Саха литературатын төрүттээччи Былатыан Ойуунускай ааспыт үйэ сүүрбэһис сылларыгар сурукка тиһэн, киэҥ араҥаҕа таһаарбыт “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхото алтай омук тылынан саҥарда.

 Тэрээһини Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жирков салайан ыытта. Алтай тылыгар тылбаастаммыт “Ньургун Баатыр” олоҥхо биһирэмэ бэйэтин тула үгүс дьону түмпүт.

Саҕаланыытыгар СӨ үтүөлээх артыыһа, олоҥхоһут  Валентин Исаков “Дьулуруйар Ньургун Боотур” киирии түһүмэҕиттэн толорон иһитиннэрдэ. Ил Түмэн спикерэ Алексей Еремеев видео-сибээс нөҥүө эҕэрдэлээтэ. Кини бу эйгэҕэ бары үлэлии сылдьар дьоҥҥо оҥоро сылдьар уустук үлэлэрэ хайдахтаах  курдук суолталааҕын, үйэлээх дьыала буоларын бэлиэтээн туран, ис сүрэҕиттэн махтанна уонна: “Инникитин даҕаны салалта өттүттэн күүс-көмө, өйөбүл баар буолуо”, -- диэн эрэннэрдэ.

 Биир бэйэм, саха буолан олорон, иккис тыл этээччинэн эдэр киһи тахсыбытыгар, олус сэҥээрэн иһиттим. Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников олус дьоһуннук, лоп бааччы тылын дорҕоонугар ыпсаран, СӨ Бырабыыталыстыбатын аатыттан ыалдьыттары, кыттыылаахтары эҕэрдэлээтэ, сахатын омугун үтүө тылынан төгүрүттэ.  

--Олоҥхо – саха омук тылын кэмнэммэт баай саппааһа, аһылыгын култуурата, туттар мала-сала, айылҕата, олоҕо-дьаһаҕа. Өбүгэ саҕаттан быстыбатах ситиммитин биһиги көлүөнэ сайыннаран, кэлэр кэнчээри ыччаппытыгар ситэрэн-хоторон, тэнитэн туттарарбыт -- биһиги ытык иэспит. Махтаныах тустаахпыт өбүгэбит уус-уран тылын-өһүн мүччү туппакка, биһиэхэ тиэрдибит чулуу дьоммутугар, мындыр салайааччыларбытыгар. Олоҥхо эйгэтэ кэҥээн, билигин бүтүн Олоҥхо тыйаатырдаахпыт, үнүстүтүүттээхпит, уопсастыбаннай түмсүүлээхпит, ассоциациялаахпыт, нэһилиэк аайы ансаамбыллаахпыт.

Ил Дархан Айсен Николаевтан саҕалаан, билигин олоҥхобутун сөргүтэ, чинчийэ, тарҕата сылдьар дьону аны сүүс сылынан кэлэр көлүөнэ, махтанан уонна ытыгылаан, үтүө тылынан аҕыннаҕына -- ол дьолбут буолуо этэ. Бүгүҥҥү күҥҥэ эргилиннэххэ, билигин Култуура уонна духуобунас сайдыытын министиэристибэтин уонна олоҥхо ассоциациятын кытары “Өссө хайдах гынан, салгыы бу үлэни тупсарабыт?” диэн толкуйга сылдьабыт. Ол туһуттан кэлэр аны 5 сылга анал бырагыраама оҥорор сорук турар, -- диэн былаанын сырдатта.

Эдэр салайааччыбыт олохтоох тылын истэ олорон, маннык толкуйдаах дьон салалтаҕа элбээн иһэллэриттэн үөрдүм. Чахчы даҕаны, бу өттүгэр олус элбэх үлэ бара турар эбит диэн астынным.

 Сергей Васильевич Үүнэр көлүөнэ пуонда “Тылынан айымньы сайдыытыгар уонна саха эпоһын харыстааһыҥҥа өҥөтүн иһин” үрдүкү наҕараадатын Ил Түмэн дьокутаата Александр Жирковка туттарда. Бэйэм кыырпах саҕа да буоллар, литература эҥээр син сыһыаннаах буолан, Александр Николаевич, чахчы, биһиги омук култуурабыт сайдарыгар араас хабааннаах тэрээһиннэри, үгүс үлэни ыытарын билэбин. Онон бу улахан наҕараада хаһаайынын чопчу булла диэн үөрэ санаатым.

