Өр сылларга култуура миниистиринэн үлэлээбит, норуоппут айар кыаҕын киэҥ эйгэҕэ билиhиннэрбит үтүөкэннээх киһибит, талааннаах режиссер Андрей Борисов 70 сааһын томточчу туолла.

Саха тыйаатырыгар айар үлэ тоҕойдорун билиһиннэрэр үбүлүөйдээх тэрээһиннэр истиҥ-иһирэх тыыннаннылар, элбэх киһи сэҥээриитин ылбыт испэктээктэрэ уһулуччулаах талааҥҥа сүгүрүйэр ис хоһоонноннулар.

Кини бэйэтин олоҕун холобурунан, култуура уонна ускуустуба эйгэтигэр дириҥ хорутуулаах үлэтинэн, үрдүкү идиэйэҕэ, духобунас өһүө өйдөбүллэригэр толору бэриниилээҕинэн, ырааҕы өтө көрөр, киһи өйүн-санаатын уһугуннарар, иччилээхтик этэр-тыынар дьоҕурунан атыттартан эрэ ураты, бастыҥнартан эрэ чаҕылхай. Ускуустубанан ойуулаан, санаа күүһүнэн ситэн, өйүнэн уҥуордаан, үүнэр көлүөнэҕэ бэлэх ууммута, сахатын дьонугар сүтэн эрэри төннүннэрбитэ хара баһаам. Биир бэйэм Андрей Саввиһы саханы сахаҕа эргилиннэрбит духуобунай лиидэринэн ылынабын.

РФ норуодунай артыыһа, ССРС уонна  РФ судаарыстыбаннай бириэмийэлэрин лауреата Андрей Борисов кылаатын, суолтатын, кэми кытта тэҥҥэ хардыылыыр сирдээҕи олоҕун сорох түгэннэригэр тохтоон, чугас эргинэ буолар дьонугар тирэҕирэн, кылгастык кэпсээн ылыаххайыҥ, уруккуну-билиҥҥини оргууй сэгэтэн көрүөххэйиҥ.

Таҥара сыллаабыт киһитэ

 Алексей Павлов, Үүнэр көлүөнэ тыйаатырын уус-уран салайааччыта:

–Мин Андрей Саввиһы 1975 сылтан билэбин. Ол сыл күһүнүгэр аармыйаҕа бииргэ ыҥырыллан тиийбиппит. Забайкальскай байыаннай уокурукка бииргэ сулууспалаан турабыт. Эдэр байыас кууруһун тэҥҥэ ааспыппыт. Ол да кэмҥэ ыччаттан ойуччу турар этэ. Байыаннай-бэлитиичэскэй бэлэмҥэ кинини эмиэ холобур оҥостоллоро: «Андрей туйгун көрдөрүүлээх буолан, сахалар ааттарын ааттата, өрө тута сылдьар», –диэн. Кини эт-хаан эрэ өттүнэн буолбакка, билиитинэн-көрүүтүнэн эмиэ

баһыйара. Оччолорго Андрей Борисов М.С. Щепкин аатынан театральнай үрдүкү училищены бүтэрбит, кыыс оҕолоох дьиэ кэргэн аҕа баһылыга этэ. Ол онтон ыла чугастык алтыһан, күн бүгүнүгэр диэри бэйэ-бэйэбитин өйөнсөн, биир эйгэҕэ үлэлии сылдьабыт. Билигин кэлэн дьээбэлиибин ээ: «Андрей Саввич, эн, култуура миниистирэ уонна биһиги норуоппут духуобунай лиидэрэ буоларгын оччолорго билбитим буоллар, наар бирээнньигинэн аһатыа эбиппин», – диэн. Бастаан аармыйаҕа сылдьан, киһи минньигэһи олус ахтар. Билигин ону Андрей Саввич: «Алексей миэхэ ол саҕана бирээнньик бэрсэн турар. Оннук минньигэс бэчиэнньэни күн бүгүнүгэр диэри түбэһэн сии иликпин», – диэн. Дьэ, билсиһиибит, чугастык алтыһыыбыт итинник саҕаламмыта. Билигин олорон анаардахха, олохпут эрчимнээх саастара, үлэбит-хамнаспыт, ситиһиибит барыта кини култуура уонна духуобунай сайдыы миниистиринэн үлэлээбит кытта ситимнээх. Ол курдук, 1990 с. бастаан филармония иһинэн «Наара суохтар» диэн труппа быһыытынан төрүттэммиппит. Онтон 1992 с.судаарыстыбаннай статус ылбыппыт. 1996 с. миниистир А.С. Борисов өйөбүлүнэн туспа судаарыстыбаннай тэрилтэ буолан барбыппыт. Аны туран, 2008 с. биир үтүө күн Андрей Саввич Көр-күлүү тыйаатырбытыгар тиийэн кэлбитэ. «Арассыыйа үрдүнэн уларыйыылар тахсан эрэллэр. Онуоха эһиги салгыы эдэр көрөөччү тыйаатырын (ТЮЗ) киэбинэн сайдаргыт ордук табыгастаах уонна сүүйүүлээх», – диэн эппитэ. Биһиги тута сөбүлэспиппит. Хайдах кэм кэлиэ биллибэт этэ. Онтон оҕо тыйаатыра диэн, кырдьык, былыр-былыргыттан баар хайысха. Билигин да, инникитин да баар буолуоҕа. Этэргэ дылы, оҕо баарын тухары бу эйгэ баар! Уопсайынан, кини салайааччы быһыытынан киэҥи-куоҥу өтө көрөр киһи.  «Таҥара сыллаабыт киһитэ» буолан, кэм уларыйыытын урутаан өйдүүр, бириэмэни таба туһанар, бүтүн эпоханы сөпкө анаарар уонна балысхан сайдыыга тус кылаатын киллэрсэр уһулуччу дьоҕурдаах.

