Гаврик, бухатыыр курдук таҥнан-симэнэн, атынан көтүтэр ырата кэлин биирдэ туолбута — Тыгын Дархан оруолун толороругар.

 — Киэһэ аайы хатыланар ол талба түгэннэр – Манчаары туһунан ырыа, Үрүҥ Уолан хартыыната – куппар боотур көҥүл тыынын иҥэрбиттэр эбит. Санаабар, кыргыс үйэтин кэмигэр бухатыыр буолан төрүү сылдьыбыт курдукпун. Ол иһин киинэҕэ бүтүннүү киирэн, оччотооҕу кэмҥэ баар буола сылдьыбыт курдук сананан оонньообутум, — диир Ньургун Бэчигэн.

Ньургун Бэчигэни саха араадьыйатын өрүү истэр дьон Гаврил Неустроев диэн аатынан бэркэ билэр буолуохтаах. «Рудых курдук саҥарар уол», — дииллэрэ. Эр дьоҥҥо аналлаах «Байанай» диэн авторскай биэриилээҕэ, тимир уустарын, булчуттары устуудьуйаҕа ыҥыран ыалдьыттатара.

 —Уҥуоҕум үрдүк, куолаһым суон буолан, дьон хараҕа хатанара, бэлиэтии көрөллөрө. Бэйэм кыбыстанньаҥ соҕус буоламмын, ону сөбүлээбэт этим, элбэх киһилээх сиртэн дьалты тутта сатыырым. Ол иһин көстүбэккэ саҥарары ордорон, араадьыйаны талбытым. «Тыгын Дархан» киинэҕэ уһулла барыахпар диэри онно үлэлээбитим.

Ньургун, кырдьык, бэйэтин бэйэтигэр сылдьарын, тыаны-ойууру кэрийэн бултуурун, соҕотох ыраах айанныырын сөбүлүүр.

 — Саастаах дьоннуун алтыһарбын ордоробун. Кинилэртэн элбэҕи билэбин, иҥэринэбин. Киинэҕэ уһуллар кэммэр норуоппут, төрдүбүт-ууспут, устуоруйабыт, кэскилбит туһунан элбэҕи анаара-ырыта толкуйдаатым, бэйэм нөҥүө барытын аһардан, туох омук буоларбытын быһаара сатаатым. Ол сылыктааһыным аһара дириҥээн, тэнийэн киирэн бардаҕына, ыһыллан хаалаары гынарым. Оччоҕо тимир көлөм уруулун тутан, ханна эмэ ыраах баран кэлэрим. Уһун суолга санааларым сааһыланаллар, чопчуланаллар. Массыына ыытарбын сөбүлүүбүн. Айанньыт куттаахпын. Ийэм ааҕы Байкалга илдьэр баҕалаахпын. Кыра эрдэхпитинэ уолаттар дьоммутун кытта бары бииргэ ороҥҥо сытан, ким ханнык дойдуну көрүөн баҕарарын туһунан кэпсэтэрбит. Ийэм: «Байкалы көрбүт киһи», — диирэ өйбөр хатанан хаалбыт.

 Ньургун ийэтигэр наһаа чугас. Күн аайы оскуолаҕа баралларыгар, утуйалларыгар сыллыырын истиҥник ахтар.  

—Өйдүүбүн ээ, улахан баҕайы оҕобун, тохсус кылааһы бүтэрэн эрэбин. Арай эксээмэҥҥэ бараары турдахпына, дьиэбитигэр киһи тиийэн кэллэ. Киниттэн мэһэйдэтэн, ийэбэр сыллаппакка эрэ таһырдьа ойдум. Онтон, хайдах эрэ, тугум эрэ итэҕэс курдук буолла. Ол иһин ыалдьыт хаһан барарын кэтэһэн турдум. Барбытын кэннэ сүүрэн киирэн, ийэбэр сыллатан, үчүгэй сыанаҕа туттарарга алҕатан тахсыбытым.  