 Ыалдьыппыт, философскай наука дуоктара, 15 кинигэ ааптара, кэккэ сылларга Судаарыстабаннай Дуума дьокутаатынан үлэлээбит Александра Очирова салгыы бэйэтин санаатын үллэһиннэ.

-- Киһи аймах сайдыытын төрдүгэр култуура турар. Оттон бүгүн бу саха эпоһа алтай омук тылынан тылбаастанан тахсыбыта, икки былыргы дириҥ култууралар ситимнэһиилэрин көрдөрөр. Култуура бу көрүҥэ, үйэлэр тухары сүппэккэ, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһиэ уонна хаһан эрэ, баҕар, бэйэтэ ураты көрүҥнэнэн тыллан тахсыа. Маннык былыргы айымньылар оччотооҕу кэм өтө көрөөччүлэрин, бөлүһүөктэрин, кинилэр үтүө ыраларын илдьэ сылдьаллар. Ол иһин биһиги салгыы харыстаан, хаалларан истэхпитинэ, норуот историята, үгэстэрэ сүтүөхтэрэ суоҕа. Сэрии диэн иэдээн баар. Сэрии сир эрэ туһуттан барбат. Атын омукка бэйэ итэҕэлин соҥноон, кини историятын, тылын-өһүн уларыта сатааһына – бу эмиэ сэрии. Ол иһин бу маннык икки култуура эйэлээх дьүөрэлэһиитэ норуоттары уруулуу оҥорор уонна байытар эрэ, -- диэн быһааран эттэ. Кини бэйэтин кинигэлэрин олохтоох библиотекаларга тиэрдэллэригэр көрдөһөн туран, бэлэх туттарда.

            Евразия норуоттарын Ассамблеятын сэкирэтээрин солбуйааччыта Юлия Петрова:

-- Мин саныыр этим, “Билигин маннык уустук кэмҥэ Арассыыйа киэҥ киэлитигэр ураты уонна күүстээх култууралаах, дьоҕурдаах, түмсүүлээх норуоттар олороллорун хайдах сырдатабытый?” диэн. Оттон бу Олоҥхо декадатын тэрээһиннэригэр сылдьан баран өйдөөтүм, хоруйун мантан буллум. Бу эһиги холобургутун үлэлэһэр 45 дойдубар саха омук култууратын, өбүгэтин баайын сыа-сым курдук тутан харыстыырын кэпсиэҕим, манна тугу көрбүппүн үллэстиэҕим.

            Дьэ, кэтэспит кэммит кэллэ. Алтай Өрөспүүбүлүкэтин үһүс ыҥырыылаах Эл Курултайын Бэрэссэдээтэлэ, РФ сэттис ыҥырыылаах Судаарыстыбаннай Дууматын дьокутаата, Алтай Өрөспүүбүлүкэтин Баһылыгын сүбэһитэ, РФ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Иван Белеков тылы ылла. Иван Итулович тахсан, бэйэтин төрөөбүт тылынан саҥаран барбытыгар, ис хоһоонун барытын өйдөөтүбүт, олус уруургуу иһиттибит.

--Александр Жирков оҥоро сылдьар үлэтэ Арассыыйа эрэ иһинэн муҥурдаммакка, бүтүн Евразия таһымыгар сылдьар. Кини уонна Андрей Борисов, итиэннэ Ил Дархан Айсен Николаев кыһамньыларынан ЮНЕСКО таһымыгар өйөнөн, норуотун күүһүгэр сигэнэн, Евразия эпостарын киинин төрүттээн эрэллэрэ элбэҕи этэр.

Мин Саха сиригэр үгүстүк кэлэбин уонна сырыы аайы манна элбэххэ үөрэнэбин. Эһиги тылгытыгар харыстабыллаах сыһыаҥҥыт, айылҕаҕытыгар ытыктабылгыт киһини олус умсугутар. Билигин дьаҥ кэмигэр атын дойдулар буккулла сырыттахтарына, манна бөҕөргөөһүн, омук быһыытынан сайдыы бара турар... Алтай сирин түҥ былыргыттан киһи-сүөһү үөскээбит сирэ диэн ааттыыллар. Кырдьык, биһиги дойдубут Евразия хабыллар хаба ортотугар сытар. Биһиги “Ньургун Баатыры” тылбаастаан таһаардыбыт. Бу долгутуулаах тэрээһиҥҥэ кинигэлэрбин илдьэ айаннаан иһэн, көннөрү санаан көрдүм. Алҕас эһиги өбүгэлэргит ити олоҥхону соҕурууттан илдьэ кэлбит буоллуннар? Оччотугар 1500-1700 сыл буолан баран, Ньургун Баатыр уонна Мадаай Хара (алтай омук эпоһа, сахалар бу эпоһы 2016 сыллаахха тылбаастаабыттара) бүгүн манна, дьэ, көрүстүлэр. Бу баар биһиги өлбөт мэҥэбит! Бу баар биһиги омукпут күүһэ, норуоппут эпоһа! Биһиги тымырбытыгар, сүрэхпитигэр ити барыта сылдьар. Ол аата биһиги тыыннаахпыт, ол аата биһиги олоробут, -- диэн олус сэниэлээхтик, киһини эрэ күүркэтэр гына этэн-тыынан кэбистэ.

            Иван Белеков кэннэ, Култуура уонна ускуустуба Аартыкатааҕы үнүстүүтүн II кууруһун устудьуона Эркул Чулунов “Алтайский хай” диэн хабарҕа ырыатын ыллаан иһитиннэрдэ.

Андрей Борисов: “Тылбаас диэн култуура саамай дириҥ түгэҕэ, норуот тирэҕэ. Саха тыйаатырын маҥнайгы испэктээгэ олоҥхо этэ. Бүгүн, кырдьык, историческэй күн. Ким эрэ эппитин санаан кэлэбин: “Биһиги бүгүн история иннигэр турабыт уонна история бүгүн биһиги иннибитигэр турар. Бүгүн оннук күн”, -- диэн.

  Интэриниэт ситимин нөҥүө былыргы улуу түүр омук үлтүркэйдэрэ -- Татарстан, Тыва, Кыргызстан, Башкортостан уонна Бурятия – парламеннарын бэрэссэдээтэллэрэ, учуонайдара сибээскэ тахса сырыттылар. Санатар буоллахха, эрдэ “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхо кыргызтыы тылбаастаммыта. Маныаха маҥнайгы олугу сахалар уурбуппут: кыргыз омук аан дойдуга киэҥник биллэр “Манаһын” тылбаастаабыппыт. Кыргыыстар дьоһуннаах, улахан үлэ оҥоһуллубутун бэлиэтээтилэр. Итини таһынан бары кэнэҕэскитин “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхону бэйэлэрин тылларынан саҥардар соруктаахтарын эттилэр.

Олоҥхону тиһиликтээхтик чинчийээччи, филологическай наука дуоктара Василий Илларионов, РФ Хотугулуу-Илин норуоттарын тылларын уонна култуураларын үнүстүтүүтүн дириэктэрэ Гаврил Торотоев тыл эттилэр. Биллэн турар, учуонайдар үлэлэрин сырдаттылар уонна инники былааннарын үллэһиннилэр. Александр Николаевич санаппытынан, Василий Васильевич соторутааҕыта 75 сааһын бэлиэтээбит эбит. Ытык киһибит билигин даҕаны кэпсээнэ-ипсээнэ элбэҕэ киһини үөрдэр.

А.Н. Жирков таһаарар кинигэлэрин, тылга ытыктабыллаахтык сыһыаннаһаллар диэн, “Айар” кинигэ кыһатыгар бэчээттэтэллэр эбит. Бу тэрилтэ аатыттан Валерий Луковцев кэлэн санаатын үллэһиннэ.

Санатар буоллахха, бу “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхону алтайдар нууччалыы көрүҥүттэн тылбаастаабыттар. Итиннэ үлэлэспит исписэлиистэр билиммиттэринэн, тылбааска кэккэ уустуктары көрсүбүттэр.            Ол эрээри тыл пуорматын, сокуонун барытын тутуһан, үлэбит табылынна”, -- диэн астыналлар.

Александр Николаевич тэрээһин кэмигэр дьонун билиһиннэрэн, кылгастык үлэлэрин дьарыктарын сырдатан, биир бэйэм санаабар, үс чаастаах сугулаан биллибэккэ, олус сэргэхтик ааһан хаалла.

Билигин бу олорон саныыбын. Үйэ анараа өттүгэр Былатыан Ойуунускай олоҥхотун саҥа хомуйан саҕалыырыгар, бүгүҥҥү курдук ураты күнү өйүгэр дьүһүйэн, санаатыгар батаран көрбүтэ буолуо дуо? Салайааччыларбытыгар, бу эйгэҕэ үлэлии сылдьар бары дьоммутугар махталтан, киэн туттууттан атын тахсыбат...

Василий Кононов хаартыскаларын туһанныбыт.