Режиссер ситиһиитэ -- хамаанда үлэтин түмүгэ

 Ньургуйаана Илларионова, СӨ Култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга министиэристибэтин идэтийбит ускуустубаҕа отделын салайааччыта, искусствоведение билимин хандьыдаата:

– А.С. Борисов тыйаатыр ускуустубатыгар айар үлэтин 1982 с. саҕалаабыта. Кини аан бастакы испэктээкилин дьупулуомунай үлэ быһыытынан туруоран, киэҥ биһирэбили тута ылар. Чингиз Айтматов «Хаарыан хампа күөх кытылым» айымньытынан сэргэхтик уонна элбэҕи эрэннэрэр эдэр режиссер быһыытынан тыйаатыр эйгэтигэр киирэр. Оччолорго да, билигин даҕаны устудьуон киhи үөрэҕин түмүктүүр туруоруута ССРС судаарыстыбаннай бириэмийэтин ылбыта диэн суох. Мин санаабар, ситиһии төрдө, бастатан туран, уһуйуллууга. Кини үөрэммит куурсун маастара Андрей Гончаров диэн Арассыыйаҕа биллэр улуу режиссер. ГИТИС-кэ маастарынан уонна Москваҕа баар Владимир Маяковскай аатынан тыйаатыр уус-уран салайааччытынан үлэлээбитэ. Иккиһинэн, Андрей Саввич режиссер эрэ буолбакка, артыыс эмиэ идэлээх. Щепкини бүтэрэр, онтон салгыы ГИТИС-кэ уһуйуллар. Холобур, маннык икки эйгэни дьүөрэлээн, идэ кистэлэҥнэрин баһылаан тахсыбыттара: Саха тыйаатырын инники күөҥҥэ таһаарбыт талааннаах режиссердар Федот Потапов уонна Василий Фомин. Үсүһүнэн, талаан кырыыланыытыгар, режиссер быһыытынан санаатын таба тиэрдэригэр улахан көмөнү сценаграфист Геннадий Сотников оҥорбута. Ону Андрей Саввич бэйэтэ олус суолталыыр уонна тандем туйгун көстүүтүнэн сыаналыыр. Бу күннэргэ үбүлүөйдээх тэрээһиннэргэ хаста да Геннадий Сотниковы быраатым диэн ааттаата. Тыйаатыр ускуустубатыгар сыанаҕа айымньыны туруорарга тиэрдэр албастары, өйдөбүл, ситим буолар ньымалары сценаграфия диэн ааттыыбыт. Холобур, «Хаарыан хампа күөх кытылым» испэктээкилгэ улахан декорация суох ээ. Сыана ортотугар мас оҥочо турар уонна муора долгунун уобараһын, олох тэтимин, дьүккүөрүн биэрэр миэтэрэнэн таҥас биир кэм долгулдьуйар. Ити буолар ускуустуба үрдүкү чыпчаала: аҕыйах тылынан, хамнаныынан, декорациянан, артыыһынан айымньы этэр санаатын чопчу уонна толору тиэрдии. Бу баардыы ойуулаан көрдөрүү, көрөөччүгэ дириҥ өйү-санааны саҕыы. Сүдү айымньы дьулуһар чыпчаала ити! Төрдүһүнэн, Андрей Борисов артыыстарын уобарастарынан көрөн, олус мындырдык талар дьоҕурдаах. Испэктээккэ тыйаатыр ускуустубатын бары хайысхалара дьүөрэлэспит буолан, кини дьоҥҥо быһаччы дьайар уонна куттарын тутар кыахтаах. Биллэн турар, инники күөҥҥэ артыыстар таһымнара уонна оруолларын чаҕылхайдык биэрэр маастарыстыбалара турар. Бу “Хаарыан хампаҕа” эмиэ талаан чыпчаала көстөр. Испэктээк түөрт уобарастаах, олортон ордук чорботон бэлиэтиэхпин баҕарабын Ефим Степанов Кириискэ уобараһын. Ефим Николаевич Андрей Саввич режиссуратын таһаарарга төһүү буолбут артыыс: Кириискэттэн саҕалаан, Илиир Хоруолугар тиийэ. Кинини таһынан Андрей Борисов эпическэй хабааннаах режиссуратыгар Степанида Борисова, Симон Федотов, Герасим Васильев быһаарар оруоллаахтар.

 Кини курдуктар 100 сылга биирдэ төрүүллэр…

 Мария Турантаева, Олоҥхо тыйаатырын дириэктэрэ:

– Андрей Саввич Олоҥхо тыйаатырын уус-уран салайааччыта, аҕалаатар аҕата буолар. Кини тыйаатыр суолун-ииhин тобулунарыгар, киэҥ эйгэҕэ биhирэнэригэр, аан дойду таhымыгар тахсарыгар, сыратын-сылбатын уурар. Маныаха Олоҥхобут тыйаатыра саха норуотун классическай тыйаатырын быhыытынан олоҕуруутугар 20 сыл анараа өттүгэр туруорбут «Кыыс Дэбилийэ» олоҥхото сүдү суолталааҕын бэлиэтиэх кэриҥнээхпит. «Кыыс Дэбилийэ» олус интэриэhинэй, киэҥ хабааннаах, атыттарга маарыннаабат ураты өрүттэрдээх айымньы буолар. Олоҥхону тыйаатыр сыанатыгар дьон болҕомтотун тардар, киэҥ байҕалыгар умсугутар гына туруорууга худуоһунньук Геннадий Сотников улахан өҥөлөөх. Айымньы үрдүк сыанабылы ылан, Арассыыйаҕа тыйаатыр ускуустубатын чыпчаал наҕараадатыгар – «Кыhыл көмүс мааскаҕа» -- тиксэн турар. Ол да иhин буолуо, биhиги тыйаатырбытыгар «Кыыс Дэбилийэ» үтүө үгэскэ кубулуйбут эталон испэктээк дэнэр. Андрей Саввич иккис улахан кылаата – ыччаты үрдүкү ускуустуба эйгэтигэр, режиссура хайысхатыгар уhуйара. Кини үөрэнээччилэриттэн Сахабыт сиригэр уонна бырааттыы норуоттарга биллэр, туспа суоллаах-иистээх эдэр режиссердар үүнэн таҕыстылар: Руслан Тараховскай, Андрей Габышев, Сюзанна Ооржак (Тыва), Саяна Атургашева (Хакасия) уонна Эмма Иришева (Алтай). Онтон Олоҥхобут тыйаатырыгар эдэр талааннаах артыыстары – Гаврил Менкяровы уонна Павел Колесовы – бэйэтигэр ыкса тутан, режиссер быhыытынан бэлэмнээн эрэр. Кинилэр быйылгыттан режиссер дуоhунаhыгар киирэн, холонон саҕалаатылар. Онтон кылгастык бэйэтин туhунан эттэххэ… Кини туруорар испэктээкиллэрэ ураты хайысхалаахтар, дириҥ ис хоhоонноохтор. Буола турар кэми уhулуччутук сырдатар, быhыыны-майгыны чаҕылхайдык ойуулуур кыахтаахтар. Тус бэйэбэр, салайааччы киhиэхэ, Андрей Саввич сүбэтэ-амата хара баhаам буоллаҕа дии: тыйаатырбыт кэскилин тымтыктанан көрөр, салгыы ханнык хардыылары оҥорорбутун ыйан-кэрдэн биэрэр. Уопсайынан, Сахабыт сиригэр Андрей Борисов курдук таhымнаах дьон 100 сылга биирдэ төрүүллэр. Онон биһиги кинини харыстаан, өйөөн, ытыс үрдүгэр илдьэ сылдьар ытык иэспит.

Геннадий ОХЛОКОВ