Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -12 oC

Сүрүн сонуннар

Бүгүҥҥү сонуннар

Бэлиитикэ

Тутуу туһунан сытыы сэһэргэһии

Кулун тутар 19 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Аартыкатыгар социальнай эбийиэктэри уонна чааһынай дьиэлэри тутуу боппуруостара» төгүрүк остуол буолан ааста.
21.03.24 18:51

Экэниэмикэ

Уопсастыба

Табахтааһыны хааччахтыыр сокуон барыла киирдэ

Ил Түмэҥҥэ кулун тутар 26 күнүгэр «Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар тустаах уопсастыбаннай сирдэргэ табаҕы, никотиннаах бородууксуйаны тардыыга эбии хааччаҕы олохтуур туһунан» сокуон барыла киллэрилиннэ. Сокуон барыла түөрт ыстатыйалаах, онтон бииригэр…
29.03.24 10:35

Култуура

Дьааҥылар артыыстары тыыннаах тойугунан көрүстүлэр

"Артыыстар иhэллэр үhү",- диэн үтүө сурах дьааҥыларга өссө тохсунньу ыйга иhиллибитэ. Онон өр күүппүт артыыстарын көрсөөрү олохтоохтор кэлэр - барар күннэрин эрдэттэн аттаран, астарын-таҥастарын бэлэмнээбиттэрэ ыраатта. Болдьохтоох күн үүммүтүгэр күндү…
07.03.24 11:40

Түһүлгэ

Сааскы саарбах кэмҥэ

Аламай маҥан күн абыралын, үтүөкэн үрүҥ күн үтүөтүн билэргэ үүммүт күнү үөрэ - көтө, сүргэ көтөҕүллэ көрсөр дьоллоох түгэн, саҕаламмыт саҥа күнү айхаллыыр астык түгэн тосхойдо. Кубулҕаттаах кулун тутар ыйбыт кубулуҥ - дьибилиҥ буолар, күлэн иһэн дьэбин…
27.03.24 09:44

Тыа сирэ

Андрей Находкин: Дьон күннээҕи кыһалҕаны эрэ буолбакка, тыа сирин сайдыытыгар кэскиллээх этиилэри туруоруста

Ил Түмэн сиргэ сыһыаннаһыыга, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин бу күннэргэ бэйэтин уоукургар - Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар үлэлиир. Кини улуус баһылыга Дмитрий Тихоновы кытта улуус нэһилиэктэринэн сылдьан…
03.02.24 09:00

Дойдуга бэриниилээх буолуу сыла

Эһиил Пионерия төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтиэхпит

Бүгүн, алтынньы 1 күнүгэр, Москуба куоракка «Кыайыы» түмэлигэр Норуоттар икки ардыларынааҕы «СПО-ФДО» оҕолор уопсастыбаннай түмсүүлэрин сойууһун ассамблеята ыытылла турар. Арассыыйа эригийиэннэриттэн уонна СНГ дойдуларыттан кэлбит делегаттар сайдар саҕахтары…
01.10.21 23:59

Устуоруйа

Устуоруйа

Стамбулга мунан хаалбыппар Таҥара көмөлөспүтэ

2000 сылларга дуоллар 24-25 солк. этэ, онон Сочига барардааҕар Турцияҕа сынньаммыт быдан чэпчэки буолара. Сылаас, ыраас муораҕа күөлэһийэ сөтүөлээн, үгүс-үтүмэн аквапаркаҕа хатааһылаан, бассейнҥа сөрүүкээн, рестораҥҥа төһөнү кыайаргынан ас арааһын амсайан,…
31.08.23 20:56

Быйыл олунньу ый 23 күнүгэр сахалартан бастакы бөлүһүөпүйэ наукатын дуоктара, бэрэпиэссэр, Саха судаарыстыбаннай үнүбэрсиэтин бастакы эриэктэрэ, өрөспүүбүлүкэҕэ үрдүк үөрэх сайдыытыгар сүҥкэннээхэй үтүөлээх А.Е. Мординов төрөөбүтэ 110 сылын туолар. Кини 1934 сыллаахха Москубатааҕы  бөлүһүөпүйэ, литэрэтиирэ уонна история үнүстүүтүн (МИФЛИ) бүтэрэн кэлиэҕиттэн, олоҕун тиһэх күннэригэр диэри үрдүк үөрэх кыһатыгар үлэлээбитэ.

Быйыл олунньу ый 23 күнүгэр сахалартан бастакы бөлүһүөпүйэ наукатын дуоктара, бэрэпиэссэр, Саха судаарыстыбаннай үнүбэрсиэтин бастакы эриэктэрэ, өрөспүүбүлүкэҕэ үрдүк үөрэх сайдыытыгар сүҥкэннээхэй үтүөлээх А.Е. Мординов төрөөбүтэ 110 сылын туолар. Кини 1934 сыллаахха Москубатааҕы  бөлүһүөпүйэ, литэрэтиирэ уонна история үнүстүүтүн (МИФЛИ) бүтэрэн кэлиэҕиттэн, олоҕун тиһэх күннэригэр диэри үрдүк үөрэх кыһатыгар үлэлээбитэ.

Без имени 1 копия85 сыл анараа өттүгэр, 1934 сыл алтынньы 8 күнүгэр Саха сиригэр бастакы үрдүк үөрэх кыһата, Дьокуускайдааҕы педагогическай үнүстүүт аһыллыбыта. Бу саҥа аһыллыбыт, история уонна физика-матымаатыка салаалардаах, баара-суоҕа 57 эрэ устудьуоннаах, бэлэмнэнии салаатыгар 27 истээччилээх, 12 эрэ үөрэтэр учууталлаах үрдүк үөрэх кыһата этэ. Бу 12 киһи иһигэр, ол сыл от ыйыгар үрдүк үөрэҕи сабыс-саҥа бүтэрэн кэлбит 24 саастаах Авксентий Егорович Мординов баар этэ.Үнүстүүт бастакы устудьуон­нара ахталларынан, саҥа аһыллыбыт үрдүк үөрэх кыһатыгар аан бастакы лиэксийэни  А.Е. Мординов бөлүһүөппүйэҕэ аахпыт. Үнүстүүт бастакы үлэлээбит сылларыгар,  учуонай истиэпэннээх преподаватель суох этэ.

А.Е. Мординов бүтэрбит үөрэҕэ (МИФЛИ) дойдуга бэрт үрдүктүк сыаналанар үнүбэрсиэттии тииптээх, элитарнай гуманитарнай үөрэх кыһата этэ. Бу үнүстүүт баара-суоҕа уон эрэ сыл үлэлээбит уонна Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр, 1941 сыллаахха Ашхабад куоракка эвакуацияланан, МГУ-га холбоммут. Үнүстүүтү дойду бөдөҥ, биллэр-көстөр бөлүһүөк учуонайдара, историктара, тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылара, поэттара бүтэрбиттэр. Ол бөлүһүөктэр А.А. Зиновьев, Э.В. Ильенков, Ф.Х. Кессиди, Т.И. Ойзерман, В.В. Соколов, бөлүһүөк, суруйааччы, культуролог Г.С. Померанц, суруйааччы А.И. Солженицын, эпосовед Е.М. Мелетинскэй уонна да атыттар. Саха сириттэн бу үнүстүүтү бүтэрбиттэрэ:бөлүһүөктэр А.Е. Мординов (1934 с.), П.М. Корнилов (1938 с.), тыл үөрэхтээхтэрэ Г.М. Васильев (1938 с.), Н.П. Канаев (1939 с.), историк З.В. Гоголев (1940 с.). П.А. Ойуунускай бииргэ төрөөбүт балта М.А. Слепцова бу үнүстүүккэ омук тылын салаатыгар ситиһиилээхтик үөрэнэ сылдьан, ыалдьан олохтон туораабыта. Кэлин филологическай наука дуоктара, ТЛИНЧИ дириэктэрэ буолбут Е.И. Коркина, бу кыһаҕа үөрэнэ сылдьан, 1941 сыллаахха үнүстүүт эвакуацияҕа барбытынан уонна МГУ-ну кытта холбоспутунан сибээстээн дойдутугар төннүбүт. Суруйааччы Н.Н. Павлов-Тыаһыт эмиэ үөрэнэ сылдьан, быраата худуоһунньук И.Н. Васильев ыалдьан, 1937 сыллаахха үөрэҕин быраҕарга күһэллибит. Мантан да көстөрүнэн, бу үнүстүүтү бүтэрбит, үөрэнэ сылдьыбыт дьон өрөспүүбүлүкэҕэ элбэх эбит. Биллэр-көстөр суолу хаалларбыт дьон буолаллар.

Авксентий Егорович Дьокуускайдааҕы педагогическай үнүстүүккэ үлэлиирин тохтоппокко эрэ, 1940 сыл ахсынньы 24 күнүгэр ССРС Наукаларын акадьыамыйатын Бөлүһүөппүйэҕэ  үнүстүүтүн учуонай сэбиэтигэр “Диктарура пролетариата и национальная культура” диэн тиэмэҕэ хандьыдаат диссэртээссийэтин ситиһиилээхтик көмүскээбитэ. Кини сахалартан аан бастакынан бөлүһүөк учуонай аатын ылары ситиспитэ.

