Сэрии уонна муза

Саллаат дьиэтин-уотун, кэргэттэрин санаан санньыйан ылар кэмигэр, сарсын тугунан түмүктэниэ биллибэт кырыктаах атаакакаҕа киирээри утуйар уута көтөн сыттаҕына, оҕо уонна дьахтар эрэ үлэлии сылдьар бааһыналарыгар, күүүстээх үлэттэн эстэн-быстан сыта түһэн ылар кэмнэргэ, киэһээҥҥи барыарга дьадаҥы үүтээн санаарҕабыллаах чуумпутугар, эккэ-хааҥҥа тыыннаах тухары иҥэн сылдьар, умсулҕаннаах матыыптаах, сүрэххэ сөҥөр умнуллубат тыллардаах, олох эрэллээх аргыһа, көмөлөһөөччүтэ, дууһа нарын эмчитэ – ырыа син биир ылланара. Ыарахан да, үтүө да кэмнэргэ, ырыа суох буоллаҕына – тыыннаах олох суох буолбутун кэриэтэ.

Чуолаан сэрии ыар сылларыгар, ырыа төһөлөөх норуот санаатын эрчимирдибитэ, күүстээх эрэли сахпыта, онтон өстөөххө абаны-сатаны күөртээбитэ буолуой?!

Киһи сөҕүөх уонна сүгүрүйэ саныах, сэрии кэмигэр нуучча ырыата хаһан да ситиһиллибэт үрдүккэ тахсыбыта. Норуот үөрүүгэ да, хомолтоҕо да бүттүүн ыллыыр ырыаларын чыпчаал үрдүгэ буолан. Нуучча ол кэмнээҕи ырыаларын өйдөөн кэлиэҕиҥ, саҥа таһаарбакка бэйэбит бэйэбитигэр ыллаан көрүөҕүҥ. Сэрии уонна өлүү, сэрии уонна киһи дьылҕата, төрөөбүт дойдуга, норуокка муҥутуур бэриниилээх буолуу, тулаайах хаалбыт таптал, дьахтар нарын дууһата – барыта ырыаҕа этиллэн сылдьаллар… Бу ырыалар бары тустаах ааптардардаах: бэйиэттэрдээх, хампаһыытардардаах этилэр. Ол үрдүнэн, сөҕүөх иһин, үгүстэрэ норуот үөһүттэн тахсыбыт, норуот бэйэтэ айбыт ырыаларын курдук ылыныллаллар.

Бу ырыалар, саамай кылгаабыта, нуучча норуота баарын тухары ыллана сылдьыахтара. Хайа да муода, сүүрээн, үтүктээйи үлүһүйүү саба халыйыахтара суоҕа. Сэрии кэминээҕи ырыалар Кыайыыны аҕалсыбыттарыгар, ама, хайа бэйэлээх саарбахтыа буоллаҕай. Дьоллоох ырыалар!

Бары норуоттар ырыалаахтар, ырыанан  норуот бэйэтин дууһатын көҥүллүк, аһаҕастык, кырдьыктаахтык арыйар. Саха норуота сэрии сылларыгар эмиэ ыллаабыта: сэриилэһэр боруоҥҥа, ыраах тыылга, иччитэхсийэ майгыннаммыт алааска, үөрүү сыдьаайынан туолбут балаҕаҥҥа.

Бу бүгүн бэчээттиир ырыабытын кырдьаҕас уонна саастаах көлүөнэ дьон үчүгэйдик билэр. 60-с сылларга диэри тыа сирин кулууптарыгар ылланар буолара. Хоһоон бэрт боростуой күннээҕи тылынан-өһүнэн суруллубут курдук гынан баран, олус табыллан римфаламмыт, аллаах ат атара дьоруонан түһэрэн иһэринии, биир тэҥ кэрчиктэнэн, тыллара дэгэрэҥ, өссө оһуохай матыыптарын бэйэлэрэ таһаарар курдуктар. Суруллубут тыллара, ханан да ордуга-хоһута суох, ис хоһоонун табыллан биэрэллэринэн, киһиэхэ тиэрдэллэринэн кэрэхсэтэллэр.

Хоһоон ааптара – Сунтаар киһитэ Николай Сергеев. Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа. Сэрии кэнниттэн хоһоону айааччы быһыытынан өрөспүүбүлүкэҕэ тиийэ биллибит бэйиэт. Дойдутугар Сунтаарга дириҥник ытыктанар, эмиэ ол курдук кэрэхсэнэр киһинэн биллэр,

Кыайыы 70 сыла туоларыгар анаан, Л.Д.Нестерова хомуйан оҥорбут «Саха Сириттэн сэриигэ» хомуурунньукка Николай Сергеев бу ырыа буолбут хоһоонун туһунан бэлиэтээһин баар. Онно ырыа «Норуот матыыба» диэн ааттанан киирбит. Хомуурунньук ааптара маннык бэлиэтээбит: «Хоһоон 1944 сыллаахха «Хотугу Сулус» сурунаалга бэчээттэнэн тахсыбыта. Бэрт сотору кэминэн ырыа буолан Саха Сирин үрдүнэн киэҥник тарҕаммыта. Оттон ырыа мелодиятын ким айбыта биллибэккэ хаалбыта. Бэйиэти билэр биир дойдулаахтарыттан ыйытан көрдөххө: «Арааһа, матыыбын бэйэтэ айбыта буолуо. Ырыа-тойук туппут киһитэ этэ», - диэн сабаҕалыыллар».

Дьон сүрэҕэр уонна дууһатыгар чахчы тиийбит ырыа, норуот бэйэтэ айбыт ырыатынан ааҕыллан хааларын туһунан номохтор баалларын билэбит. Хайдаҕын да иһин, бэйиэт Николай Сергеев айар үлэһит быһыытынан дьоллоох киһи эбит. Оттон ырыата, норуот айбыт ырыатынан ааҕыллыбыта уонна оннук билиниллэн сылдьара, бу буолбатах дуо, айар киһи олоҕор биирдэ түбэһэр дьол?

Түмүккэ, ыйааһыннана таарыйа, «былыр» диэххэ дуу, биһиэхэ Ньурба диэки, бу ырыаны кулуупка биллэрэллэригэр аатын «Тугун бэрдэй кэрэтэй» диэн биллэрэр буолаллара.

Ырыа

Николай Сергеев тыллара. Норуот матыыба

Тугун бэрдэй кэрэтэй

Туналыйар ыйдаҥа,

Ага кумах истиэбэр

Аралыйбыт сырдыга.

Ыраах уһун айаҥҥа

Ырыа күүскэ сатараан,

Хаамыстыбыт биир тэҥҥэ

Казах, бурят, молдован.

Томтор алын тэллэҕэр

Тохтоон табах таттыбыт.

Эдэр, чэгиэн эрэттэр

Эрчимирэн биэрдибит.

Санаан кэллим бу иһэн

Сахам сирин күһүнүн,

Көрдөөх дьоннор түмсүһэн

Күлэр, оонньуур түүммүтүн.

Күһүн буолан алааһым

Күрэҥсийбит тыатыгар,

Ыйым тыган мандааран

Ыраас уотун куттаҕа.

Ийэ дойдум иннигэр

Ийэм миигин атааран,

Хомуллубут мин хоһум

Кураанаҕын турдаҕа.

Күндү кэрэ суругар

Күүтэр, ахтар биэбэйим

Ойуу-бичик сыттыгар

Утуйбакка сыттаҕа…

Тугун бэрдэй кэрэтэй

Туналыйар ыйдаҥа,

Ага кумах истиэбэр

Аралыйбыт сырдыга.