Ржевтээҕи кыргыһыы сирэй кыттыы­лаах­тара, сэрии историятын чинчийээччилэр туоһулуулларынан,  далааһынынан уонна саллаатын улахан сүтүгүнэн, Сталинградтааҕы сэриилэһиини быдан куоһарар. Бу Ржев-Вязьма оройуонун тумуһугар барбыт бойобуой хапсыһыылар туһунан чахчылар киэҥ ааҕааччыга ситэтэ суохтук биллэллэр.

Ржев-Вязьма туһаайыытынааҕы кыр­гыһыыга элбэх саха саллаата охтубута биллэр. Аны туран, бу ынырыктаах хапсыһыыга охтубуттартан, кэмэ суох элбэх киһи «сураҕа суох сүппүтүнэн» ааҕыллыбыта, эмиэ үгүһү кэпсиэн сөп этэ. Туох ханнык иннинэ, икки өттүттэн өлөрү умнан, ииригирэн-илбиһирэн туран кыргыһан, ахсаана биллибэт элбэх киһи өлбүтүн туһунан. Дэлэҕэ, уонунан тыһыынча саллаат сураҕа суох сүтэн хаалыа дуо? Сэриигэ сураҕа суох сүтүү, били хоһооҥҥо этиллэринии,  «саллаат буору кытта буор, быылы кытта быыл буолан» адьас төрдүттэн сүтэн, симэлийэн хаалыыта буоллаҕа.

Өрөспүүбүлүкэ Национальнай архыы­ба «Саха Сирин буойуннара 1942-1943 сс. Ржев аннынааҕы кыргыһыыга»  кинигэни таһаарарга былаанныыр. Кинигэ ааптара — Арассыыйа култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, НА кылаабынай археограба  А.А.Калашников.

Ааптар туһунан тэнийэн кэпсииргэ ула­хан наада суох. Олоҕун архыып дьыалатыгар анаабыт киһини кытта, сыччах дөкүмүөннэргэ уонна история чахчыларыгар эрэ олоҕуран, сигэнэн туран кэпсэтэр кыахтааххын. Атыны кини ылыныа да, билиниэ да суоҕа. Александр Александрович урукку өттүгэр Подольскайдааҕы Оборуона министиэристибэтин архыыбыгар үлэлээбит улахан уопуттаах. Соччонон Ржевтээҕи кыргыһыы туһунан кинигэтин эрдэттэн улахан сэҥээриинэн күүтэбит. Оттон билигин ааптар эрдэлээн билиһиннэрэр кылгас кэпсээнин кытта билсиэҕиҥ.

— Кинигэҕэ РФ Оборуонаҕа министиэристибэтин Киин архыыбын пуондаларыттан Кыһыл аармыйа холбоһуктарын бойобуой  кыргыһыыларын туһунан аан бастакытын киэҥ матырыйаал  киириэҕэ. Сэбиэскэй Сойуус дьоруойа, генерал-полковник П.А.Белов ахтыыта, Ржевтээҕи кыргыһыыга өлбүт уонна тыыннаах төннүбүт Саха Сирин буойуннарын испииһэктэрэ баар буолуоҕа.

Санатыы быһыытынан, 1994 сыл атырдьах ыйын 23 күнүгэр Ржев куораттан 7 килэмиэтирдээх Филькино дэриэбинэҕэ Ржевы босхолооһуҥҥа охтубут саха буойуннарын кэриэстиир пааматынньык аһыллан турар. Пааматынньык Саха Сирин үбүгэр туруоруллубута. Мемориал ааптарынан СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ,  Нам улууһун уонна Ржев куорат  бочуоттаах кырасданьыына М.Р.Петухов буолар.

Улуу Кыайыы 60 сылыгар (2005 сылга) пааматынньык  аттыгар Ржевы босхолооһуҥҥа охтубут саха саллааттарын чиэстэригэр Николай Чудотворец хараам-чосуобуната туруоруллубута уонна өрөгөйдөөх сибэтии оҥоһуллубута. Бу чосуобуна оччолорго норуот дьокутаата, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Нь.С.Тимофеев көҕүлээһининэн туруоруллубута. Сылын аайы, ыам ыйын 9 күнүгэр бу мемориал-пааматынньыкка РФ бэрэсидьиэнин иһинэн СӨ бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтин дэлэгээссийэтэ кэлэн, 1941-1945 сс. өлбүт Саха Сирин буойуннарын сырдык кэриэстэригэр сүгүрүйэн сибэкки уураллар уонна төбөлөрүн хоҥкутан саҥата суох тураллар.

2007 сыл атырдьах ыйыгар Оборуона министиэристибэтин Сэбилэниилээх күүстэрин байыаннай-мемориальнай киинин иһинэн үлэлиир «Фроннардааҕы суоллар» көрдүүр этэрээт байыастара Ржев анныгар 100 сэбиэскэй саллаат кырамтатын уонна саллаат 20 медальонун  булбуттара. Олор истэригэр Өлүөхүмэ Кыыллаах Арыытыттан төрүттээх, сураҕа суох сүппүтүнэн ааҕыллар лейтенант Гавриил Андрианович Корнилов медальона баара. Саллааттар кырамталарын хаттаан киһилии Ийэ буордарыгар туттарыы кутурҕаннаах сиэригэр, буойун-лейтенант быраата, юстиция генерал-майора Геннадий Корнилов хараастыылаах тыллары этэн туран харайсыбыта. Оттон мемориальнай пааматынньык испииһэгэ, Аҕа дойдутун туһугар олоҕун биэрбит өссө биир саха саллаатын аатынан эбиллэн биэрбитэ.

2012 сыл ыам ыйын 4 күнүгэр Ржев оройуонун  Победа бөһүөлэгэр, Нам улууһун дэлэгээссийэтэ кыттыылаах, «Намская» диэн саҥа уулусса үөрүүлээх быһыыга-майгыга аһыллыбыта. Нам улууһуттан сэриигэ ыҥырыллыбыт, бу бөһүөлэги босхолуур иһин кыргыһыыга охтубут уонна манна көмүллүбүт биһиги биир дойдулаахтарбытыгар махталларын уонна кэриэстэбиллээх ытыктабылларын биллэрэн, олохтоохтор бу саҥа уулуссаҕа ааты иҥэриигэ биир киһи курдук сөбүлэҥнэрин биэрбиттэр этэ.

Өлбүттэри кэриэстээһин, ыалдьыттары көрсүү миитинигэр Ржев оройуонун баһылыга Румянцев В.М., бөһүөлэк дьаһалтатын баһылыга Бедов А.Н. уонна Нам улууһун баһылыгын солбуйааччы Ядрихинскай С.П. ыытылла турар историческай түгэни,  нуучча уонна саха норуоттарын бигэ доҕордоһууларын, Аҕа дойдуларын көмүскэлигэр охтубуттар үүнэр көлүөнэлэргэ хаалларбыт кэриэстэрин көстүүтүнэн сыаналаабыттара.

1942 сыл олунньутугар Калининскай боруон 348 стрелковой дибиисийэтин састаабыгар  Ржев чугаһыгар элбэх саха саллаата сэриилэспитэ уонна өлбүтэ биллэр. Дьиҥнээх дааннайынан, 1941 сылга Саха сириттэн сэриилэһэр аармыйаҕа ыҥырыллыбыт 17179 киһи, сүнньүнэн Москуба уонна Ленинград көмүскэлигэр, Москуба, Тула, Калуга, Смоленскай уонна Калининскай (билигин Тверь) уобаластарынааҕы сирдэргэ-уоттарга сэриилэһиигэ кыттыбыттар. Бааһырбыттары уонна сураҕа суох сүппүттэри аахпакка туран, 2 тыһ. тахса киһи өлбүт. 1942 сыл олунньутугар Калининскай боруон 348 стрелковай дибиисийэтин састаабыгар киирсэн, Ржев чугаһынааҕы кыргыһыыларга элбэх саха саллаата өлбүт. 375 стрелковай дибиисийэ састаабыгар баар саха саллааттара Ржев иһин кыргыһыыга ньимси охтубуттар.

Бу 375 стрелковай дибиисийэ хорсуннук сэриилэспитин туһунан, генерал Лелюшенко Д.Д. хамаандалаабыт 30-с аармыйатын Байыаннай сэбиэтин бирикээһигэр: «30-с аармыйа састаабыгар сэриилэспит 375 стрелковай дибиисийэ уһулуччу эр санааны уонна дьоруойдуу киирсиини көрдөрдө. 30-с аармыйа Байыаннай сэбиэтэ, 1942 сыл олунньу-кулун тутар ыйдарга буолуталаабыт ураты тыҥааһыннаах хапсыһыыларга 375 стрелковай дибиисийэ сүрүн утарсыыны көрсөн туран, уһулуччу эрдээх санаатынан өстөөҕү хаста да куотарга күһэйбитин бэлиэтиир» диэн этиллэр.

1942 сыл балаҕан ыйыгар бу дибиисийэ саҥа күүһүнэн толоруллан бэриллибитэ. Ол иһигэр 84 саха саллаата, сүнньүнэн Нам оройуонуттан төрүттээх дьон баар этэ. (Александр Калашников кинигэтин туһунан бу быстах суруйуутугар  хас да сиргэ Ржевкэ сэриилэспит уонна өлбүт саха саллааттарын ааттарын-суолларын, хайа оройуоннарын уонна нэһилиэктэрин ыйан туран испииһэктээн киллэрбит. Ол ону биһиги, хаһыат иэнэ кэмчитинэн, кыайан киллэрэр кыахпыт суох. Ааҕааччылар биир суолу өйдөөн кэбиһиэхтээххит: урукку өттүгэр киэҥник суруллан да, кэпсэнэн да дьоҥҥо-сэргэҕэ чугастык тиийбэтэх Ржевтээҕи кыргыһыы уонна онно сахалар кыттыыларын туһунан суруллубут кинигэни биһиги эмиэ илиибитигэр булгуччу тутуохпут уонна ааҕыахпыт. Бэл, нуучча ааҕааччыта Ржев кыргыһыытын туһунан саҥардыыҥҥыттан бэттэх билсибитин санатар наадалаах. Бу билигин хаһыаппытыгар, саҥа тахсыахтаах кинигэ туһунан билиһиннэрии эрэ быһыытынан биэрэбит. – П.И.).

Урааллааҕы байыаннай уокурук дааннайынан, 1942 сыл атырдьах ыйын 28 күнүттэн балаҕан ыйын 5-гэр диэри кылгас кэм иһигэр, Арҕааҥҥы боруону саллаатынан толорор туһуттан Саха Сириттэн, атын омуктар бэрэстэбиитэллэрин аахпакка туран, 500 саха утаарыллыбыт.

Толорута суох дааннайынан, Арҕааҥҥы уонна Калининскай боруоннарга барбыт бойобуой кыргыһыыларга, Саха Сириттэн 10 тыһыынча кэриҥэ киһи кыттыыны ылбыт. Бу мантан кыргыс толоонугар төһө киһитэ охтубутун, төһөтө сураҕа суох  сүппүтүн, бааһырыыларыттан өлбүттэрин билигин чуолкайдаан этэр кыах суох.

«Саха Сирин буойуннара 1942-1943 сс. Ржев аннынааҕы кыргыһыыга»  кинигэҕэ, Ржевы босхолооһуҥҥа өлбүт саха саллааттарын испииһэктэрэ сыһыарылынна. Хаһан өлбүттэрэ, ханна көмүллүбүттэрэ ыйыллар. Үгүстэрэ сураҕа суох сүппүттэр уонна бааһырыыларыттан өлбүттэр.

Аатырбыт сэбиэскэй бэйиэт Александр Твардовскай «Я убит подо Ржевом» хоһоонуттан быһа тардыы:

Я убит и не знаю,

Наш ли Ржев наконец?

Удержались ли наши

Там, на Среднем Дону?..

Этот месяц был страшен,

Было все на кону.

Неужели до осени

Был за ним уже Дон

И хотя бы колесами

К Волге вырвался он?

Нет, неправда. Задачи

Той не выиграл враг!

Нет же, нет! А иначе

Даже мертвому — как?

И у мертвых, безгласных,

Есть отрада одна:

Мы за родину пали,

Но она — спасена.

Наши очи померкли,

Пламень сердца погас,

На земле на поверке

Выкликают не нас.

Нам свои боевые

Не носить ордена.

Вам — все это, живые.

Нам — отрада одна:

Что недаром боролись

Мы за родину-мать.

Нам навеки дано, —

И за нами оно —

Это горькое право.

...Летом, в сорок втором,

Я зарыт без могилы.

Всем, что было потом,

Смерть меня обделила.

Всем, что, может, давно

Вам привычно и ясно,

Но да будет оно

С нашей верой согласно.

...Завещаю в той жизни

Вам счастливыми быть

И родимой отчизне

С честью дальше служить.

Горевать — горделиво,

Не клонясь головой,

Ликовать — не хвастливо

В час победы самой.

И беречь ее свято,

Братья, счастье свое —

В память воина-брата,

Что погиб за нее.

 Александр Калашников, Национальнай архыып кылаабынай археограба 

 Прокопий ИВАНОВ бэлэмнээтэ