1943-1948 сылларга, докторантураҕа үөрэнэ барыар  диэри, үнүстүүт дириэктэрин үөрэххэ уонна наукаҕа солбуйааччынан, хаапыдара сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Үнүстүүт атаҕар туруутугар, иитэр-үөрэтэр уонна наукаҕа үлэ хаачыстыбата үрдүүрүгэр үгүс сыратын биэрбитэ. Бу сыллартан эрэ саҕалаан үнүстүүккэ үөрэххэ киирии куонкурс­таах буолбута. Г.П. Башарин 1944 сыллаахха тахсыбыт “Саха үс реалист-сырдатааччыта” диэн кинигэтин наукаҕа эрэдээктэрэ этэ. Саха үс бастакы суруйааччытын литэрэтиирэҕэ нэһилиэстибэлэригэр болҕомто ууруллуутугар уонна сөптөөх сыанабыл бэриллиитигэр биир бастакы боччумнаах хардыы оҥоһуллуутугар сирэй кыттыыны ылбыта. Ол эрээри кинигэ хара тахсыаҕыттан сытыы кириитикэҕэ тардыллыбыта, ааптары буруйдуур дьаһаллар, уураахтар тахсыталаан киирэн барбыттара, “Башарин дьыалата” диэн тэриллэн элбэх киһи ыар дьылҕаламмыта. А.Е. Мординов бу кинигэ туһуттан бэрт үгүстүк сэмэлэммитэ, буруйдаммыта.

1952 сыл бэс ыйыгар эмиэ ССРС Наукаларын акадьыамыйатын Бөлүһүөпүйэҕэ   үнүстүүтүн учуонай сэбиэтигэр “Социалистическое содержание и национальная форма советской культуры народов СССР” диэн тиэмэҕэ наука дуоктарын аатын сахалартан аан бастакынан ситиһиилээхтик көмүскээбитэ. Уонунан сылларга Ураалтан бэттэх бөлүһүөпүйэ наукатын дуоктара соҕотох этэ. Кини үлэлэрэ  «Вопросы философии», «Большевик» курдук үрдүк таһымнаах, сурунаалларга бэчээттэммиттэрэ, киэҥ санаа атастаһыытын, наукаҕа мөккүөрдэри тэниппиттэрэ. “О социалистическом содержании и национальной форме советской культуры” диэн ааттаах монографията 1959 сыллаахха Москубаҕа бэчээттэнэн тахсыбыта. Бу барыта бэрт сыралаах, үгүс мөккүөрдээх үлэ түмүгэр ситиһиллибитэ. Өр сыллаах эккирэтиһиини, сойуолааһыны тулуйуохха, эппиэттэһиэххэ наада этэ. Ити туһунан суруналыыс И.В. Борисов суруйууларыгар, ахтыыларыгар, бэрэпиэссэр Б.Н. Попов кинигэтигэр сиһилии, толору суруллан тураллар.

