Бу кинигэ ааптардарыттан биирдэстэрин Альбина Поисееваны кытта кэпсэтэммин, история чахчыларын кытта ааҕааччыларбар билиһиннэриэхпин баҕарабын.

Тоҕо чурапчылары эрэ?..

Аҕа дойду сэриитин сылларыгар Булуҥ, Эдьигээн уонна Кэбээйи улуустарыгар көһөрүүгэ, балыктата диэн ааттаан, тоҕо анаан-минээн Чурапчы эрэ дьонун көһөрбүттэрэ буолуой диэн мэлдьи толкуйдуурум.

1942 сыллаахха тохсунньу 1 күнүгэр ССРС Ис дьыалаҕа наркомун солбуйааччы Чернышев «О развитии рыбных промыслов в бассейнах рек Сибири и Дальнего Востока» диэн чып кистэлэҥҥэ тутуллар бирикээһэ тахсыбыта. Маны таһынан Москваттан Союзнаркомрыбпромтан Саха сиригэр 200 балыксыттар биригээдэлэрин тэрийэр туһунан телеграммата тиийэн кэлэр. Оттон ити сыл от ыйын 21 күнүгэр Саха сирин Совнаркома от бэлэмигэр Чурапчы дьонун түмэр туһунан уурааҕа тахсар. Бу уураах ылыллыбыта сүүрбэ хонук кэнниттэн, партия обкомун бюрота ити докумуонтан тосту-туора чурапчылары көһөрөр туһунан үгүс дьону алдьархай ааныгар тэппит быһаарыныыны ылынар. Итинник партия кытаанах быһаарыытыгар тоҕо чурапчылар эрэ түбэспит буолуохтарын сөбүй?

Киин Кэмитиэт Саха сиригэр рыбтрест тэрийэр туһунан тохсунньутааҕы быһаарыытын толоруу туһунан өрөспүүбүлүкэ салалтатыттан отчуот көрдөөбүт буолуохтарын сөптөөх. Маны таһынан Союзнаркомрыбпром 200 балыксыттар биригээдэлэрин тэрийэр туһунан телеграмматынан ситэтэ суох үлэ барбыт. Партия обкома биир бирикээһинэн, этэргэ дылы, хас да куобаҕы өлөрбүт буолуон сөп. Ол курдук, Чурапчы оройуонун нэһилиэнньэтин аӨаарын хоту оройуоннарга көһөрөн, балыктатан, КК Ыйааҕын толорбут уонна чурапчылары, сүөһүлэрин «куоппат өлүүттэн, кураантан быыһаабыт» буолуохтарын сөптөөх.

Тустаах кинигэ бэчээттэнэн тахсыбытын кэнниттэн Альбина Поисеева оччолорго өрүү уута-хаара суох, куурар-хатар, аһыҥа ыһар сирдээх-уоттаах, сайдар кэскилэ суох диэн ааттаан, Чурапчы оройуонун түөрт аҥы хайытан, аттынааҕы улуустарга түҥэтэр туһунан үрдүкү салалта эргимтэтигэр кэпсэтии баарын туһунан суругу булан ылбыта. Арай Амма  өрүс ньүөл кытылыгар олорор нэһилиэктэри хаалларан, саҥа улуус тэрийэр туһунан толкуй баара үһү. Оройуону ыһар туһунан санааны күөртээччилэр үөскээбит быһыыны-майгыны туһананнар, түбэһиннэрбит буолуохтарын сөптөөхтөр. Альбина Иннокентьевна чурапчылары көһөрүү биир төрүөтүнэн итини ааттыыр.

Аһаҕас халлаан анныгар

1942 сыллахха атырдьах ыйын 17 күнүттэн атырдьах ыйын 23 күнүгэр диэри кэмӨэ көһүөхтээх холкуостарга уопсай мунньахтар буолуталаабыттара. 4988 киһи уонна 1972 төбө ынах сүөһү, сылгы хоту улуустарга көһөрүллүбүттэрэ. Балаҕан ыйын саҥатыгар Аллараа Бэстээх биэрэгэр 4,5 тыһыынча киһи уонна 2 тыһыынча ынах, сылгы мустубута. Дьон аһаҕас халлаан анныгар, күһүҥҥү хахсаат тыалга, Эбэ тымныынан хаарыйар салгыныгар, хаһыҥҥа 10 күнтэн саҕалаан, 20-тэн тахса хонукка тиийэ олороохтообуттара. Кутаа уот оттон иттибитэ, астаммыта буолаахтаабыттар. Инчэҕэй эттээх тулуйбат алдьархайа буолуохтааҕын сэрэйиэххэ эрэ сөп.

Өйүөлэрин сыыһын Бэстээххэ диэри суолларыгар бүтэрбиттэрэ. Маҕаһыынтан тугу эмэ атыылаһан үссэниэхтэрин, харчылара суоҕа. Ити туһунан 1942 сыл атырдьах ыйын 28 күнүгэр көһөрүү боппуруоһунан дьарыктанар  ВКП (б) обкомун балык промышленноһын отделын сэбиэдиссэйэ Потакуев салалтаҕа иһитиннэрбит.

«Прибывшие на берег люди не имеют денег на выкуп продуктов до прихода парохода, а рыб трест будет кормить бесплатно только на пароходе» (архыып матырыйаалыттан).

Ити сурукка партия обкомуттан маннык харда кэлбит:

«Тов. Потакуев! Мы нашли небольшую сумму денег в пределах 7-8 тысяч рублей, каковую решили израсходовать для отпуска хлеба бесплатно тем из ожидающих на Бестяхе колхозников, которые в этом крайне нуждаются. Хлеб будет выдаваться ларьком «Холбоса» по заверенному Вами списку, а Вы эти списки должны составить так, что этот бесплатный хлеб до отправки людей достался действительно нуждающимся в этом, а не всем подряд. Как лучше это сделать, это Вы должны сами подумать, одно помните: что сумма очень небольшая и больше денег мы для этого не найдем. Распоряжение по линии «Холбос» о бесплатном отпуске хлеба крайне нуждающимся колхозникам дано», - диэн Степаненко дьаһал биэрбит.     

Борокуот кэлиитэ тутуллан, дьон хоргуйуута, быстарыыта Бэстээх биэрэгиттэн саҕаламмыт. «Аллараа Бэстээххэ киирэн ый аҥаара кэриҥэ борокуот хантан эрэ кэлэрин кэтэһэн кумах биэрэккэ, арҕааттан-хотуттан тымныы тыал, хаһыҥ ортотугар олордубут. Ол олордохпутуна, кыра уолбут, уон ыйдаах оҕобут өллө… Бэстээхтэн борохуокка олорон, хас да хонук айаннаан, Таас Тумуска кумах биэрэккэ сүөкэннибит. Эмиэ балааккаҕа олохсуйдубут. Ол түүн биир балааккаҕа сытар икки эмээхсиммит, биирдэрэ биһиэнэ, өлөн хааллылар. Эмиэ хайа хаспаҕар кистээтилэр. Биһиги дьиэ кэргэн аҕыс киһиттэн үспүт ордунна. Эдьиийим Өрүүнэ уола Колятынаан уонна мин», - диэн көһөрүү кыттыылааҕа, тыыл бэтэрээнэ, учуутал Екатерина Куличкина суруйар.

Санааларын аһаҕастык этэр дьон бааллара

Биллэн турар, соһуччу ылыллыбыт дьаһал сыыһатын үгүстэр сүрэхтэринэн курдаттыы сэрэйбиттэрэ. Оччолорго да, байыаннай кэмҥэ төһө да ытарчалыы ылбыт кытаанах авторитарнай былаас баарын үрдүнэн, санааларын аһаҕастык этэр хорсун дьон суох буолбатахтара, бааллара.

Холобур,  Дария Анисимовна Попова «Мин манан көрдөһөбүн эйигиттэн, мин үөскээбит дойдубуттан көһөн атын сиргэ көһөрбүн санаам сөбүлээбэт, онон төрөппүт оҕобор Попов Василий Дмитриевичка хаалабын. Кини иитэргэ уонна колхоһум хааларбын сөбүлүүрүнэн, хааллараргытыгар. Бэйэм иитинэр имуществам биир тыһаҕас баар, бэйэбин кытта хаалар. Биир иитимньи кыыс, икки кыыс баара бэйэлэрэ төрөппүттэригэр төннөллөр, биирдии ынахтаахтар, онтукаларын илдьэ бараллар. Бэйэм биир кыыстаахпын, бэйэбит иккиэйэҕин биир тыһаҕаспытынаан хаалабыт. ¥лэһит сааспыттан таҕыстым» диэн көһүү оройуоннааҕы хамыһыыйатыгар сайабылыанньа киллэрбит. Бу көрдөһүү туолбутун, туолбатаҕын ким билиэй?

Биир ытык кырдьаҕас эмиэ көһөртөн аккаастаммытын иһин, ампаарга хаайбыттарын туһунан кэпсээн баар. Онтон Мугудай нэһилиэгин олохтооҕо Февронья Оконешникова бэстилиэттэн да куттаммакка, үс кыра оҕолорун кууһан, оһоҕун холумтаныгар олорон хаалбыта, көһүүттэн куоппута. Онон ити хорсун санаалаах ытык кырдьаҕас ыччатын өлөр өлүүттэн быыһаабыта

Кинилэри ким да күүппэтэҕэ

Кэбээйигэ. Кэбээйи оройуонугар Чурапчы аҕыс нэһилиэгиттэн 18 холкуоһу, 2242 киһини көһөрбүттэрэ. Бу сиргэ-уокка кинилэри ким да күүппэтэ. Ити туһунан ахтыылартан билэбит. Маны таһынан архыыпка хараллан сыппыт телеграмма туоһулуур.

 Телеграмма

Обкомпарт Степаненко из Кобяйцев

Прибыли 13/9 в 20 часов на берег Арылах вблизи Сангар 70 км зпт районный центр 170 км тчк Представителя колхозов наслегов нет. Кому обратиться что делать не известно нет транспорта для дальнейшего передвижения. 297 человек имеют 30 кг хлеба. По частным сведениям местное насПо находится в 15 км от берегаи не имеют распоряжения возможности снабдить переселяемых тчк Вынужден отправить своих представителей в колхозы мобилизовать лошадей. Неустроев.

Биллэр судаарыстыбаннай уонна уопсастыбаннай деятель, суруйааччы-прозаик Василий Протодьяконов-Кулантай Кэбээйигэ «Чааччыгый» диэн холкуоска, чурапчыларга сылдьан баран, Совнарком бэрэссэдээтэлин солбуйааччытыгар, 1939-1941 сс. Совнарком көһөрүүгэ салаатын начальнигынан үлэлээбит Семен Захарович Борисовка суруйбут суруга национальнай архыыпка хараллан сытар. Суруйааччы итиннэ 54 ыал, олус элбэх киһи антисанитарнай усулуобуйаҕа үс балаҕанынан симиллэн олороллорун, сыстыганнаах ыарыы бөҕө турбутун, 6 тонна оннугар, 3,8 тонна эрэ бурдугу ылбыттарын, 80 төбө сүөһүлэрэ от суох буолан, нэһиилэ туралларын, кини өттүнэн өйөбүл наадатын туһунан суруйар.

Чурапчы олохтооҕо, көһөрүү кэмигэр Егор Ноговицын Совнаркомҥа хадатаайыстыба түһэрбит. Онно араас ыарыыттан 25 Чурапчы оройуонун олохтооҕо күн сириттэн күрэммиттэрин, 90 төбөттөн 40 төбө өлбүтүн, 12 киһини аармыйаҕа ылбыттарын, ыарахан үлэни кыайбат 86 кырдьаҕас, дьахтар уонна оҕо хаалбыттарын, ас-үөл суоҕун, балаһыанньа уустугун туһунан ыйар. 

Орджоникидзе аатынан холкуос бэрэссэдээтэлэ Г.С. Николаева «Чэ, эрэй чааһа көһүүгэ олус улахан. Манна бэлэм олох барбатах. Эһиги сылгы сиэлинэ, кылла, муҥхата атыылаһан кэлиҥ. Кэлэр сылгылары барытын сыарҕалаан-сэптээн, остуоллары, олоппостору, айата, кэлимсэтэ, чааххаанна тиэйэн кэлиҥ Сиик, уу буолан, этэрбэс наһаа наадалаах. Сүөһү тириитин ирдээн сылдьан тиэйиҥ. Чурапчы оройуона бардыннар эрэ диэн ыыппыт эбиттэр. Эппит тыллара барыта сымыйа уонна таһаҕаһы тиэйтэрэн ыыппакка, эрэйи элбэҕи көрдөрөр буоллулар», - 1942 сыллаахха алтынньы 16 күнүгэр суруйбут.

«Туораттан көрөр харах ордук билэр, сыаналыыр» уонна «туораттан ордук көстөр» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Онон ылыннарыылаах буоллун диэн, Кэбээйи улууһун бочуоттаах олохтооҕо Елизавета Дьяконова ахтыытыттан бэчээттииргэ сананным.

«1942 сыллаахха алтынньыга Хатырык Хомоҕо тиийбиппит. Дьону туох да хаххата суох сиргэ, олох биэрэккэ сүөкээн кэбиспиттэр. Кэлбиттэрэ уонча хоммут. Ити Тыайаттан 2 көс ыраах. Онно тиийэммин сөҕө  санаабытым: өрүс иирэтиттэн хахха оҥорон оҕону, дьахтары, оҕонньору киллэрбиттэр уонна биэрэккэ аппа хаһаннар землянка оҥорбуттар. Нэһиилэ атахтарыгар уйуттар дьон бааллара. Оҕо, улахан дьон бөҕө ыалдьыбыт. Ытааһын, энэлгэн, араас муҥатыйыы баара. Ону көрөн салла санаабытым: «Туох буруйу оҥорбут дьону бу манна ыыппыт буоллахтарай» диэн. Олох астара бараммыт уонна тоҥон ыалдьыбыт дьон аара айаннаан иһэн охтон хаалаллара. Ону оҕуһу, аты мииннэрэн, сыарҕаҕа тиэйэн, сор бөҕөнү көрөн, син биир да  киһини өлөрбөккө, Максим Горькай аатынан холкуоска тиэрдибиппит. 1944 сыллаахха аны чурапчылар төттөрү көһөр буолбуттара. Ону Таас Тумуска тиийэ тиэрдэн биэрбиппит. Онно тиийэн тымныйан ыалдьан, хас да киһи өлбүт сурахтааҕа. Мин саныырбынан, бу көһөрүүгэ туох да бэлэмэ суох, күүс өттүлэринэн көһөрүү куһаҕан түмүктээҕэ көстөн тахсыбыт. Өрөспүүбүлүкэ уонна оройуон салалтата улахан буруйдарынан буолар. Өскөтүн бу көһөр сирдэригэр үлэни кыайар дьону саас эрдэ ыытан, манна дьиэни, хотону туттаран, оту оттоон баран, үгүс сүөһүнү аҕалбыттара буоллун. Кырдьаҕастар, оҕолор, ыарыһахтар бэлэмҥэ кэлиэх этилэр. Оччоҕо ити курдук маассабай өлүү суох буолуо этэ дии саныыбын. Маны тэҥэ, көһөөччүлэр лимииттэрин тустаах тиийэр сирдэригэр тиэрдибиттэрэ буоллар эмиэ олус бэрт буолуо этэ. Ону тэҥэ уопсай сүөһүттэн көҥүллээн дьоҥҥо сиэппиттэрэ уонна маҥнайгы сыл балыктаан таһаарбыт балыктарыттан сороҕун биэриэх этилэр», - диэн кини суруйбут.

Учуутал, буойун, сэбиэскэй-партийнай үлэһит, Кэбээйи уонна Нам улуустарын бочуоттаах олохтооҕо, оччолорго Сииттэ оскуолатын сэбиэдиссэйэ Василий Колмогоров бу курдук суруйбут: «Октябрь бырааһынньыга улахан дарбаана суох ааспыта. Онтон биирдэ совекка тыллабыр киирбит: «Лаабыдаҕа дьон бөҕө хоргуйан, тоҥон өлбүт, бэрт аҕыйах өлөн эрэр дьон хаалбыт, ону көрүҥ дьаһалла ылыҥ», - диэн. Арааһа, ханнык эрэ булчут тыллаатаҕа буолуо. Ас-таҥас тиэйэн, ол дьону быыһыы совет хас киһилээх онно таҕыста. Били биһи тахсан көрбүт дьоммутуттан уонтан эрэ тахса киһи ордубут, онтон ордуктара 40-чаҕа чугаһыыр киһи, бары хоргуйан, тоҥон өлбүттэрэ. Ол-бу ураһа, үүчээн аайы ыһыллан сыталларын биир оҥхойго кыстаабыттар этэ. Икки уоллаах кыыс оҕо, өлбүт ийэлэрин эмиийин эмэ-эмэ, ытыы сыталларын булбуттар этэ. Олунньуттан ыла маҕаһыыммытыгар мээккэ бурдук бүтэн хаалла. Ол аата көһөн кэлбит дьон учуоттамматахтар. Бу сиэмэбитин суорунаҕа тардаммыт, убаҕас хааһы оҥостон сиир буолбуппут. Лэппиэскэ оҥостуохпутун бурдукпут тиийбэтэ», - диэн суруйар.

Оттон Куйбышев аатынан холкуос бэрэссэдээтэлэ Местников 1943 сыллаахха алтынньы 12 күнүгэр «Мөлтөх усулуобуйаттан, аһылыгынан куһаҕаннык хааччыйыы түмүгэр, кэмиттэн эрдэлээн күн сириттэн арахсар, тапталлаах чугас дьоҥҥуттан арахсан, уҥуохтаргын бу дьиикэй туспа-туора сиргэ хаалларар хомолтолоох. Тапталлаах төрөөбүт-үөскээбит Чурапчыбыт сиригэр үктэнээт да, сырдык тыыммыт быстар түбэлтэтигэр, ити өлүү өлүүнэн ааттаныа суоҕа», - диэн хайа баҕарар киһини уйадытар гына суруйан хаалларбыт. Саха киһитэ тулуурдаах. Ити санаа төһөлөөх кыһалҕаны көрсүбүттэрин кэнниттэн сурукка-бичиккэ тиһиллибитэ буолуой?

Ордук Кэбээйи оройуонугар көһөн тиийбиттэр улахан кыһалҕаны, өлүүнү-сүтүүнү көрсүбүттэрэ.

Кэбээйи оройуонугар бырабыыталыстыба хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Елена Припузова 47 лиистээх докладной суруйбута. Кини: «Я — настоящий коммунист. В докладной состояние чурапчинцев отразила как есть, то что видела своими глазами», - диэн оччотооҕу кытаанах кэмҥэ баары баарынан суруйбута. Биир да туораах бурдугу ыллаххына, хаайыыга угуллар, ону-маны тылласпат, аһаҕастык саҥарбат байыаннай бириэмэҕэ кытаанах, бөҕө куттаах-сүрдээх, хорсун, чиэһинэй эрэ дьон итинник суруйуохтарын сөптөөҕө.  

Эдьигээҥҥэ. Тус хоту Эдьигээҥҥэ Чурапчы 13 холкуоһа, 1585 киһи көһөрүллүбүт. Хадаар нэһилиэгин икки холкуоһа олох да былааннамматах сиргэ-уокка түһэриллэннэр, нэһиилэ кыстыгы туораабыттара. Булуҥ улууһун Быков Мыһыгар, Тумакка тиийэннэр балыксыттар артыалларыгар киирэн үлэлээннэр, былааннарын мэлдьи аһара толороллоро.

«Хайахсыт» холкуос эрэ аччыктааһынтан уонна араас ыарыылартан 117 киһитин сүтэрбит.

Булуҥҥа. Булун оройуонугар барыта 10 холкуос, 652 киһи көһөрүллүбүтэ. Балаҕан ыйын 1 күнүгэр айаҥҥа турунуохтаах дьон, балаҕан ыйын 10 күнүгэр биирдэ айаҥҥа туруммуттара. Бу улууска Кэбээйини уонна Эдьигээни кытта тэҥнээтэххэ, усулуобуйалара быдан ордук этэ. Төрүт олохтоох эбээннэр уһун айантан, тоҥон-хатан, аччыктаан сыккырыыр тыыннара эрэ ордон кэлбит чурапчылары сылаастык көрсүбүттэрэ. 42 кыыс олохтоох уолаттарга кэргэн тахсаннар иэримэ дьиэни тэриммиттэрэ. Билигин чурапчылар 300 сыдьааннара ситиһиилээхттик үөрэнэ, үлэлии сылдьалларын туһунан ити кинигэҕэ суруллубут.

Дьикти түгэннэр

Дьиктилэр суох буолбатахтар, бааллар. «История чурапчинского переселения» диэн кинигэ ааптардарыттан биирдэстэрэ Альбина Поисеева Чурапчыга күүс өттүнэн көһөрүү кыттыылаахтарыгар мемориал аһыллыытыгар күп-күөх халлааҥҥа тэбис тэҥ түөрт муннук ити былыттар кэккэлэһэн туралларын көрбүтэ. Онно аахпыттара 41 итинник былыт тахсыбыта үһү. Ити айылҕа дьикти көстүүлэрэ уон сылынан, Чурапчы көһүүтүн 70 сылыгар уонна 2013 сыллаахха Эдьигээҥҥэ Кыстатыамҥа чурапчыларга күүс-көмө буолбут эбэҥки чулуу уолугар Н.В. Шемяков төрөөбүтэ 100 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтээһиҥҥэ эмиэ хатыламмыта.

Ити сыл балаҕан ыйыгар Чурапчы улууһун Хайахсытыгар Шемяковка уонна «Хайахсыт» холкуос урукку бэрэссэдээтэлигэр А.К. Филипповка аналлаах стилизованнай ураһаны уонна мемориальнай дуосканы арыйыыга үрдүлэринэн оруобуна 41 хаас үс бөлөҕүнэн арахсан айманан ааспыттара.

Кэбээйигэ, Эдьигээҥҥэ уонна Булуҥҥа барыта 41 Чурапчы холкуоһа күүс өттүнэн көһөрүллүүгэ барбыттара. Ити 41 былыт, 41 хаас күн сириттэн күрэммит дьоммут сырдык дууһалара буолалларын сэрэйиэххэ эрэ сөп…