Сэрии саҕаланыа аҕыйах ый иннинэ кыл-мүччү тэриллэн хаалбыт дьоллоох дьылҕалаах Сойуус эбит диэхтээхпит. Арыычча хойутаабыта эбитэ буоллар, баҕар, төрүттэниитэ эмиэ онуоха-маныаха диэри тардыллан биэрбит буолуон сөп этэ. Атын өттүнэн, модун судаарыстыба - Сэбиэскэй Сойуус, кини үрдүкү салалтата, улахан хаан тохтуулаах сэриигэ кыайыах кыайыах курдук, ыарахан да сылларга инникитин көрүнэ, дьаһана олорбута биллэр. Ол иһигэр култуураҕа, ускуустубаҕа, литератураҕа сыһыаннаан эмиэ.

Ойуулуур-дьүһүннүүр, уруһуйдуур ускуустуба үөскэҕэ таас үйэ киһититтэн саҕаланар, силис тардар дэнэр. Баҕар, адьас салаҥ көрүҥүнэн өссө эрдэлээн, саҕаламмыт буолуон эмиэ сөп. Таас үйэ киһитин кэмиттэн да ылар буоллахха, ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустуба бастаан төрүттэниитэ уонна ону баһылааһын, эрдэ уонна хойутаан сайдыбыт омуктарынан диэн араарыллар, кимиэхэ эрэ бастааһын пальмата туттарыллар кыаҕа суох курдук.

Ханнык баҕарар айар сойуус эмискэ уонна кураанах миэстэҕэ тэриллибэт. Саха сиригэр 80 сыллааҕыта тэриллибит бу  айар сойуус бэйэтин иннинээҕи дириҥ уонна баай историялаах. Оттон 1941 сыл тохсунньутугар тэриллэригэр, иннинээҕи 30-с сыллар олук уурбуттара чуолкай. Өссө ааспыт үйэ 20-с, 30-с сылларыгар киин куораттарга үөрэммит, идэтийэн үлэлиир худуоһунньуктар бөлөхтөрө баар буолбута.

В. Н. Амыдаев, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Худуоһунньуктарын сойууһун бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ. Муосчут, СӨ ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустубатын үтүөлээх дьиэйэтэлэ.

- Василий Николаевич, бу Амыдаев диэн өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэр араспаанньа эбээт.

- Аҕам, Николай Данилович, Саха сирин норуодунай худуоһунньуга, муосчут этэ. Скульптураҕа эмиэ үлэлэрдээх. 2010 сыллаахха олохтон барбыта.

- Удьуордааһын «сиэртибэтэ» эбиккин. Бу гынан баран, талаан уонна дьоҕур удьуорунан бэриллиитэ бары норуоттарга үрдүктүк тутуллар. Үлэҕит-хамнаскыт туһунан кэпсэтиини, бу бэлиэ сылга, Улуу Кыайыы тиэмэтиттэн саҕалыахха.

- Ыам ыйын 8 күнүгэр Владивостокка тэриллибит «Улуу Кыайыы» быыстапкаҕа кытынныбыт. Барыта 13 үлэни туруорбуппут. Ол иһигэр живописецтар Николай Иннокентьев суруйбут сэрии бэтэрээнэ Александр Ефимов мэтириэтэ, Дьулустаан Бойтунов «Ийэм бииргэ төрөөбүт убайдарыныын» үлэтэ, Александра Бочкарева-Иннокентьева «Халыма суолун тутуута» хартыыната, Константин Мамонтов «Саха сирэ – боруоҥҥа» (муоска үлэ), Иннокентий Корякин «Эһэм Д.Н.Корякин кэриэһигэр», Федот Макаров «Пүмпээ сынаайпар» (Иван Кульбертинов), Михаил Слепцов «45 сыл сааһа. Сэрии оҕолоро» уо.д.а. хартыыналар туруоруллубуттара.

- Айар сойуускут Уһук Илиҥҥи уокурукка биир улаханынан уонна күүстээх үгэстэрдээҕинэн урут-уруккуттан биллэр. Билигин хартыына хайдаҕый? Чуолаан эһиэхэ, ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустуба эйгэтигэр, көлүөнэлэр солбуйсуулара күүскэ барбыт буолуохтаах.

-Сойууспутугар живописецтары, графиктары, скульптордары, декоративнай-прикладной ускуустуба  маастардарын: муосчуттары, керамистары, киэргэл уустарын, иистэнньэҥнэри, кылынан, түүнэн үлэлээччилэри, искусствоведтары түмэр 125 чилиэннээхпит. Сойууспут киһитин ахсаанынан,  Уһук Илиннээҕи  Федеральнай уокурукка барыта 15 сойуус баарыттан, Хабаровскай кыраай кэнниттэн, иккис миэстэлээхпит. Хаачыстыба да өттүнэн, киһиргээһинэ суох, урукку Сэбиэскэй Сойууска, билиҥҥи Арассыыйаҕа бэйэбит эйгэбитигэр биир сыаналанар уонна аахсыллар эрэгийиэнинэн буолабыт.

Ааттара-суоллара бэйэлэрин норуоттарыгар эрэ буолбакка, киэҥ Арассыыйаҕа иһиллибит-биллибит, норуоттарын тапталын ылбыт бастыҥ дьоммут, худуоһунньуктарбыт, олохтон барбыттарын да үрдүнэн, айар үлэҕэ үктээн хаалларбыт суоллара-иистэрэ сүтэн-оһон хаалар дьылҕата суох. Кинилэр чулуу үлэлэрэ – бу саха ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустубатын хайыы-үйэ олоҕурбут оскуолата, сиэрдээх үгэстэрэ, духуобунай нэһилиэстибэтэ буолар.

Оттон бүгүҥҥү ааттаах-суоллаах, биллиилээх маастардарбыт кураанах толооҥҥо турар тулаайах модун хотугу тииттэр буолбатахтар. СӨ норуодунай худуоһунньуга, Арассыыйа ХА кэрэспэдьиэн-чилиэнэ Артур Васильев, Арассыыйа үтүөлээх, СӨ норуодунай худуоһунньуга, РФ судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата Эдуард Васильев, РФ ХА бочуоттаах чилиэнэ, Арассыыйа үтүөлээх худуоһунньуга Мария Рахлеева, РФ уонна СӨ ускуустубаларын үтүөлээх дьиэйэтэлэ, профессор, искусствовед Зинаида Иванова-Унарова, элбэҕи эрэннэрэр Арассыыйа үтүөлээх худуоһунньуга уонна СӨ ускуустубатын үтүөлээх дьиэйэтэлэ Михаил Старостин, СӨ ускуустубатын үтүөлээх дьиэйэтэллэрэ Марианна Лукина, Туйаара Шапошникова уонна Дьулустаан Бойтунов, о.д.а. саха ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустубатын оскуолатын  салгыы сайыннаран илдьэ баран иһэр дьоммутунан ааҕабыт, элбэҕи эрэнэбит.

- Василий Николаевич, эдэрдэри кытта туох үлэ ыытылларый? Худуоһунньук хартыыната атыыланнаҕына эрэ, киэһээҥҥи күөһүн өрүнэр кыахтанар. Атын түбэлтэҕэ, сиэбин иччилиир туһугар, наар холтуура үлэҕэ охтуон наада. Оттон аата-суола суох, ол эбэтэр биллибэт-көстүбэт эдэр худуоһунньукка бу боппуруос быһаарыллыыта сүрдээх уустуктук туруон сөп.