Үнүбэрсиэт бастакы бырайыак быһыы­тынан Саха сиригэр буолбакка, Бурятияҕа аһыллыахтаах эбит. 1956 сыл олунньутугар баартыйа XX сийиэһэ буолбута. Сийиэс матырыйаалларыгар Саха сиригэр үнүбэрсиэти астарарга киһи туруорсуон сөптөөх хас да бэрт чуолкай пууннар бааллар этэ. Ол курдук, баартыйа дойду илиҥҥи оройуоннарыгар (регионнарыгар) оҥорон таһаарыылаах күүстэри күүскэ сайыннарар соругу туруорбута. Иккиһинэн, баартыйа  дойдуга үрдүк үөрэх тэрилтэлэрин табатык, олохтоохтук аттаран туруорар наадалааҕын ыйбыта. Үсүһүнэн, сийиэс матырыйаалларыгар, дойду эрэгийиэннэрдээҕи уратыларын учуоттаан туран, үрдүк үөрэхтээх исписэлиистэри бэлэмнээн таһаарар наадатын туһунан суруллубута. А.Е. Мординов историческай түгэни таба туһанан, Саха сиригэр үнүбэрсиэт  аһыллыан сөбө сийиэс туруорбут соруктарыгар толору эппиэттиирин көрдөрөн, олохтоохтук бэлэмнэнэн ССРС үрдүк үөрэҕин миниистиригэр В.П. Елютиҥҥа киирэн туруорсар. Үгүс сыралаах туруорсуу түмүгэр, 1956 сыллаахха атырдьах ыйын 23 күнүгэр, ССРС Миниистэрдэрин Сэбиэтин Дьокуускайга үнүбэрсиэти  аһар туһунан уурааҕа тахсыбыта. Сахабыт сирэ сирэ-уота киэҥинэн, сир анныттан хостонор баайа дэлэйинэн, ситиһиилээхтик үлэлии олорор педагогическай үнүстүүт баарынан, учуонай истиэпэннээх балачча элбэх каадыр бэлэмнэммитинэн, научнай-чинчийэр үнүстүүттэр үлэлии олороллорунан, эриэктэр буолуон сөптөөх наука дуоктара, олохтоохтук, хонноохтук, ылыннарыылаахтык туруорсар киһи баара СГУ аһылларыгар сүрүн төһүү буолбуттара. Ити түмүгэр Сойууска  37-с, аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэлэргэ иккис маннык үөрэх кыһата Дьокуускайга аһыллыбыта. Онон, Саха судаарыстыбаннай үнүбэрсиэтин бастакы эриэктэрэ А.Е. Мординов бу дьыалаҕа турууласпыт үтүөтэ-өҥөтө, сыраласпыт үлэтэ хаһан да умнуллуо суохтаах.

Былааннаахтык ылсан, араас идэлээх эдэр үөрэтээччилэрин Москуба, Ленинград үрдүк үөрэ­ҕин кыһаларыгар ыыталаан, көмүскэттэрэн, СГУ кылгас кэм иһигэр научнай-педагогическай каадырдарынан тупса түспүтэ. Хомунньуус, дьокутаат, уопсастыбанньык быһыытынан, наукаҕа үлэлэрин таһынан, Бүтүн Сойуустааҕы «Знание» уопсастыба  бырабылыанньатын чилиэнинэн, Азия уонна Африка норуоттарын сомоҕолоһууларын тэрилтэтин Бүтүн Сойуустааҕы кэмитиэтин чилиэнинэн талыллан үлэлээбитэ. 1958 сыллаахха ССРС үрдүк үөрэҕин министиэристибэтин дэлэгээссийэ­тин салайааччытынан Корея Народнай Демократическай Республикатыгар тахса сылдьыбыта.

Кини салайар хаапыдаратыгар бииргэ үлэлээн, наукаҕа үлэлэрэ ол хаапыдараҕа ырытылланнар, дьүүллэнэннэр, чочуллан тахсаннар Д.Е. Донской, В.С. Луковцев, М.М. Федоров, А.Г. Новиков, Б.Н. Попов, Е.М. Махаров, М.Н. Борисов, бэрт үгүс наука хандьыдааттара (кэлин дуоктардара) салайар кэмигэр иитиллэн тахсыбыттара. Ол түмүгэр 1992 сыллаахха бастаан бөлүһүөпүйэҕэ хандьыдаат диссэртээссийэтин  көмүскэтэр кыахтаах, онтон 1996 сылтан наука дуоктордарын көмүскэтэр диссэртээссийэ сэбиэтэ аһыллар кыахтаммыта. 20 сыл үлэлээн кэлбит бу Диссэртээссийэ сэбиэтин А.Е. Мординов үөрэнээччитэ бэрэпиэссэр А.Г. Новиков салайан үлэлэппитэ.

Бэрэпиэссэр А.Е. Мординов сүүс сыллаах үбүлүөйэ өрөспүүбүлүкэ уонна улуус таһымнарынан тэриллэн ыытыллыбыта. Ол курдук, Арассыыйатааҕы таһымнаах наука-быраактыкалаах кэмпириэнсийэ ыытыллыбыта. Онно Арассыыйа  бөлүһүөпүйэҕэ уопсастыбатын вице-президенэ А.Н. Чумаков кыттыыны ылбыта. А.Е. Мординов пааматынньыга арыллыбыта. Кини аатынан аудитория тэриллибитэ уонна икки туомнаах наукаҕа үлэлэрин хомуурунньуга бэчээттэнэн тахсыбыта.

Быйыл А.Е. Мординов төрөөбүтэ 110 сылын көрсө өрөспүүбүлүкэҕэ, үнүбэрсиэккэ, төрөөбүт Тааттатын улууһугар араас өрүттээх тэрээ­һиннэр ыытылла тураллар.

Бөлүһүөк учуонай А.Е. Мординов сүрүн-сүрүн көрүүлэрэ билигин да суолталарын сүтэрэ иликтэр. Наука-быраактыкалаах кэмпириэнсийэлэргэ, ыстатыйаларга, санаа атастаһыытыгар кини көрүүлэрэ дириҥ ырытыылары эрэйэллэр. Ол курдук, бүтүн киһи аймахха сыһыаннаах ис хоһоонноох, ол эрээри национальнай куормалаах норуот култууратын  туһунан көрүүлэрэ, эбэтэр дойдуга национальнай сыһыаннаһыылар чугасаһыыларын (сближение) уонна силбэһиилэрин (слияние) туһунан олохтоохтук, ыллыктаахтык анааран көрүүлэрэ, быһаарыылара билигин даҕаны болҕомто киинигэр туруохтарын сөп. А.Е. Мординов кэмигэр бу боппуруоһу быһаарыыга икки утарыта турар көрүүлэр баалларын кини бэйэтин үлэлэригэр чопчулаан бэлиэтиир. Бастакы көрүү наассыйалар, национальнай сыһыаннаһыылар сайдыыларыгар аҥаардас муҥура суох чугасаһыы эрэ процеһа барар, ханнык да эйгэҕэ толору силбэһии ситиһиллибэт диэн этэр. Бу көрүү сөптөөх гынан баран, наассыйалар сайдыыларын процеһа икки быстыспат, тэҥҥэ сайдар өрүттээҕин (чугасаһар уонна силбэһэр өрүттэрин) учуоттаабат диэн бэлиэтиирэ. Иккис көрүү наассыйалар сайдыылара кэлин тиһэҕэр кинилэр толору силбэһиилэринэн түмүктэниэхтээҕин туһунан этэр. Бу иккис көрүү наассыйалар, национальнай сыһыаннаһыылар сайдыыларын социальнай процесс буолбакка, биологическай процесс курдук көрдөрөрүнэн тутах диэн быһаарар. Михаил Шолохов “Тиэриллибит кырыс” диэн арамааныгар  Макар Нагульнов толкуйдуурун курдук, хойутун-хойут бары наассыйалар бэйэ-бэйэлэриттэн уратылара толору сүттэҕинэ (слияние), дьон барыта биир, ис киирбэх саһархай дьүһүннээх буолуохтара диир «түөрүйэтэ» тахсан кэлэр.

1960-с сыллар бүтүүлэриттэн кэлин тахсыбыт бары үлэлэригэр, А.Е. Мординов наукаҕа ураты үһүс көрүүнү бу уустук боппуруоска киллэрэр. Национальнай сыһыаннаһыылар, наассыйалар  чугасаһыылара уонна силбэһиилэрэ быстыспат, арахсыспат, тэҥҥэ сайдар икки өрүттээх бэрт уустук социальнай процесс буолар диэн санааны этэр. Ол курдук тылга, култуураҕа, литэрэтиирэҕэ,ускуустуба көрүҥ­нэригэр, норуот үгэстэригэр, кэмэлдьилэригэр чугасаһыы, бэйэ-бэйэни хардарыта байытыһыы процеһа барар. Ол кэнниттэн олох саамай быһаарыылаах, эйгэлэригэр экэниэмикэҕэ, бэлиитикэҕэ, идеологияҕа силбэһии процеһа барар диэн санааны этэр. Бу быһаарыылаах эйгэлэргэ бары биир сомоҕо, биир санаалаах, тыл тылга киирсэн өйдөһөр эрэ буоллахпытына ханнык баҕарар дойду, судаарыстыба бөҕө туруктаах, иннин диэки эрэллээхтик сайдар кыахтаах буолар диэн санааны тоһоҕолоон бэлиэтиир. Бу көрүү олохтооҕун  бүгүҥҥү олох чахчылара бигэргэтэллэр. Ол курдук, Дэн Сяопин ааспыт үйэ 80-с сылларыгар киллэрбит “Биир дойду, икки систиэмэ” диэн тиэсиһэ олоххо киириитэ билигин бэрт улахан күчүмэҕэйдэри, ыарахаттары көрсөр. Гонконг, Тайвань, континентальнай Кытай экэниэмикэ, бэлиитикэ, идеология эйгэлэригэр биир сомоҕо буолбатахтара, тыл тылга киирсэн биир санааҕа кэлбэтэхтэрэ эрэллээхтик сайдалларыгар мэһэй, харгыс буолара көстөр.

 Василий Винокуров, ХИФУ бөлүһүөпүйэҕэ хаапыдыратын доцена

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением