Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -14 oC

Сүрүн сонуннар

Бүгүҥҥү сонуннар

Бэлиитикэ

Тутуу туһунан сытыы сэһэргэһии

Кулун тутар 19 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Аартыкатыгар социальнай эбийиэктэри уонна чааһынай дьиэлэри тутуу боппуруостара» төгүрүк остуол буолан ааста.
21.03.24 18:51

Экэниэмикэ

Уопсастыба

Табахтааһыны хааччахтыыр сокуон барыла киирдэ

Ил Түмэҥҥэ кулун тутар 26 күнүгэр «Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар тустаах уопсастыбаннай сирдэргэ табаҕы, никотиннаах бородууксуйаны тардыыга эбии хааччаҕы олохтуур туһунан» сокуон барыла киллэрилиннэ. Сокуон барыла түөрт ыстатыйалаах, онтон бииригэр…
29.03.24 10:35

Култуура

Дьааҥылар артыыстары тыыннаах тойугунан көрүстүлэр

"Артыыстар иhэллэр үhү",- диэн үтүө сурах дьааҥыларга өссө тохсунньу ыйга иhиллибитэ. Онон өр күүппүт артыыстарын көрсөөрү олохтоохтор кэлэр - барар күннэрин эрдэттэн аттаран, астарын-таҥастарын бэлэмнээбиттэрэ ыраатта. Болдьохтоох күн үүммүтүгэр күндү…
07.03.24 11:40

Түһүлгэ

Сааскы саарбах кэмҥэ

Аламай маҥан күн абыралын, үтүөкэн үрүҥ күн үтүөтүн билэргэ үүммүт күнү үөрэ - көтө, сүргэ көтөҕүллэ көрсөр дьоллоох түгэн, саҕаламмыт саҥа күнү айхаллыыр астык түгэн тосхойдо. Кубулҕаттаах кулун тутар ыйбыт кубулуҥ - дьибилиҥ буолар, күлэн иһэн дьэбин…
27.03.24 09:44

Тыа сирэ

Андрей Находкин: Дьон күннээҕи кыһалҕаны эрэ буолбакка, тыа сирин сайдыытыгар кэскиллээх этиилэри туруоруста

Ил Түмэн сиргэ сыһыаннаһыыга, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин бу күннэргэ бэйэтин уоукургар - Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар үлэлиир. Кини улуус баһылыга Дмитрий Тихоновы кытта улуус нэһилиэктэринэн сылдьан…
03.02.24 09:00

Дойдуга бэриниилээх буолуу сыла

Эһиил Пионерия төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтиэхпит

Бүгүн, алтынньы 1 күнүгэр, Москуба куоракка «Кыайыы» түмэлигэр Норуоттар икки ардыларынааҕы «СПО-ФДО» оҕолор уопсастыбаннай түмсүүлэрин сойууһун ассамблеята ыытылла турар. Арассыыйа эригийиэннэриттэн уонна СНГ дойдуларыттан кэлбит делегаттар сайдар саҕахтары…
01.10.21 23:59

Устуоруйа

Устуоруйа

Стамбулга мунан хаалбыппар Таҥара көмөлөспүтэ

2000 сылларга дуоллар 24-25 солк. этэ, онон Сочига барардааҕар Турцияҕа сынньаммыт быдан чэпчэки буолара. Сылаас, ыраас муораҕа күөлэһийэ сөтүөлээн, үгүс-үтүмэн аквапаркаҕа хатааһылаан, бассейнҥа сөрүүкээн, рестораҥҥа төһөнү кыайаргынан ас арааһын амсайан,…
31.08.23 20:56

2018 сылга өрөспүүбү­лүкэбитигэр Төрүччү (Генеалогия) сийиэһэ ыытыллан турар. Арассыыйа бары субьектарыттан биһиэхэ бастакынан маннык тэрээһин ыытыллыбыта, бэрт кэрэхсэбиллээх саҕалааһын этэ. Төрүччүтүн, төрдүн-ууһун билбэт, билиэн баҕарбат киһи да, норуот да – олорон кэлбит историята суох, быһаҕас бүгүҥҥүлээх, сарбыллыбыт сарсыҥҥылаах буоларыгар саарбахтыы барымыаҕыҥ.