- Быйыл күһүн, алтынньы-сэтинньи ыйдарга, эдэр худуоһунньуктар өрөспүүбүлүкэтээҕи быыстапкалара тэриллэн ыытыллаары турар. Манна 35-гэр диэри саастаахтар кыттыахтара. Быыстапка түмүгүнэн, Сойууска чилиэнинэн киирии боппуруоһа көрүллүө, профессиональнай таһымҥа айар үлэнэн дьарыктаныы боппуруоһа туруоҕа. Быыстапкаҕа кыттыбыт бастыҥ үлэлэр альбом-ыйынньыктарга киириэхтэрэ.

Кэлэр сыл кулун тутар - муус устар ыйдарыгар өрөспүүбүлүкэтээҕи үбүлүөйдээх быыстапка ыытыллыаҕа. Сойуус 80 сылыгар ананан, саҥа альбом таһаарыллыаҕа. Худ.пуонда дьиэтигэр устуудьуйа-галерея  аһыллыаҕа. Персональнай быыстапкалар туруоруллуохтара, бастыҥ үлэлэргэ маастар-кылаастар ыытыллыахтара. Ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустуба училищетын, култуура кэллиэһин устудьуоннарын, оскуола үөрэнээччилэрин ыҥыртыахпыт. Үөрүүлээх дьаһаллар ыытыллыахтара.

Бу сылга киирэн баран, өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын гранын ылан турабыт.

Талааннаах дьоммут холтуураҕа баран хаалаллара сүрдээх хомолтолоох дьыала. Тугу да диир кыаҕыҥ суох, ыал аҕата киһи дьиэ кэргэнин иитиэн наада буоллаҕа. Үөрэх тэрилтэлэринэн преподавателлыы бараллар. Сэбиэскэй кэмҥэ музейдар, култуура министиэристибэтэ, биирдиилээн тэрилтэлэр худуоһунньуктар бастыҥ үлэлэрин мэктиэлээһиннээхтик атыылаһар буолар этилэр. Ол худуоһунньукка үчүгэй өйөбүл буолара.

- Ускуустуба дьоно, худуоһунньуктар, кыһалҕаларын таарыйбыппыт быһыытынан, өссө арыый дириҥэтэн биэриэххэ дуу?

- Улахан уулуссаҕа – Элиэньин бэрэспиэгэр - ааспыт үйэ 60-с сылларыгар тутуллубут дьиэлэргэ барыта 18 мастарыскыайдаахпыт. Бары саахалланар туруктаах дьиэлэр, ону кытта биһиги мастарыскыайдарбыт эмиэ. Хас биирдиилэрэ туһааннаах худуоһунньукка сыһыарыллыбыт мастарыскыайдар буолаллар. Сойууспутугар бэл дьоҕус оптуобуһа суохпут. Айылҕаҕа тахсан уруһуйдуурга, плэнергэ, бэйэбит киһибит массыынатын эттэһэргэ күһэллэбит.

Кытай Хэйлунцян бырабыынсыйатыгар 25 тыһ. худуоһунньук үлэлиир. Хас биирдиилэрэ айар мастарыскыайдаахтар, кырааскалара босхо, судаарыстыба уйунар. Судаарыстыба хас биирдии худуоһунньуктан ый ахсын 2-3 хартыынаны атыылаһар. «Хас биирдии дьиэҕэ хартыына баар буолуохтаах» диэн бэлиитикэлээхтэр.

 Биһиэхэ Арассыыйа үрдүнэн 12,5 тыһ. худуоһунньук баар. Кытайдар Арассыыйа художестволарын кыһаларыгар билигин даҕаны элбэх киһилэрин үөрэттэрэллэр. Нуучча живописка оскуолата «боростуойтан – уустукка» дэнэр акадьыамыычаскай үөрэх буолар.

Арассыыйа култуура туһунан сокуона суох олорор судаарыстыба буолар. Өссө 90-с сылларга култуура туһунан сокуону ыларга кэпсэтии тахса сылдьыбыта эрээри, ол оннук хаалбыта. Билигин ким да саҥарбат, оттон култуура судаарыстыба сайдыытын 5 сүрүн төрүттэриттэн биирдэстэрэ буолар. Биһиги, худуоһунньуктар, биир өйдөөбөт түгэннээхпит. «Өрөспүүбүлүкэ үтүөлээх худуоһунньуга» диэн аат биһиэхэ суох. Ол оннугар «СӨ ускуустубатын үтүөлээх дьиэйэтэлэ» аат иҥэриллэр. Биллэрин курдук, ускуустуба араас көрүҥнээх. Биһиги ала-чуо худуоһунньуктар буоларбыт быһыытынан, ити чопчу ааппыт ааттаныахтаах этэ буоллаҕа. Үтүөлээх артыыс, култуура, спорт үтүөлээх үлэһиттэрэ, үтүөлээх учуутал – бары бааллар эбээт. Арай үтүөлээх худуоһунньук – мэлигир. Худуоһунньук дэнэр, дэтэр оннук кыбыстыылаах дьыала буолла дуо? Өрөспүүбүлүкэ сокуону таһаарар үрдүкү  былааһа – Ил Түмэн бу боппуруоһу сөптөөхтүк быһаарар толору кыахтаах дии саныыбын.

- Василий Николаевич, түмүккэ кэлээри турар бэлиэ даатаҕытынан сибээстээн, тугу ситэрэн этиэҥ этэй?

- Саха сирин Худуоһунньуктарын сойууһун бастакы чилиэннэринэн И.В.Попов, П.П.Романов, Г.М.Туралысов, М.М.Носов, И.Г.Избеков, Л.А.Ким, Д.М.Никифоров, В.А.Кандинскай, о.д.а. этилэр. Саха сиринээҕи сэбиэскэй худуоһунньуктар сойуустарын бырабылыанньатын бастакы бэрэссэдээтэлинэн эдэр живописец И.Г.Избеков үлэлээбитэ. 1942-1948 сс. Сойууһу П.П.Романов салайбыта.

Ааспыт үйэ 50-с сылларын бүтүүлэригэр саха графиктарын ааттара-суоллара Бүтүн Арассыыйаҕа, Сойууска иһиллэн, биллэн барбыттара. 60-с сыллар ортолоруттан графиктар Эллэй Сивцев, Валериан Васильев, Афанасий Мунхалов, Владимир Карамзин, Ефим Шапошников үлэлэрэ норуоттар икки ардыларынааҕы билиниини ылан барбыттара, саха ускуустубатын саҥа урдук таһымҥа таһаарбыт үтүөлээхтэр.

1979-1991 сылларга Сойуус бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлинэн чулуу киһибит, сахалартан бастакы уонна өссө да бүтэһик СССР, РСФСР, СӨ норуодунай худуоһунньуга, Арассыыйа ХА чилиэнэ, И.Е.Репин аатынан Судаарыстыбынай бириэмийэ лауреата Афанасий Николаевич Осипов үлэлээбитэ. Кини Сойууска 1956 сыллааахха киирбитэ. Айылҕаттан ураты талааннаах, эргиччи сайдыылаах мындыр салайааччы Сахабыт сирин ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустубатын сайдыытыгар улахан кылаады киллэрбитэ.

 Түмүккэ этиэхпин баҕарабын, бу биир үйэҕэ тоҥсуйар 80 сыл тухары биһиги Сойууспут элбэҕи көрбүтэ-истибитэ, араас ыарахан сыллары ааспыта. Ол да буоллар сыаллаах-соруктаах үлэтин ыһыктыбакка кырдьаҕас-эдэр көлүөнэлэри холбоон, Сахабыт сирин талааннаах худуоһунньуктарын ааттара үрдук чыпчаалга тахсалларыгар күүс-көмө буолан үлэлии, үүнэ-сайда турарыттан үөрэбит, иннибитигэр өссө да элбэх былаан, бырйыак баар диэн эрэннэрэбит.