Эһэбит, II Баатара нэһилиэгин Өргөннөөҕүн олохтооҕо Гавриил Михайлович Колесов кэргэнинээн Аграфена Николаевналыын уон алтата оҕоломмуттарыттан — уон иккилэрэ кыраларыгар, оттон биһиги ийэбит Ефросинья 1945, кини балта Александра 1947 сыллардаахха оччотооҕу кэм уодаһыннаах ыарыытыттан — сэлликтэн олохтон күрэммиттэрэ. Арай икки уола — Лука уонна Ганя эрэ киһи-хара буолбуттара.

«Күтүөтүм кэриэһин толордум»

Лука Гавриилович кэлин маннык диэн ахтар буолара: «Сэрии, сут-кураан сатыылаабыт 1941-1945 сс. Өргөннөөх олохтоохторун эмиэ ыардык хаарыйбыта: 32 ыалтан 50-тан тахса киһи хоргуйан өлбүтэ. Онон күтүөппүт, Роман Николаевич Попов, Табаҕаҕа сельпо бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан үлэлии сылдьан, бииргэ төрөөбүт убайын Попов Егор кэргэнин Татыйааһы, кини түөрт оҕотун 1942 сыллаахха Өргөннөөхтөн Табаҕаҕа көһөрөн киллэрэн олохтообута. Итигирдик сап саҕаттан салҕанан бу ыал олоҕо огдолуйбатаҕа. Табаҕаҕа мин бырааппынаан Ганялыын эмиэ күтүөппүн, эдьиийбитин эҥэрдэһэн олорбуппут, үөрэммиппит.

Роман Николаевич 1943 сыллаахха фроҥҥа барар бэбиэскэни тутаат, кэргэнигэр Ефросиньяҕа: «Дойдугутугар, Өргөннөөххө көһүҥ. Аймах-билэ дьоҥҥут өйүөхтэрэ, көмөлөһүөхтэрэ, ойуурдаах куобах охтубат», — диэн сүбэлээбитэ. Оччолорго мин 14 саастааҕым. Бэбиэскэ туппут күтүөппүн кытта Саадахтаах үрэҕинэн биир акка мэҥэстэн Табаҕаҕа киирбиппит. Онно Роман Николаевич бэркэ диэн уйадыйан  миэхэ: «Дьэ, мин сэриигэ бардым. Эдьиийгэр көмөлөһө сырыт. Ити үс уолбун үөрэттэрэ сатыырыҥ буоллар дуу», — диэбитэ. Роман Николаевич сэрииттэн эргиллибэтэҕэ... Арай Германияттан кэргэнигэр ыыппыт баһыылкатын 1945 сыл сайыныгар Өргөннөөххө аҕалан биэрбиттэрин күн бэҕэһээ курдук өйдүүбүн.

Күтүөтүм кэриэс-хомуруос тылын быраатым биһикки толоро сатаабыт курдукпут. Ол курдук, Роман Николаевич улахан уола педагог, сэбиэскэй салайар үлэҕэ үлэлээбит Петр Романович — түөрт, суруналыыс Виктор Романович — икки, култуура эйгэтигэр үлэлээбит Юрий Романович — үс оҕолоохтор. Билигин тоҕус сиэн, аҕыс хос сиэн баар буолла. Аны хос-хос сиэннэр эбиллиэхтэрэ турдаҕа…»                                                    

Баатараттан баараҕатыйан

Дьэ, ити курдук ийэбитинээн үс бырааттыылар 1943 сыл атырдьах ыйыгар Өргөннөөххө, эһэм аахха көһөн күккүрээн тиийбит үһүбүт. Лука Табаҕанан, Сыымаҕынан, Дьокуускайынан, убайым Бүөтүр Сыымаҕынан, Төҥүлүнэн, куоратынан үөрэммиттэрэ, быраатым Юрий Хаптаҕай детдомугар иитиллибитэ. Оттон мин эһэбин, эдьиийбин Александраны, таайбын Ганяны эҥэрдэһэн Өргөннөөххө 1950 сыллаахха диэри олорбутум. «Сталинец» холкуоска икки хараҥаны ыпсаран көмүс көлөһүннэрин тоҕон үлэлээбит эһэм Гавриил Михайлович барахсан оччолорго туох баайдаах-дуоллаах буолаахтыай? Ол да буоллар, биһиги атын ыал оҕолоруттан итэҕэстик санаммат этибит. Хаһан эмит эһэбит түһэҕэр көтөҕөн олорон, төбөбүтүттэн сыллаан ыла-ыла Соломуон Муударай, биэс ынахтаах Бэйбэрикээн эмээхсин, ат бөҕө, кус быһый бухатыырдар тустарынан кэпсиирэ, уоһун иһигэр аргыый аҕайдык тойуктуур, олоҥхолуур буолара.

Ол кэмтэн буолуо, Ганя устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах олоҥхоһуттары, оһуокайдьыттары, тойуксуттары батыһа сылдьан истэр, кинилэри үтүктэн хоһуйар-туойар, оһуохай таһаарар үөрүйэхтэммитэ. Биир дойдулааҕа, аймаҕа Семен Терентьевич Мучин Москваҕа быластыыҥкаҕа уһултарбыт «Куоска олоҥхотун», биллиилээх олоҥхоһут Устин Нохсоороп тойугун-ырыатын тылыттан тылыгар түһэрэн толорор, оһуохай таһаарар 16-лаах уолу өргөннөөхтөр кулууп сэбиэдиссэйинэн анаабыттара. Оччолорго, электро-уот, тэлэбиисэр, киинэ, араадьыйа да суох кэмигэр, олохтоохторго собус-соҕотох сынньанар, кэпсэтэр-билсэр сирдэринэн кулууп буолара. Ганя Семен Мучин, Гурий Шергин, Егор Захаров-Оһумуой, Михаил, Василий Тастыгиннар, Римма Попова, Гаврил Попов-Сыкка, Мария Осипова курдук көхтөөх-нардаах ыччаттары түмэн «Айаал», «Тиэтэйбит», «Күкүр уус», «Кыһыл Ойуун», «Лоокуут уонна Ньургуһун», «Дьадаҥы Дьаакып», «Ини-бии» уо.д.а. драмалары, пьесалары туруоран биһирэппитэ. Биллиилээх худуоһунньук Исаак Левитан «Көмүс күһүн» диэн аатырбыт хартыынатын үүт-үкчү уруһуйдаан кулууп сыанатын киэргэппитэ бэйэтэ туһунан кэрэ кэпсээн.

Убайын үтүөтүнэн

Өрөспүүбүлүкэ бэчээтигэр 48 сыл үлэлээбит, «Бочуот Знага» уордьаннаах, өрөспүүбүлүкэ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Лука Гавриилович саха норуотугар оҥорбут биир сүҥкэн үтүөтүн — бииргэ төрөөбүт быраатын Гаврил Гаврильевиһи олох киэҥ аартыгар илиититтэн сиэтэн киллэрбитин ахтар-саныыр тоҕоостоох. Ол курдук, педучилище 21 саастаах үөрэнээччитэ Лука 1950 сыл сааһыгар «Сталинец» холкуос этин, үүтүн-арыытын куоракка атыылыы киирбит холкуостаахтарга көмөлөһөөччүнэн барсыбыт. 18 саастаах быраатын Ганяны өрөспүүбүлүкэтээҕи араадьыйа кэмитиэтин салайааччыта Гаврил Павлович Тихоновка, салгыы оркестр дирижера Галина Михайловна Кривошапкоҕа сиэтэн илдьэн араадьыйа хуоругар үөрэнээччи ырыаһытынан ыллаттарбыта. Араадьыйаҕа ол кэмҥэ кэлин Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатын сүкпүт теле-радио суруналыыһа Николай Алексеевич Кондаков, биллиилээх бэйиэт, уопсастыбаннай диэйэтэл Сергей Степанович Васильев үлэлииллэрэ. Кинилэр сахалыы ырыа-тойук, олоҥхо умнууга хаалбыт, эргэ олох хаалынньаҥ көстүүтүн, омугумсуйуунан дьарыктаныы быһыытынан сыаналанан, үтүөх-батаах көрүллэн, ардыгар дьарыллар, улуу П.А.Ойуунускай аата-суола да ааттаммат буола сылдьыбыт сылларын кэнниттэн хуор эдэр ырыаһытыгар Ганя Колесовка «Эрчимэн Бэргэн» олоҥхоттон быһа тардыыны, салгыы «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхотун араадьыйаҕа толороругар итэҕэйбиттэрэ. Онтон сиэттэрэн буоллаҕа, 1968 сыллаахха Ленинградка «Мелодия» фирмаҕа «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхону 9 улахан быластыыҥкаҕа уһултарар чиэскэ тиксибитэ. Ол 1971 сыллаахха киэҥ эйгэҕэ тахсан олоҥхо аан дойду шедевринэн сыаналанарыгар, киэҥник сураҕырарыгар-аатырарыгар сүҥкэн олук буолбута мэлдьэҕэ суох.                                                      

Тоҕо аахайыллыбат өйдөммөт

П.А.Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхотун уһун үйэлэргэ үйэтиппит үтүөлээх Гаврил Гаврильевич Колесов эһиил 90 сааһын туолуохтаах. Кини 1997 сыл атырдьах ыйын бүтэһик күнүгэр, баара-суоҕа 65 сааһыгар ыарахан ыарыыттан олохтон туораабыта. Уйан-чараас дууһалаах бэйэтэ бу Орто дойдуга олорон ааспыт олоҕор бэл биир идэлээх ускуустуба үлэһиттэриттэн «анал үөрэҕин суох» диэн сирэй-харах анньыллыыны, ордугурҕааһыны, оттон үрдүк сололоох тойон-хотун дьонтон сэнэбили, аанньа ахтыбат буолууну элбэхтик көрсүбүтэ. Онтон икки эрэ чахчыны ахтыахха.

Кэлиҥҥи сылларга Дьокуускайдааҕы Олоҥхо тыйаатырыгар Гаврил Колесов аатын иҥэриэххэ диэн дьон-сэргэ дьаныардаах туруорсуута тоҕо эрэ аахайыллыбата. Мэҥэ Хаҥалас улууһун дьаһалтата СӨ Култуураҕа министиэристибэтин салалтатыттан ыйытыытыгар эмиэ атыыр аккаас кэлбитэ. Министиэристибэ Олоҥхо тыйаатырыгар Гаврил Колесов аата иҥэриллэр кыаҕа суоҕар үс биричиинэни ыйбыт. Дьэ ол туох эбитий? Бастакытынан, тыйаатыр билиҥҥитэ сөптөөх дьиэтэ-уота суоҕа; иккиһинэн, Саха сирэ элбэх олоҥхоһуттарынан аатырарынан, онон тыйаатыр сүрүн сыалынан олоҥхоһуттары түмүү буолара; үсүһүнэн, Олоҥхо тыйаатыра саха норуотун классическай тыйаатыра буоларынан, ол иһин ким да аатын сүкпэт Япония Но, Кабуки, Кытай Куньцюй курдук тыйаатырдар холобурдарын батыһара.

Иккис чахчы. РСФСР култуураҕа, ускуустубаҕа үтүөлээх диэйэтэлэ Галина Михайловна Кривошапко бэйэтин кэмигэр Гаврил Гаврильевич Колесовка Платон Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэни хайаан да аныахха диэн этэн-тыынан ахан биэрээхтээбитэ. «…Дьэ, ол гынан баран, оччотооҕу салалта норуот талааныгар ситэри-хотору ирэн-хорон биэрбэтэҕэ. П.А.Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэни Гаврил Колесовка аныахха диэн этии төһө эмэ үксээбитин үрдүнэн, муус сүрэхтэнэн хаалбыта. Тыыннааҕар ити туһунан аҕыннахха, хайдах эрэ буруйдаммыт оҕолуу мүлү-халы туттааччы. Ити үрдүк аат күн сириттэн барбытын эрэ кэннэ киниэхэ иҥэриллибитэ», — диэн «Номох курдук олох» ахтыытыгар Иван Егорович Алексеев-Хомус Уйбаан суруйан турар.

Гаврил Колесовы олоҥхону билиһиннэрэ Парижка көтүөхтээх 100 киһилээх дэлэгээс­сийэҕэ киллэрэри наадалааҕынан аахпатахтар, П.А.Ойуунускай аатынан бириэмийэни иҥэрэри уһаппыттар-кэҥэппиттэр кимнээхтэрэ тоҕо баччааҥа диэри аһаҕастык этиллибэтий? Норуот бэйэтин «дьоруойдарын» билиэхтээх эбээт!

Үгүс киһи санаатын, ол иһигэр биллэр-көстөр, тумус туттар дьоммут — учуонайдарбыт, суруйааччыларбыт Гаврил Колесов олоҥхо үйэтитиллиитигэр тус кылаатын, үтүөтүн-өҥөтүн үрдүктүк сыаналаан, Дьокуускайга Олоҥхо тыйаатырыгар кини аатын иҥэрэргэ киллэрбит этиилэрэ, туруорсуулара сыыска-буорга тэпсиллибэтигэр, умнууга хаалларыллыбатыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин үрдүкү салалтата, СӨ Култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга министиэристибэтэ инникитин туох-ханнык былааннаахтарын норуокка аһаҕастык, көнөтүк биллэрэллэрин өссө даҕаны эрэнэ кэтэһэбит.  

Виктор ПОПОВ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, суруналыыс.

Майа