Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -12 oC

Сүрүн сонуннар

Бүгүҥҥү сонуннар

Бэлиитикэ

Тутуу туһунан сытыы сэһэргэһии

Кулун тутар 19 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Аартыкатыгар социальнай эбийиэктэри уонна чааһынай дьиэлэри тутуу боппуруостара» төгүрүк остуол буолан ааста.
21.03.24 18:51

Экэниэмикэ

Пилота суох пуойастар

Ааспыт нэдиэлэҕэ Судаарыстыбаннай Дуумаҕа «Арассыыйа тимир суоллара» АУо генеральнай дириэктэрэ, бырабылыанньа бэрэссэдээтэлэ Олег Белозеров хампаанньа үлэтин түмүгүн, инники былааннарын билиһиннэрдэ уонна дьокутааттар, фракциялар ыйытыктарыгар…
24.03.24 10:24

Уопсастыба

Терактан эмсэҕэлээбит дьону өйүүргэ сокуон барылын киллэрдилэр

Судаарыстыбаннай Дуумаҕа терактан эмсэҕэлээбит Арассыыйа олохтоохторун өйүүр туһунан сокуон барылын киллэрдилэр. Бу докумуону Судаарыстыбаннай Дуума бүддьүөккэ уонна нолуокка сис кэмитиэтин чилиэнэ Оксана Дмитриева көҕүлээтэ. Ол туһунан «Парламентская газета»…
27.03.24 09:39

Култуура

Дьааҥылар артыыстары тыыннаах тойугунан көрүстүлэр

"Артыыстар иhэллэр үhү",- диэн үтүө сурах дьааҥыларга өссө тохсунньу ыйга иhиллибитэ. Онон өр күүппүт артыыстарын көрсөөрү олохтоохтор кэлэр - барар күннэрин эрдэттэн аттаран, астарын-таҥастарын бэлэмнээбиттэрэ ыраатта. Болдьохтоох күн үүммүтүгэр күндү…
07.03.24 11:40

Түһүлгэ

Сааскы саарбах кэмҥэ

Аламай маҥан күн абыралын, үтүөкэн үрүҥ күн үтүөтүн билэргэ үүммүт күнү үөрэ - көтө, сүргэ көтөҕүллэ көрсөр дьоллоох түгэн, саҕаламмыт саҥа күнү айхаллыыр астык түгэн тосхойдо. Кубулҕаттаах кулун тутар ыйбыт кубулуҥ - дьибилиҥ буолар, күлэн иһэн дьэбин…
27.03.24 09:44

Тыа сирэ

Андрей Находкин: Дьон күннээҕи кыһалҕаны эрэ буолбакка, тыа сирин сайдыытыгар кэскиллээх этиилэри туруоруста

Ил Түмэн сиргэ сыһыаннаһыыга, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин бу күннэргэ бэйэтин уоукургар - Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар үлэлиир. Кини улуус баһылыга Дмитрий Тихоновы кытта улуус нэһилиэктэринэн сылдьан…
03.02.24 09:00

Дойдуга бэриниилээх буолуу сыла

Эһиил Пионерия төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтиэхпит

Бүгүн, алтынньы 1 күнүгэр, Москуба куоракка «Кыайыы» түмэлигэр Норуоттар икки ардыларынааҕы «СПО-ФДО» оҕолор уопсастыбаннай түмсүүлэрин сойууһун ассамблеята ыытылла турар. Арассыыйа эригийиэннэриттэн уонна СНГ дойдуларыттан кэлбит делегаттар сайдар саҕахтары…
01.10.21 23:59

Устуоруйа

Устуоруйа

Стамбулга мунан хаалбыппар Таҥара көмөлөспүтэ

2000 сылларга дуоллар 24-25 солк. этэ, онон Сочига барардааҕар Турцияҕа сынньаммыт быдан чэпчэки буолара. Сылаас, ыраас муораҕа күөлэһийэ сөтүөлээн, үгүс-үтүмэн аквапаркаҕа хатааһылаан, бассейнҥа сөрүүкээн, рестораҥҥа төһөнү кыайаргынан ас арааһын амсайан,…
31.08.23 20:56

Үйэлэр кирбиилэригэр олорон ааспыт, төрөөбүт норуотун култууратын сүрэҕэр-быарыгар иҥэринэн улааппыт норуот ырыаhыта, тойуксута, аман алгысчыта С.А. Зверев — Кыыл Уола айан-тутан хаалларбыт нэһилиэстибэтэ саха норуотун өлбөт өрөгөйө, үтүө аатынсуолун «кыһыл көмүс» баайа буолар.