Ийэбит Татьяна Николаевна биһигини сахалыы тыыҥҥа ииппитигэр махтанабын. Ньургун диэн кини сүрэхтээбитэ, төрөөбүт күммэр түбэһэр ааппынан. Оттон Бэчигэн диэн хос эһээм аата. Ийэм төрдө Мэҥэ Хаҥалас Хорообута. Кини дьоно Сергеевтэр бары үрдүк уҥуохтаахтар, бөдөҥ-садаҥ көрүҥнээхтэр. Олору баппыппын быһыылаах. Аҕам Дмитрий Гаврильевич Неустроев да кыра киһи буолбатах, сахаҕа көстүүлээх. Уолаттарын, биһигини, батыһыннара сылдьан, эр киһи сатыахтаах үлэтигэр барытыгар уһуйбута, олоххо бэлэмнээх гына иитэн таһаарбыта. Төрөппүттэрим үтүөкэн дьон, сахалыы сэмэйдэр, хобу-сиби тарҕаппат, дьону куһаҕаннык саҥарбат көнө сүрүннээхтэр.

Итинник иллээх, сахалыы сиэрдээх дьиэ кэргэҥҥэ иитиллибит буолан, Ньургун Бэчигэн сымнаҕас, холку, сэмэй майгылаах.

—Ол иһин бардам, кытаанах, барыларын баһыйа, барытын баһылыы сатыыр киһи оруолугар киирэр миэхэ уустук этэ. Далан айымньытын хаста да ылан ааҕарым. Суруйааччы айбыт Тыгынын оҥорон көрө сатыырым. Бэйэбиттэн тугу эбэрбин саныырым. Ол түмүгэр Тыгыны мин наһаа батталлаах, суостаах гына көрдөрбөтүм. Кини эмиэ хомойор-хоргутар, санааргыыр-санньыйар, үөрэр-дуоһуйар киһи буоллаҕа дии. Ону ойоҕор, оҕолоругар, сиэннэригэр, абаҕатыгар сыһыаныгар көрдөрө сатаатым. Айымньыга да дьиэ кэргэнигэр ураты сылаас сыһыаннааҕа ахтыллар. Уолун Кэрэмэһи өлөрбүтүн ылыныахпын баҕарбаппын. Наһаа оннук кырыктаах буолбата ини.

Ньургун идэтийбит артыыс буолбатах. Ол эрээри сыанаттан, көрөөччүттэн эмиэ наһаа тэйиччитэ суох. Оскуолаҕа сылдьан «Ньургуһун» ансаамбылга дьарыктаммыта, Парижка тиийэ үҥкүүлээбитэ. Үрдүкү кылаастарга Баайаҕа олохтоох теле-устуудьуйатыгар диктордаабыта. Кылааһын салайааччыта, саха тылын учуутала М.Р. Егорова сөҥ куоластаах, чуолкай саҥалаах уолунан элбэхтик хоһоон аахтарара, литературнай дьүһүйүүлэргэ кытыннарара. Оскуола кэнниттэн Ньургун Култуура кэллиэһигэр тэлэбиидэнньэ уонна араадьыйа үлэтин тэрийээччи, кэлин Култуура уонна ускуустуба Аартыкатааҕы институтугар этно-култуурунай киини салайааччы идэлэригэр үөрэммитэ. Куоракка кэнсиэртэри салайан ыытара. Ол уопута барыта түмүллэн, артыыс быһыытынан арылларыгар акылаат буоллаҕа эбээт.

—Кистээбэккэ эттэххэ, бастаан Анатолий Павлов, Ирина Никифорова, Уйбаан Попов, Бүөтүр Макаров, Айталина Лавернова курдук идэтийбит артыыстарга сүр баттаппытым. Ол бастакы уһуллуубут Ньурба Куочайыгар этэ. Тыгын күннээн-күөнэхтээн олорор үтүө кэмин, ыһыаҕын көрдөрүөхтээх этибит. Киһи бөҕөтө мустубута. Сүҥкэн эппиэтинэстээх дьыалаҕа ылсыбыппын мин онно, дьэ, илэ өйдөөн, хайдах эрэ, уолуйан ылбытым, таах сөбүлэһэн диэх курдук буолбута. Онтон бэйэбэр: «Кинилэр сатыылларын тоҕо мин сатыа суохтаахпыный?» — диэбитим, өһөс хааммын киллэрэн, туох баар сатабылбын ууран туран, оонньоон саҕалаабытым. Режиссерум Никита Аржаков миигин уһулла кэлбит дьонтон туспа-туора тутара, бэйэтин аттыгар сырытыннарара. «Дьоннуун кэпсэттэххинэ-сэлэстэххинэ ыһыллан хаалыаҥ, оруолгуттан тахсыаҥ. Тыгын тириитин кэт», — диирэ. Биллэн турар, Никита Иннокентьевич, көмөлөһөөччүтэ Александр Лукин этэн, ыйан-кэрдэн иһэллэрэ: «Оннук гын, маннык тутун», — диэн. Артыыс идэтигэр билбэтим наһаа элбэх дии санаан, кылгас кэмнээх кууруска дуу, маастар-кылааска дуу сылдьаары гыммыппар, Никита Иннокентьевич кытаанахтык боппута: «Бэйэҥ ураты тыыҥҥын сүтэриэҥ. Уонна артыыс идэтигэр оччо кылгас кэмҥэ уһуйуллубаттар. Үөрэнэр буоллахха, 5-6 сыл наада», — диэн.      

   Бука, сэрэйдэххэ, Никита Аржаков эрдэттэн да Ньургуну Тыгын Дархан оруолугар бэлиэтии көрө сылдьыбыт буолуохтаах. Бөдөҥө-садаҥа, уҥуоҕунан үрдүгэ, сөҥ куолаһа, лоп-бааччы саҥарара, ыксаабакка чиҥник үктээн, аа-дьуо хаамара, нүһэрдик көрөрө, дьиҥ сахалыы тыына, хомоҕой тыла-өһө, бөлүһүөктүү толкуйа – барыта анаан айыллыбыт курдук.

—Никита Иннокентьевич Тыгыны оонньуурга эппитигэр, мин тута сөбүлэспэтэҕим. Саха сэрэх сиэринэн, бастаан ыараҥнатан, ырытан, ыйааһыннаан көрөргө көрдөспүтүм. Хас да киһиттэн сүбэлэттэрбитим. «Ээ, сананыма даҕаны, эн артыыс буолбатаххын, кыайыаҥ суоҕа итиччэ улахан оруолу», — диэччилэр да бааллара, «Кытаат, ситиһиини!» – диэн алҕааччылар эмиэ. Ол курдук режиссербар туох диэн хоруйу биэриэхпин билбэккэ, харааччы булкуллан баран сырыттахпына, биирдэ түүл түһээтим. Балаҕаҥҥа көмүлүөк уотун иннигэр куйахпын кэтэ олоробун. Аттыбар оҕонньор сэппин-сэбиргэлбин арыынан сотор, тугу эрэ иҥэрэр курдук. Онтон хайдах эрэ иэниэм кэдэҥнээтэ. Көрбүтүм – кэннибэр мааны таҥастаах үс далбар хотун тобулу көрөн олорор эбит. Хайыспыппар, ботугураһаллар: «Ээ, майгынныыр эбит», — диэн. Бу түүлү өбүгэлэр көҥүл биэрбит бэлиэлэрин курдук тойонноон, Тыгын Дархан буоларга быһаарыммытым. Сүдү киһини оонньуур эппиэтинэс эрэ буолбакка, бэйэтэ ураты турук эбит. Хата, ааппын сэрэйбит курдук, эрдэ уларыппытым да үчүгэй эбит, араҥаччылыыр көмүскэллээх курдукпун. Уопсайынан, бу киинэҕэ уһуллар кэммэр олохпор араас түгэннэр буолуталаабыттара. Ол оруобуна сценарийга сөп түбэһэн испитэ эмиэ дьиктилээх, оруолбар толору киирэрбэр сабыдыаллаабыттара.

Урут ханнык да киинэҕэ көстүбэтэх, тыйаатырга да оонньооботох артыыһын Никита Аржаков үс сыл тухары чып кистэлэҥҥэ туппута, ким сүрүн оруол буоларын киэҥ эйгэҕэ эппэтэҕэ. Ол иһин дьон Ньургуну сэҥээрэ, сэргии көрдө, Тыгын илэ бэйэтинэн сылдьарын курдук ылынна.

 —Саха үөрбүтүн-хомойбутун хараҕынан биллэрэр. Ол иһин мин артыыстыырбар иэйиибин-турукпун сүрүннээн көрүүбүнэн тиэрдэ сатаатым: саба түспүттэригэр – өһүөннээхтик, кэргэммин көрсөрбөр – имэрийэ, Айталы өлбүтүгэр – буруйданардыы, өрүһүлтэ көрдүү кэлэрбэр – ааттаһардыы көрөн. «Киинэ устатыгар хас да Тыгыны көрдүбүт», – диэбиттэрэ. Биллэн турар, аҥаардас хайҕалы эрэ истибэппин, сэмэлээн суруйбуттарын эмиэ аахпытым. Айар куттаах буоламмын дуу, уйан дууһалаахпын, чараас куттаахпын. Онон дьон холус тылын сүрэхпэр чугастык тута сатаабаппын. Көннөрү кириитикэ курдук эрэ ылынабын. Уһулларбар эппиэтинэһэ диэн саҕаланыыта эрэ эбит. Улахан экраҥҥа тахсыбытын кэннэ, дьэ, баар эбит... Билигин болҕомто киинигэр сылдьабын. Ол тыҥааһыны уйуом, тулуйуом, сахалыы сэмэйдик аһарыныам диэн бэйэбин соруктуубун. 

 Былыр XVI үйэҕэ буолбут олох дуу, номох дуу элбэх мөккүөрү таһаарара чахчы. Ол эрээри Лөкөй (Лөгөй) туһунан уруккуттан син удумаҕалатан билэр, Далан «Тыгын Дархан» арамаана 1993 сыллаахха тахсыбытыгар аахпыт дьон киинэҕэ ис хоһоонугар туох да сыыһаны-халтыны көрбөттөр, айымньы сүрүн идиэйэтин бэркэ тиэрдибиттэрин биһирииллэр.

—Лөкөйүҥ бэйэтэ кыахтаах бас-көс киһи буоллаҕа дии. Эн да кыһалҕата суох бэйэҥ бэркэ дьаһанан-тэринэн олордоххуна, туораттан кэлэн, бэйэлэрин былаастарыгар киллэрэ, бааргын барытын холбуу, бэйэҕин баһылыы сатаатахтарына, биллэн турар, көнө сүнньүгүнэн сөбүлэспэтиҥ чахчы. Дьиҥэр, Тыгын Дархан улуу Или олохтоон, арҕааттан аарыгырар алдьархайга утарылаһар сомоҕо күүс буоларга түмэ сатаабыт. Ол кэскиллээх идиэйэтин сыыһа өйдөөннөр, «илинэн албаһыран, иҥсэтигэр баайбытын былдьыы сатыыр, аҥаардастыы бэйэтэ эрэ күннээри» диэн оҕуруктаахтык толкуйдааннар, соругун толорбокко хаалара хомолтолоох. Арай онно сомоҕолоспут буоллуннар? Оччоҕо, баҕар, төлкөбүт түөрэҕэ атыннык түспүт, дьылҕабыт уратытык салаллыбыт буолуо этэ дуу?..

«Бу киинэ ханнык да куонкурустарга эҥин кыттыбат, фестивальнай буолбатах. Биһиги сорукпут – кэнчээри ыччакка өбүгэлэрин туһунан өйдөбүлү хаалларыы, истэригэр баар «сахаларын» уһугуннарыы, омуктарынан киэн туттууну үөскэтии. Дириҥ силистээх-мутуктаах, сиэрдээх-туомнаах, баай устуоруйалаах норуот буолалларын өйдүүллэригэр билиини биэрэбит. Баҕар, билигин ылыныа суохтара. Ол эрээри аны 10-20 сылынан өйдүөхтэрэ», — диэн режиссербут эппитэ.