрдэр, түүлээх хаачыстыбатын тупсарар соругу туруорунар. Ити иһин Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин өйөбүлүнэн Скандинавияҕа силиэксийэлэммит хара саһыл (silver fох), күөх кырса (вуалевай, шедоу, blue fox) боруодаларын эбии аҕалар (билиҥҥитэ 120 кырса баар) былааннаах. Савватьевскайдааҕы, Октябрьскайдааҕы кыылы иитэр племенной хаһаайыстыбаларга исписэлиистэри ыытан үөрэттэрэр туһунан кэпсэтии ыытар итиэннэ Европатааҕы түүлээх аукционугар кыттары хааччыйар Saga Furs Oyj (Финляндия) түүлээх аукционун сэртипикээтин ыларга үлэлэһэр.