Үйэлэр кирбиилэригэр олорон ааспыт, төрөөбүт норуотун култууратын сүрэҕэр-быарыгар иҥэринэн улааппыт норуот ырыаhыта, тойуксута, аман алгысчыта С.А. Зверев — Кыыл Уола айан-тутан хаалларбыт нэһилиэстибэтэ саха норуотун өлбөт өрөгөйө, үтүө аатынсуолун «кыһыл көмүс» баайа буолар.

зверев

 Норуот өйүн-санаатын, кини олоҕун олук кэмнэригэр өрө көтөҕөр, сайдар инники кэскилин түстүүр аналлаах биллэр-көстөр дьоммут сылыктааһын, олоххо көстөр эҥин-эгэлгэ дьайыы кистэлэҥнэрин билэн-көрөн, өбүгэ сиэрдээх майгытын утумнууллар, олох тулхадыйбат бигэ өйдөбүллэрин тус бэйэлэрин олохторугар тутуһаллар. Ол курдук, Сергей Афанасьевич ааспыт үйэ ортотугар сахалартан биир бастакынан оҕолоругар уу сахалыы Төгүл, Күөгэйээн, Туйаарыма, Сиэнэкэ диэн ааттары биэрбитэ. Үөрэнэр дьолго тиксибэтэх абатыгар кини оҕолоругар туһаайан: «Үөрэҕи эккирэтиҥ, билиини баһылааҥ, оччоҕо билии-көрүү байҕалын устун иҥнигэһэ суох устуоххут», — диэн кэс тылын эппитэ, сорук туруорбута.

«Эн култуура үөрэҕэр бараҕын»

Бүгүн мин билиһиннэрэр киһим С.А. Зверев-Кыыл Уола иккис кэргэниттэн улахан уола, саха култууратыгар бэриниилээх, ситимин салгыырга бигэ эрэллээх Төгүл Сергеевич Зверев буолар. Кини айылҕалыын алтыһан, уус-уран тылга угуттанан, ийэ тылын иҥэринэн, тыа оҕотун сиэринэн кыра эрдэҕиттэн булт араас албастарыгар уһуйуллан улааппыта. Бэндьээҥкэй Арыылаах элгээнигэр сайынын күөлгэ киирэн, куска талаҕынан иэҕэн, тиргэ иитэн, көмүс хатырыктаахха ардьаах туу уган, Ыгыатта үрэх быйыт, майаҕас балыктарыгар ыарҕа талаҕы өрөн, быһыт быһан улааппыта. Кини күһүнүн кыргыттар отонноон, уолаттар аҕаларын кытта тайахтыы ыраата Оҥкучах үрэҕинэн, Куоппуранан, Нэлэгэринэн, Өлөөн үрэхтэринэн сылдьалларын ахтар.

тегул

Сергей Афанасьевич улахан уолун Төгүлү хара ааныттан: «Эн култуура үөрэҕэр бараҕын, миниистир Д.Д. Климентовы кытта кэпсэттим,» — диэн дьаһайбыта. Дьиҥэр, билигин санаатахха, мусукаалынай оскуола биир да кылааһыгар үөрэммэтэх, Бүтэй Бүлүү бүк оскуолатыгар үөрэммит тыа муҥкук оҕотугар кыаҕы таһынан дьаһал эбит. Ол эрээри былыр-былыргыттан ханнык да омукка аҕа эппитэ — сокуон. Ол киэһэ сырдыгы баттаһа, Бэндьээҥкэй Быһыттааҕыттан Сиэйэ аҕыс кылааһын саҥа бүтэрбит уол, биир көстөөх Ыгыаттаҕа киирэн, бэстибээлгэ барар дэлэгээссийэни кытта тырамбаайга олорон, ыраах Дьокуускай куоракка бастакы айанын саҕалаабыта.

Мусукаалынай училище норуодунай үнүстүрүмүөннэргэ салаатын ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ. Бииргэ үөрэммит С.Слепцов (Нам): «Төгүл бэрээдэктээх, үөрэххэ олус дьаныардаах буолара, сарсыарда аайы эрдэ алта чааска туран, аудитория былдьаһыыта... Көрдөҕүм аайы Төгүл үнүстүрүмүөҥҥэ оонньуу олорор буолара, быыс булан, спордунан эмиэ дьарыктанара, онтун билигин да бырахпат, бары да боксанан үлүһүйэр кэмнэрдээх этибит», — диир.

Сир хаба ортотугар тохтообокко

Эдэр исписэлиис айымньылаах үлэтин Майа мусукаалынай оскуолатыттан саҕалаабыта. Бу кэмҥэ уус-уран самодеятельность Мэҥэ Хаҥаласка өрөгөйдөөн турар кэмэ этэ. Манна кини өрөспүүбүлүкэ бастыҥ мусукааннара Владимир Степановы, Валерий Ноевы кытта биир эйгэҕэ таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Төгүл Сергеевич норуодунай үнүстүрүмүөннэр ансаамбылларын тэрийэн, бэстибээлгэ ситиһиилэнэн, лауреат үрдүк аатын ылбыттара. «Орто үөрэх ситэтэ суох, сир хаба ортотугар тохтоон хаалар табыллыбат» диэн санааттан кини салгыы Хабаровскайдааҕы култуура үнүстүтүүтүн оркестр салаатыгар киирэр. Түөрт сыллаах үөрэҕин этэҥҥэ түмүктээн, олоҕун доҕорун, Нам кыыһын көрсөн, ыал буолан, ытык Ыгыатта үрдүк сыырын дабайан, эдэр Зверевтэр алаһа дьиэлэригэр үктэнэллэр. «Сэргэйбит уола лоп-бааччы тыллаах-өстөөх, дьоһуннаах», — диэн аҕатын үөлээннээхтэрэ, Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии бэтэрээннэрэ М.Михайлов-Манчаары, К.Васильев-Хапытаан, К.Кириллин-Дьокуу Куонаан, А.Петров-Топпой Охонооһой астыналлара.

Первая реконстр старинного драм

Култуурунай-сырдатар училище дириэктэрэ Г.Г. Софронов быһаччы ыҥырыытынан, өрөспүүбүлүкэ үгүс ахсааннаах талааннаах ыччатын иитэн таһаарбыт үөрэх кыһатыгар айымньылаах үлэ аартыгын аанын арыйаллар. Баара суоҕа икки сыл иһигэр доҕордуулар Владимир Ксенофонтов уонна Төгүл Зверев саха норуодунай үнүстүрүмүөннэрин оркестрын тэрийэллэр. Оркестр Саха судаарыстыбаннай үнүбэрситиэтин сыанатыгар аан бастаан тахсар, Төгүл Зверев дирижер пультугар сүрэхтэнэр. Оркестр көстүүмүн эскииһин кэргэнэ Анна Николаевна оҥорор.

Элгээйи култуурунай олоҕо оргуйан олороро

Ленин уордьаннаах аатырбыт-сураҕырбыт «Элгээйи» сопхуос дириэктэрэ Н.Н. Павлов: «Аҕаҥ үлэтин салгыаххын наада, төрөөбүт оройуоҥҥар кэлэриҥ булгуччулаах,» – диэн, Сунтаарга Элгээйи мусукаалынай оскуолатыгар дириэктэринэн ыҥырар.

дириэктэринэн ыҥырар. Ааспыт үйэ 70-с сылларын бүтүүлэригэр дойдутугар ырыаһыт Кыыл Уола тыыммыт салгына сойо илигэ. Тойуксут бииргэ алтыспыт, үөрэппит-такайбыт дьоно З.И. Саввинов, А.Н. Афанасьев, Е.М. Николаев уонна олохтоохтор Зверевтэри үөрэ-көтө көрсүбүттэрэ. Төгүл Сергеевич үлэтин хара ааныттан олохтоох каадырдары иитиигэ, оскуола базатын сайыннарыыга уонна кэҥэтиигэ туһаайбыта. С.А.Зверев төрөөбүтэ 80 сылын туолар үбүлүөйүн көрсө «Кулун Куллустай» олоҥхоҕо уонна "Хара саhыл" дыраамаҕа (реж. Федот Потапов) муусукатын Төгүл Сергеевич салайааччылаах саха норуодунай үнүстүрүмүөннэрин оркестра доҕуһуоллаабыта. Ытык Күөлтэн аатырбыт «Доҕордоһуу» үҥкүү ансаамбыл салайааччыта Августина Клакинованы Элгээйи мусукаалынай оскуолатыгар анаан-минээн ыҥыран, үҥкүү кылааһын арыйтарбыта.

Ити кэмтэн Төгүл аҕатын Сергей Афанасьевич үҥкүүлэрин сөргүтэр далааһыннаах үлэтэ саҕаланар. Дэлэҕэ даҕаны, тыа сирин оскуолатын ситиһиитэ Бүтүн Сэбиэскэй Сойуус сүрүн «Правда» хаһыатыгар сырдатыллыа дуо?! Өрөспүүбүлүкэ бастыҥ мусукааннарын ахсааннарыгар киирсэн, Төгүл Сергеевич Култуура министиэристибэтин дьаһалынан Ульяновскай, Москва куораттарга ыытыллыбыт Саха сирин култууратын, литературатын, ускуустубатын күннэригэр кыттыыны ылар чиэскэ тиксэр. Кэргэнэ Анна Зверева саха омук хорук тымырын таба тайанан тэрийбит «Өбүгэлэр үгэстэрэ» театрализованнай бырааһынньыга өрөспүүбүлүкэҕэ тута тэнийэн, киэҥ биһирэбили ылар. Ол кэми бэйиэт Александра Григорьева бэлиэтээбитинэн «бу сыллар Элгээйи култуурунай олоҕо оргуйан олорор кэмэ» этилэр.

Үйэтитии үлэтэ

Аҕалара төрөөбүтэ 80 сылынан тайҕа сахатын олоҕун-дьаһаҕын арыйар элбэх экспонаты, Бэдьээҥкэй Быһыттааҕар олорбут дьиэлэрин Ыгыаттаҕа Кыыл Уолун мемориальнай уһаайба-мусуойун арыйарга бэлэхтээбиттэрэ. Бу түмэл ырыаһыт ыраас тыынын, сырдык эйгэтин кэпсии турар, итэҕэтиилээхтик көрдөрөр. 1989 сыллаахха С.А. Зверев-Кыыл Уола төрөөбүтэ 90 сылыгар анаан өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллыбыт научнай-практическай сэминээр Төгүл Сергеевич быһаччы көмөтүнэн тэриллибитэ. Кэрэхсэбиллээҕэ баар, Зверевтэр төрөөбүт омуктарын култууратын бары хайысхаларын тэҥҥэ тутан, утумнаахтык салгыыллар. Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн, XVIII-XIX үйэлэртэн кэлбит, бэйэлэрэ хомуйбут саха норуотун сэдэх туттар малларын кэллиэксийэлэрэ исписэлиистэр үрдүк сыанабылларын ылар. 1997 сыллаахха Намҥа (баһылык А.Н. Ядреев) В.В. Путин ыалдьыттыыр Улуу ыһыаҕар Саха сиригэр биир бастакынан турбут ураһа ис бараанын Зверевтэр кэллиэксийэлэрэ, саха мааны эгэлгэ иһитэ-хомуоһа киэргэппитэ. С.А. Зверев айымньыларын уларытан-тэлэритэн, эбэн-көҕүрэтэн таһаарыы сэбиэскэй кэмҥэ баар суол этэ. Фольклору чинчийээччилэргэ, култуураны сэргиир дьоҥҥо-сэргэҕэ анаан Төгүл Сергеевич аҕатын айымньыларын ырыаһыт тылыттан хайдах суруллубутунан, Тыл, литература үнүстүтүүтүн архыыбыгар урут бэчээттэммит айымньыларын хос бэрэбиэркэлээн, ырыаhыт айар үлэтин үөрэтэр дьон эрэйдэммэттэрин курдук, бэчээттэммит айымньы тиэкистэрин тэҥнээн, чуолкайдаан, сыа-сым курдук тутан, хаттаан бэчээккэ бэлэмнээн, «Сарсын, сарсын сарсыарда» диэн кинигэни 2000 сыллаахха (ред. В.В. Илларионов) таһааттарбыта. Манна киирбит 46 айымньыттан 35-һэ саха фольклорун чулуу толоруутун быһыытынан сыаналанар. 2015 сыллаахха Москва, Санкт-Петербург куораттарга ыытыллыбыт норуоттар икки ардыларынааҕы научнай кэмпириэнсийэҕэ анаан, бэйэтэ үбүлээн, ааҕааччы киэн араҥатыгар туһаайыллыбыт «С.А. Зверев-Кыыл Уолун саха норуотун култуурунай нэһилиэстибэтин сайыннарыыга оруола» диэн научнай-публицистическай кинигэни бэлэмнээн таһаартарбыта. Манна урут бэчээттэммэтэх архыып докумуоннарын, хаартыскалары киллэрбитэ.