2018 сылга өрөспүүбү­лүкэбитигэр Төрүччү (Генеалогия) сийиэһэ ыытыллан турар. Арассыыйа бары субьектарыттан биһиэхэ бастакынан маннык тэрээһин ыытыллыбыта, бэрт кэрэхсэбиллээх саҕалааһын этэ. Төрүччүтүн, төрдүн-ууһун билбэт, билиэн баҕарбат киһи да, норуот да – олорон кэлбит историята суох, быһаҕас бүгүҥҥүлээх, сарбыллыбыт сарсыҥҥылаах буоларыгар саарбахтыы барымыаҕыҥ.

Норуоту  хараанныырга уонна  сомоҕолуурга

Саха былыргыттан төрүччүтүн улаханнык баарды оҥостор, иҥэн-тоҥон билэр, улахан суолтаны биэрэн, анаан-минээн дьарыгырар омук этэ. Кини аҕыйах ахсааннааҕа, эрдэтээҥҥи суруга-бичигэ суоҕа эрэ онуоха төрүөт буолбатах буолуохтаах. Кыра буолар кыбыстыылаах, кыһарҕаннаах, аҕыйах буолар атаҕастабыллаах – ол быһыытынан үгүстүк үтүрүйүүгэ, үүрүүгэ сылдьыбыт, өлө сыһа-сыһа тиллибит, сыччах мындыр өйүнэн, үлэһит дьулуурунан олоҕун булуммут уонна тэриммит саха – үөскүүр ыччата үксүү, чараас кэккэтэ хаҥыы турарыгар күн баҕалааҕа. Ол инниттэн саха эрдэтээҥҥи да, хойукку да ийэтин уонна аҕатын уустара ыччаттара ыал буоланнар, киһи-сүөһү төрдө буолар аналларын мүччү түспэттэрин туһугар туох кыаллары, ол иһигэр кыаллыбаты кытта оҥороллоро. Маныаха ийэ-аҕа ууһун төрүччүтэ, тустаах ыччаттар удьуордара, утумнара барыта ыйааһын бэскитигэр ууруллара. Бэрт бэрди, баай баайы, тойон тойону кытта уруурҕаһара ханна барыай. Тугу барытын кылаассабай сыһыаннаһыы төрүтүгэр олоҕуран, кэлтэйдии сыаналыырга уонна быһаарарга үөрэппит хойукку идеология, ыраас да ууну будулуппута, хараарпыта бэтэрээнэн аҕай буолбатах буолуохтаах. Урут да, билигин да киһи өйүнэн, сүрэҕэ сылааһынан, санаата ырааһынан сыаналанар. Туох барыта норуот­тан тахсар. Оттон норуот аар-маар, сүрэҕэ суох, духуобунай сайдыытынан дьадаҥы буолуон табыллыбат.

image 3

Саха өйүгэр тутар дьоҕура, тылын ууһа сөҕүмэрдик сайдыбыт омук. Баара эрэ биир холобур. Олоҥхоһут хас эмэ уонунан тыһыынча устуруока кээмэйдээх, аҥаардас тыл күүһүнэн уонна уранынан айыллыбыт айымньыны сулумах соҕотоҕун толорор. Улахан олоҥхоһут инньэ уонча олоҥхоҕо тиийэ, ону барытын эт мэйиитигэр тутан сылдьара ханнык да дарбатыы буолбатах. Ааспыт үйэ 40-с, 50-с сылларыгар диэри хас биирдии нэһилиэккэ сээркээн сэһэн, сир түннүктэрэ кырдьаҕастар бааллара. Бу кырдьаҕастар бэйэлэрин нэһилиэктэрин эрэ буолбакка, өссө ыаллыы нэһилиэктэрин ийэ уонна аҕа уустарын төрүччүлэрин тустарынан, кинигэттэн ааҕар кэриэтэ, лабырҕаччы кэпсээн биэрэр кыахтаахтара. Маны таһынан нэһилиэк эбэтэр аҕа ууһун биирдиилээн бэлиэ дьонун төрүттэрин, утумнаан кэлэн иһэр удьуордарын тустарынан, архыып дөкүмүөннэриттэн улахан араастаһыыта суох, ыраас мууска ууран биэрэллэрэ.

«Саха төрүтэ – биир», «Төрдүбүтүн түөстэхпитинэ, бары даҕаны уруулуу-аймахтыы буолан тахсыахпыт» диир оонньуу-күлүү курдук этиилэр сахаҕа бааллар. Маныаха нуучча норуота: «Хас биирдии оонньуу-көр этиигэ булгуччу кырдьык кыырпаҕа баар буолар» диир өһүн хоһоонун санатыаҕы баҕарыллар. Күн бүгүнүгэр диэри нэһилиэгинэн, улууһунан араастаһа, хайдыһа сылдьар ньэгэй майгыбытын хаалларыахпытын наада.

Маннык киирии тыл, саха былыр-былыргыттан бэйэтин ийэ-аҕа уустарын төрүччүтүн улаханнык өрө тутарын ааһан, уопсастыбаннай уонна биирдиилээн ыал олоҕор-дьаһаҕар эрэ буолбакка, олохтоох салайыныытын төрүттэригэр үйэлэргэ бигэтик ылыммыт, туһаммыт уонна салгыы илдьэ кэлэн испит тутула буоларын санатыһар санааттан этиллэр.

Ийэ-аҕа уустарын төрүччүлэриттэн саҕалаан

Ол икки аҥаар сыллааҕыта ыытыллыбыт Төрүччү сийиэһэ ылыммыт уураахтарыгар олоҕуран, субу аҕай түмүктэммит сыл ахсынньытыгар «Төрүччү төлкөтө» диэн аатынан куорум (форум) тэриллэн ааста. Куорум үлэтин-хамнаһын, сыалын-соругун туһунан Төрүччүгэ уонна саха итэҕэлигэр үлэни сүрүннээччилэртэн биирдэстэрэ, ХИФУ бэрэпиэссэрэ, бөлүһүөк Андрей Саввич Саввинов кэпсиир.

— Бу куорум судаарыстыбаннай сулууспа тутаах устуруктуурата – өрөспүүбүлүкэ Баһылыгын уонна бырабыыталыстыбатын дьаһалтата, муниципальнай тэриллиилэр дьаһалталара уонна уопсастыбаннас тэрээһиннэринэн  ыытылынна. Төрүччү төлкөтө диэн төрүччү култууратын төннөрүүгэ сытар.

1576091018

Тус бэйэм куорумҥа «Удьуордааһыҥҥа олоҕурбут төрүччүнү оҥорууга олохтоох салалта оруола» диэн дакылааты оҥордум. Ааспыт 90-с сыллар саҥаларыгар, былаас олохтоох уорганын норуот былааһын курдук көрүү баара. Ол эрээри салгыы ис хоһооно улам уларыйан, судаарыстыбаннай былаас салгыытын курдук билинии олохсуйбута. Олохтоох салалта, киин былаастан уратыта, дьон-сэргэ кыһалҕатыттан чугас турар буолан, ону үчүгэйдик билэригэр сытар. Бу гынан баран, былаас айыллыбыт айылгытын быһыытынан, бары таһымҥа бүрүкүрээттии тутулланан хаалар.

19-20-с үйэлэр кирбиилэригэр олорон, үлэлээн ааспыт ньиэмэс бөлүһүөгэ, социолога, политолога Макс Вебер манныгы бэлиэтээн турар. Бүрүкүрээттии систиэмэҕэ формализм (ис дьиҥин көрбөккө, тас куорманы тутуһуу), иерархичность (кулут-тойон, кыра-улахан тойон), нормативность (туох эрэ быраабыланан, олохсуйбут үгэһинэн)  салайтарыы булгуччу үөскүүр. Бүрүкүрээттии систиэмэ сайыннаҕына, биир курдук, билиини, идэни баһылааһыны биэрэрин, атын өттүнэн кииннэммит былааһы үөскэтэрин ыйбыта. Билиҥҥи уопсастыба сайдыыта маны утарар. Салайар систиэмэ дьоҥҥо чугас буолуохтаах, кини көрсөр кыһалҕаларынан дьарыктаныахтаах. Ол туһуттан олохтоох салалта сайдыытыгар уларыйыы тахсыахтаах.

Нэһилиэк дьаһалтата, чуолаан баһы­лыга дьонун-сэргэтин төрүччүлэрин билэ сатыахтаах, билэргэ дьулуһуулаах буолуохтаах этэ. Ол, бастатан, киниэхэ кэлэр быыбарыгар көдьүүстээх эбэтэр төттөрүтүн мөлтөх өрүттэнэн тахсыан сөптөөҕөр сытар. Нэһилиэгин дьоно-сэргэтэ төрүччү үлэтин сайыннарыыга көхтөөх, турунуулаах буоллаҕына, оттон баһылыктара бу дьыалаттан туора турар, өйөөбөт түбэлтэтигэр, кини биир дойдулаахтарыгар салгыы аптарытыаты ылара саарбахтардаах буолан тахсыаҕа.

image

Төрүччү култууратыгар төннүүгэ өрөспүүбүлүкэҕэ улахан хамсааһын таҕыста. Киин Арассыыйаҕа олохтоох бибилэтиэкэлэр сабылла турар кэмнэригэр, өрөспүүбүлүкэбитигэр судаарыстыбаттан өйөбүллээх Архыып бибилэтиэкэтээҕи систиэмэтэ тэрилиннэ. Хас биирдии нэһилиэк киһитэ, бэйэтин баҕатынан уонна үтүө көҥүлүнэн, төрүччүтүн  бибилэтиэкэтээҕи систиэмэҕэ биэрэн, архыыпка киллэттэрэр кыахтанна.

 Биллэрин курдук, сэбиэскэй былаас бигэтик атаҕар туруута, 1924-1926 сс. Сэбиэскэй Сойууска аан маҥнайгытын нэһилиэнньэ биэрэпиһэ ыытыллан турар. Саха сирин национальнай архыыбыгар ол биэрэпискэ сыһыаннаах 600 паапка хараллан сытар. Мантан 100 паапка, аныгы сыыппара технологияҕа киллэриллэн  нэһилиэктэрдээҕи төрүччү архыыптарыгар баран турар. Бу биһиэхэ судаарыстыбаттан өйөммүт улахан хамсааһын буоларын бэлиэтээн этиэхтээхпит.

Билигин биһиэхэ: оҕо — ийэ уонна аҕа — эһэ уонна эбэ — үс көлүөнэ билиҥҥи дьон төрүччүтэ баар. Маныаха ол 1924-1926 сс. биэрэпис дааннайдара эбиллэн 5-6 көлүөнэ төрүччүтэ баар диэн этэр кыахтаахпыт. Өрөспүүбүлүкэ 35 улуустаах, 450-чэ нэһилиэктээх. Бүгүҥҥү күннээххэ мантан 50 нэһилиэк төрүччүтэ оҥоһулла сылдьар. Төрүччү култууратыгар төннүү биһиэхэ маннык үлэнэн салҕанан баран иһиэҕэ. Оттон бибилэтиэкэбит систиэмэтэ үлэтин хайысхатыгар саҥаны киллэрэн, чөл туруктаахтык салгыы үлэлиир.

Удьуордааһыҥҥа олоҕурбут  норуот төрүччүтүгэр

Биһиэхэ төрүччүгэ үлэ 90-с сылларга нэһилиэктэр, онтон улуустар историяларын суруйуулартан саҕаламмыта. Маннык историялар булгуччу төрүччүнү ырытан суруйууттан саҕаланаллар. Нэһилиэктэр архыыптарыттан саҕаламмыт үлэ, улуустарга түмүллэн, салгыы өрөспүүбүлүкэ бүттүүнүн дааннайдарыгар кубулуйар. Урут төрүччү аҕа ууһунан түмүктэнэн хаалар буолара. Билигин бүтүн саха норуотун удьуордааһыҥҥа олоҕурбут төрүччүтүн оҥоруу наадата үөскээбитинэн, ити үлэ саҕаланна. Билиҥҥи электроннай информациялыыр технология үйэтигэр ити сорук хайа баҕарар кыаллар кыахтаах.

Биир нэһилиэккэ хас да аҕа ууһун удьуора баар. 10-20 нэһилиэк аҕа уустара түмүллэннэр, улуус удьуорун үөскэтэллэр, онтон улуустар хомулланнар Саха сирин удьуорун төрүттүүллэр. Ол аата норуот удьуора ийэ уонна аҕа уустарын удьуордааһын буолар. Саха сирин төрүт олохтоох норуоттарын удьуорга олоҕурбут төрүччүлэрэ оҥоһуллар диэн билигин эрэллээхтик этиэхпитин сөп.

Удьуордааһыҥҥа олоҕурбут төрүч­чүнү оҥорууттан саҥа соруктар үөскээн тахсаллар: ыал буолууну элбэтии, арахсыыны аҕыйатыы, оҕо төрөөһүнэ, чөл олохтонуу, уһун үйэлэнии, ботуруйуоттааһын тыыныгар иитии, норуоту харыстааһын, о.д.а. судаарыстыба таһымыгар саҥалыы сыһыанынан быһаарыллыахтаах боппуруостар буолаллар. 90-с сылларга нэһилиэктэр историяларыттан саҕалам­мыт үлэ кэҥээн уонна дириҥээн биэриэхтээх.

image 2

«Древо-5» Арассыыйатааҕы бырагыраама сүрдээх боростуой, ким баҕалаах Интэриниэккэ киирэн туттар, туһанар кыахтаах. Бу бырагыраама ааптара Дмитрий Киркинскэй биһиги куоруммут үлэтигэр кыттыбыта. «Древо – 5» бырагыраама олоххо түргэнник киирэринэн уратыйар, биһиэхэ, сахаларга, чугас. Бырагыраама көдьүүстээх өрүтүнэн элбэх социальнай дааннайдардааҕа буолар. Нэһилиэнньэ 25-гэр диэри саастаах араҥата эрдии-ойохтуу буолан, төһө оҕону төрөппүтэ, хаһаайыстыбаны үөскэппитэ, нэһилиэнньэ эмиэ 25-гэр диэри саастаах араҥа дьонуттан төһөтө өлбүтэ, о.д.а. элбэх дааннайдар бааллар.

Бырагыраамаҕа араас-араас омуктар сокуон быраабынан бары тэҥнэрин, оттон тус-туспа омук буолалларынан уратылаһар өрүттэрин көрдөрүү ситиһиллибит. Араас омуктар бэйэ-бэйэлэрин кытта сыһыаннарыгар төрүт буолуон сөптөөх ырытыылар оҥоһуллубуттар. Дьиэ кэргэн үнүстүүтүн чөлүгэр түһэриигэ, эдэр көлүөнэни ботуруйуот тыыныгар иитиигэ туһалаах сүбэлэр, ыйыылар-кэрдиилэр бааллар.

«Төрүччү төлкөтө» өрөспүүбү­лүкэтээҕи куорум үлэтин түмүгүнэн, төрүччү наукаҕа-үөрэххэ киинэ тэрилиннэ. Амма улууһугар бу сылга төрүччүгэ анаммыт куорум ыытыллара бэлиэтэннэ. Эрэгилээмэн ылыллан: судаарыстыбаннай уорган, олохтоох салалта уонна уопсастыбаннас алтыһыыларын сүрүннүүр быраабылалар хомуурдара оҥоһулла сылдьар. Куорум үлэтин, тэриллиэҕиттэн түмүктэниэр диэри, өрөспүүбүлүкэ Баһылыгын дьаһалтата (салайааччы А.С.Владимиров) иилээн-саҕалаан ыытта.

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением