“Шедевр устного и нематериального культурного наследия человечества” диэни бары араастаан сахатыта сылдьыбыппытын, Агафья Еремеевна чопчу тылбаастаабыт -- киһи аймах уус-уран тылынан айбыт култуурунай нэһилиэстибэтин кылаан чыпчаала диэн. Кини олоҥхобутун хайдах маннык үрдүк кирбиигэ таһаарбыттарын туһунан “Эл Иитэ” биэриигэ кэпсээн турар.

--Башкортостаҥҥа ЮНЕСКО дьыалаларыгар национальнай кэмитиэт 1998-с сыллаахха баар буолбут. Биһиэхэ тэриллиэн иннинэ урутаан. Оччолорго кэмитиэт эппиэттээх сэкирэтээринэн үлэлээбит Шафкат Тутаев олоҥхоҕо аналлаах кэмпириэнсийэбитигэр кэлэ сылдьан: “Бу үлүгэрдээх сүдү айымньылаах эрээригит, итинкэҕитин тоҕо ЮНЕСКО шедеврэ оҥорбоккутуй? Тугу гына олороҕут, сахалар?” — диэн сэмэлиир былаастаах сүбэлээбитэ. Ол кэмпириэнсийэ түмүгүнэн резолюция ылыллыбыта. Онно олоҥхобутун ЮНЕСКО-ҕа түһэрэр туһунан пууну киллэрбиппит.

2002 сыллаахха уулуссаҕа Елизавета Алексеевна Сидорованы көрсө түспүтүм. Кини: “Мин ЮНЕСКО кэмитиэтигэр үлэлии кэллим”, -- диэбитэ. Мин тута били резолюция туһунан эппитим: “Ким да ылыммат, ону эн биһиги иккиэн сөргүтүөххэ эрэ”, -- диэн. Онуоха кини: “Олус улахан бырайыак эбит. Бастаан РФ Тас дойдулар дьыалаларыгар министиэристибэтин (МИД) ЮНЕСКО дьыалаларыгар хамыыһыйатын эппиэттээх сэкирэтээрэ Григорий Эдуардович Орджоникидзены кытта сүбэлэһиэм”, -- диэн хардарбыта.

Ол көрсүһүү кэнниттэн Елизавета Алексеевна, бырайыакпытын илдьэ, МИД үлэһитэ Владимир Сахаровка киирэ сылдьыбыт этэ. Ол киһи: “Бэйэм тиийэн көрүөм”, -- диэбит. Онон киниэхэ көрдөрөөрү, балаҕаммытыгар архыыпка харалла сытар олоҥхолорбут илдьирийбит тиэкистэрин быыстапкалаабыппыт. Киһибит сэҥээрбитэ аҕай. “Кырдьык, сүтэр-симэлийэр кутталлаах эбит. Григорий Эдуардовичтыын сүбэлэһиэхпит. Эһиги бу ылсыбыт үлэҕитин тиһэҕэр тиэрдэр, биһигини уган биэрбэт буоллаххытына эрэ кэпсэтиини саҕалыыбыт”, -- диэн усулуобуйа туруорбута.

Дьэ, онон 2003 сылга күүскэ үлэлээн, номнуо эһиилигэр ЮНЕСКО Арассыыйатааҕы куонкуруһугар олоҥхобутун биэрдибит. Татаардар сабантуйдарын киллэрдилэр. Аны министиэристибэ хас отделын аайы 2-лии, 3-түү татаар олорор. Оттон биһиги билэр дьоммут диэн Орджоникидзе уонна Сахаров эрэ.

Экспертиза ыыттылар, онно биһиги татаардары кыайан таҕыстыбыт. Докумуоммутун үчүгэйдик оҥорбут этибит. Букатын 700 страницалааҕа. Аны туран, анараа дьоҥҥо үҥсүү киирбит этэ. Башкирдар өһүргэнэн суруйбуттар үһү: “Бу сабантуй диэн түүр тыллаах омуктар үксүбүт бырааһынньыга, кинилэр эрэ киэннэрэ буолбатах, биһигини кыттыһыннарбатахтар” диэн. Онтон кыһыйан, Казань оччотооҕу баһылыга Шамиль Исхаков букатын норуоттар икки ардыларынааҕы бырайыагы бэлэмнэтэр. Ол гынан баран, онтукаларын документацията эмиэ мөлтөх, ситэтэ буолан биэрэр. Биһиэнэ икки тылынан суруллубута: нууччалыы уонна ангылычаанныы. Сыһыарыы быһыытынан бэриллибит докумуоммут бэйэтэ хас да томнаах этэ.

ЮНЕСКО олоҥхобутун уһулуччу чулуу айымньынан бигэргэппитигэр, балтараа тыһыынча эксперт сүһүөҕэр туран, ытыс тыаһынан эҕэрдэлээбитэ. Манна, Дьокуускайга, эмиэ улахан тэрээһин буолбута. Онно мин эппитим: “Аҕыйах ахсааннаах кыра омук сүтэн-симэлийэн хаалар түгэммитигэр,  олоҥхобут кылаан чыпчаал айымньы быһыытынан үйэтитиллэн, онтукабытынан киһи аймах култууратын устуоруйатыгар хаалыахпыт!” -- диэн.

Дьэ, ити сүдү ситиһии кэнниттэн 10 сыллаах былааммытын суруйбуппут. Онно тирэҕирэн, тус сыаллаах судаарыстыбаннай бырагыраама ылыллыбыта. Олоҥхо тыйаатырын тэрийии, Олоҥхо ыһыахтарын улуустарынан ыытыы, о.д.а. идиэйэлэр ол бырагыраамаҕа этиллибиттэрэ. Олор үксэ олоххо киирбиттэриттэн үөрэбит. Аны Олоҥхо норуоттар икки ардыларынааҕы киинин олохтуур туһунан бырайыакпыт олоххо киириэн наада.

Маннык улахан үлэ салалта өйүүр эрэ буоллаҕына оҥоһуллар. Чорботон бэлиэтиэхпин баҕарабын, өрөспүүбүлүкэ оччотооҕу Бэрэсидьиэнэ Вячеслав Штырову. Биһиги олоҥхобут шедевр буоларыгар бу нуучча киһитэ сүҥкэн өҥөлөөх. Мин оччолорго гуманитарнай институт иһинэн тэриллибит олоҥхо киинин сэбиэдиссэйэ буолбут кэмим этэ. Дьэ, саныырбытын барытын идиэйэлээн киллэрэн иһэрбит -- биирин да Вячеслав Анатольевич утарбатаҕа, көрдөһүүбүтүн аккаастаабатаҕа. Олоҥхо кылаан чыпчаал аатын ылбытыгар, кини ЮНЕСКО үрүҥ көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Баҕар, ол мэтээл сабыдыаллаабыта, суолбутун арыйбыта буолуо. Ол эрээри бэйэтэ, судаарыстыбаннай киһи буолан, киэҥник өйдүүр эбит – кыра омук олоҥхотун өрө туттаҕына эрэ тылын сүтэриэ суоҕа диэн. Ити иһин Вячеслав Анатольевичка Штыровка олус махтанабын. Итиэннэ оччотооҕу вице-бэрэсидьиэн Евгения Михайлова, Ил Түмэн дьокутаата Александр Жирков олус өйөөбүттэрэ.

Дьэ, ол Олоҥхобут 10 сыла (2006-2015) ситиһиилээхтик түмүктэммитэ, элбэх үлэ оҥоһуллубута. Аны иккис декадата (2016-2025) саҕаламмыта. “Бастакытыттан хайдах гынан өссө үрдүк кэрдиискэ таһаарабыт?” диэн толкуйга түспүппүт уонна Олоҥхо кыһатын аһарга санаммыппыт. Онтукабыт номнуо төрдүс сылын үлэлии турар.

Мин саныахпар, хас биирдии саха киһитэ, өскөтүн кини олоҥхону табатык өйдүүр, ылынар, ол сиэринэн олорор буоллаҕына, биһиги омук быһыытынан уһун үйэлэниэхпит. Ити өбүгэлэрбит хаалларбыт кэс тыллара буоллаҕа эбээт. Ойуунускай автономия олохтоммутун кэннэ, олоҥхоҕо өссө ылса илигинэ, хайдах быһыылаахтык сахабытын сүтэрбэккэ салгыы сайдан барыахпытын туһунан суруйбут эбит. Этническэй самоидентификация боппуруоһун көтөхпүт. Уонна ол хоруйа барыта олоҥхобутугар баарын ыйбыт. Итэҕэлбит, фольклорбут, сиэрбит-майгыбыт, олохпут укулаатын хайдах оҥосторбут  -- барыта, чахчы да, олоҥхобутугар ойуулана-сурулла сылдьар.

Атын эпостарга тэҥнээтэххэ, биһиэнэ кээмэйэ сөҕүмэр улахан. Кыргыыстар манастарын “саамай уһун” дииллэр да, кинилэр туох баары барытын биир айымньыга хомуйан таҥмыттар. Улахан учуонайдара Талантаалы Бакчиев миэхэ эппитэ: “Манас тиэкиһин буортулаабыттара, исламы  булкуйан”, – диэн. Монгуоллар гэсэрдэригэр буддизмы киллэрэн, эмиэ тутулун, ис хоһоонун уларытан кэбиспиттэр. Инньэ гынан дьиҥ былыргытынан биһиги эрэ тутан хаалбыппыт. Аны туран, атын омуктар бэйэлэринэн охсон саныыллар – биһиэхэ  “Дьулуруйар Ньургун Боотур” эрэ баарын курдук. Оннук буолбатах буоллаҕа дии. Аҥаардас бу 15 сыл устата биһиги 100-тэн тахса тиэкиһи сурукка түһэрэн бэлэмнээтибит.

 “Куруубай хааннаах Кулун Куллустуурга” уруу ыһыаҕа олус үчүгэйдик сурулла сылдьар. Бэлэм сценарий. Онно тугу да эбэр-сабар да наадата суох. Ыһыахха итэҕэлбит көстүүлэрэ барыта ойууланаллар. Өксөкүлээх Өлөксөй бачча кыра омукка маннык сиппит-хоппут улахан итэҕэллээхпитин бэлиэтээбитэ. Оттон сыылкаҕа кэлэ сылдьыбыт Трощанскай үөрэҕэ суох саха барахсан киһи дууһатын, өлүү уонна олох туһунан толкуйа дириҥин сөҕөн суруйбуттаах. Ойуунускай итэҕэли үс кэрдиискэ араарара. Бастакыта матриархат саҕана үөскээбит удаҕаннааһын. Ол иһин Айыы итэҕэлэ ийэ куттаах. Ол сабыдыала сэбиэскэй кэмҥэ диэри биллэрэ -- аймахтаһыы ийэ өттүнэн барара, таай үрдүктүк сыаналанара. Олоҥхоҕо да бухатыырбыт кэргэнин дьонугар олоро барар буолбаат? Ол итэҕэлтэн күн бүгүҥҥэ диэри Иэйэхсит, Айыыһыт, Аан Алахчын Хотун хаалбыттар. Бу таҥараларбыт иччилэргэ кубулуйбуттар. Онтон патриархат кэлиитэ олоҥхоҕо көстөр -- бухатыырдарбытыгар.

Олоҥхону нэһилиэнньэҕэ тарҕатыыга үлэбитин сырдатар буоллахха, сылын ахсын 4 араас күрэҕи тэрийэбит. 4-17 саастаахтарга --“Олоҥхо дойдутун оҕотобун” куонкуруһу. Ыччакка -- муҥха, куйуур олоҥхолорун. Улахан дьоҥҥо –“Уруйдан, улуу олоҥхобут!” күөн күрэһи. Арчы дьиэтигэр буолааччы. Олоҥхо ыһыаҕар импровизацияны киллэрдибит. Тута хоһуйан ыллыыр ийэ олоҥхоһуттары үөскэтээри, -- диэн кэпсиир Агафья Еремеевна.

Кини олоҥхону киһи аймах уус-уран тылынан айбыт култуурунай нэһилиэстибэтин кылаан чыпчаала оҥорорго, олоҥхону үйэтитиигэ, тарҕатыыга, хомуйан түмүүгэ сүҥкэн үлэтин иһин Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата буолбута. “Омукпун үрдүк кэрдиискэ таһаарар санаам сааһым тухары бэриниилээхтик үлэлииргэ күөртээбитэ”, -- диэн, айар-тутар, чинчийэр үлэҕэ көҕүлүүр күүһүн кистэлэҥин арыйар.

Бэчээккэ Анисия Иевлева бэлэмнээтэ.