фото7 1

«Харыстабыллаахтык дьаһайаар»

Сергей Афанасьевич 1973 сыл саас, Дьокуускай куорат балыыһатыттан дойдутугар барарын билэн, уолун ыҥыттаран: «Дьэ, бу орто дойдуга олох олорон бүтэн баран эрэбин... Кыайарбынан, сатыырбынан олоро, санаам иһинэн сылдьа, үлэлии сатаатым. Айыы, суруйуу чааһынан этэр буоллахха, саха омук култуурата, ускуустубата сайдарын туһугар кыһалынным. Хомойорум биир баар — Суоһалдьыйа Толбоннооҕу кыайан ситэрбэтим. Арыый эрдэ баран эрэбин. Итэҕэлгэ, тылга-өскө сэрэнэн, бэйэ үгэстэрин харыстаан сыһыаннастахха сатанар... Дьэ бу, икки кэргэнтэн элбэх оҕо бааргыт, өйдөһөн-өйөһөн, иллээхтик олоруохтааххыт... Төгүл, эн майгыҥ холку, барыларын кытта орто оломун булаҥҥын, айар үлэм нэһилиэстибэтин харыстабыллаахтык дьаһайарыҥ наада», — диэн кэриэһин эппит.

Уол оҕо аҕатын кэриэһин ылынан, кини иннигэр биэрбит бигэ тылын толорорго дьулуһан, үгүс чинчийээччигэ, эдэр да, эмэн да, оччугуй да, улахан да диэн туспа туппакка, туһааннаах дьоҥҥо биир тэҥник сыһыаннаһан, орто оломун булан, саха киһитин сиэринэн сэмэйдик ис сүрэҕиттэн аҕатын нэһилиэстибэтин үйэтиттэ, сырдатта. Ити үгүс өрүттээх үлэтин сыаналаан, култуура сайдыытыгар кини аата үгүс саҥа саҕалааһыннары кытта ыкса сибээстээх.

Людмила ЕФИМОВА, филология билимин дуоктара,

ХИФУ культурологияҕа хаапыдыратын сэбиэдиссэйэ

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (2)

This comment was minimized by the moderator on the site

Төгүл Сергеевич эҕэрдэ!
Эн үлэн хамнаһын туһунан сиһилии дьэ ааҕан биллим.Аҕаҥ норуотугар хаалларбыт үтүмэн үлэтин түмэн,харыстаан,харайар эн үрдүк эбээһинэскин ситиһиилээхтик толоро сылдьаргар дойдун дьоно куруутун махталлаах буолуохтара!

This comment was minimized by the moderator on the site

Төгүл Сергеевич аҕан иннигэр ытык иэскин толорорун бүтүн саха норуотун иннигэр үтүөнү оҥоруу курдук өйдүүбүн. Аҕан дьиҥ патриот, кини хаалларбыт кылаата толору харалыннаҕына, инники кэлэр көлүөнэҕэ туһата үтүмэн үгүс, дьайыыта айар дьоҥҥо күүстээх буолан, өлбөөдүйбэт үйэлэниэ. Төгүл аатын курдук күүстээх санаалаах, дуоспуруннаах өйдөөх тыллаах, дьиҥнээх саха эр киһитин мөссүөнүн биэрэҕин, бэйэҥ үйэҕэр элбэҕи үлэлээн саха культурата сайдыытыгар аҕан үлэтин салҕаан Аняҕынаан иккиэн бэйэ-бэйэҕитигэр ситэрсэн бу эйгэҕэ элбэх кылааткытын киллэрдигит, киллэриэххит даҕаны диэн эрэнэбин

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением