Сахаттан Саха Сирэ үөскээтэҕэ

Бэл, Сахабыт Сиригэр төрүт олохтоох дуу эбэтэр кэлии омук  буоларбыт дуу, биһиэнэ биһиэнин курдук, эмиэ мөккүөр сиэтиилээх. Историябытыгар итинник дьэҥкэтэ суох балаһыанньа баара, дарбата соҕус эттэххэ, биһиэхэ, сахаларга, «бытааннык эстэр миинэ» иитиллэн сытарыгар маарыннаах. Арассыыйаҕа адьас быычыкаа ахсааннаах кыракый омуктар бааллар эрээри, кинилэр балаһыанньалара түөрэккэйэ суох. Кинилэр этнос быһыытынан үөскээбит, сиппит-хоппут, күн бүгүнүгэр диэри олорон кэлбит уонна салгыы олорор сирдэрэ-уоттара ханнык даҕаны саарбаҕалааһыҥҥа турбат.

Саха олус киэҥ дойдуну баһылаан олорор. Сиэрэ суох киэҥ сири-уоту диэн чуолкайдаан биэриэххэ. Сирбит анна ахсаана суох элбэх баайы сөҥөрдөн сытар. Өбүгэбит дьолугар, аһара тыйыс айылҕа, күн-дьыл усулуобуйалаах, суола-ииһэ суох сир уһугар муус-килиэ олохтоох буолан, баһылаан олорор бэйэтин улахан норуота (ол быыһыгар арааһынай туора агрессор да омуктар) саха уу долгураҥ уутун уйгуурда сатаабатахтара. Биирдиилээн былааннар бааллара.

Билигин атын кэм, атын үйэ, атын сайдыы. Тымныынан билигин кими да куттаабаккын, төттөрүтүн килиимэппит бэйэтэ «дьулайан» сылыйан эрэр курдук. Аан дойдуга эньиэргийэни оҥорон таһаарыыга альтернативнай (солбук) барыйааннар бааллар дэнэр эрээри, айылҕа бэйэтин сырьета ханнык да солбуга суох киһи аймахха, бука, өссө да уһун кэмнэргэ эрэллээхтик сулууспалыыра буолуо.

Саха дьоҕус ахсааннаах, үчүгэйдик биллибэт историялаах норуот эрээри, бэйэтин кэмигэр күүстээх пассионарностаах омук буолан, бачча киэҥ сири-дойдуну баһылаан, букатыннаахтык иччилээбитэ мөккүөргэ турбат. Көннөрү сэрэхэчийии майгынынан этэр буоллахха, билигин быраҕыллан кэриэтэ сытар киэҥ сиргэ-уокка, кини баайыгар иҥсэлээх суудайыы үөскүүр түбэлтэтигэр (ол үөскэҕэ, дьиҥэр, сайдыбыта, саҕаламмыта ырааттаҕа дии. Маныаха Арассыыйа аан дойдуну баһылыыр систиэмэҕэ бэйэтин көҥүлүнэн киирбитинэн, сир аннын туһанааччынан хайа омук дойдута буоларыттан тутулуга суох) саха норуотун халбарыччы хаһыйан кэбиһэр чэпчэкитэ суох дьыала буолуоҕа. Бэйэбит Конституциялаах сууппут, саха норуота Саха Сирин төрүт олохтоох норуота буоларын туһунан сокуону ылбыта эрээри, улахан судаарыстыба аннынан олорор өрөспүүбүлүкэ сокуонун ким билинэр?

Ким эрэ «бу хойгур тойук, таах лахсыыр» диэҕэ. Буолуон сөп. Ол эрээри аан дойду бүттүүнэ хаһааҥҥытааҕар да күүстээхтик бутуллан-буккуллан, оттон судаарыстыбалар истэрэ буһан, тастара дьалкыйан олороллорун болҕомтоҕо ылар буоллахха, хайдахтаах да сабаҕалааһын оннук айылаах куба лахсыырыгар холонуо суохтаах этэ.

«Бытааннык эстиэхтээх миинэ» кылын бэйэнэн таарыйа барбакка, саха төрдүн инньэ Араат байҕалтан, Ииндийэттэн, Пиэрсийэттэн көһөрөн аҕаларга холоммокко, Чыҥыс Хаан бойобуой мохсоҕоло оҥорон, аан дойдуну иҥнэри үктээбит сэрииһит аатын кураанаҕынан сүктэрэ сатаабакка, бэтэрээнэн соҕус буолан, тапталлаах Сахабыт Сиригэр олорбуппут курдук олоруоҕуҥ, кинини чэчирэтэргэ бары күүспүтүн ууруоҕуҥ.

 Бигэ сүрүннээх учуонай

Саха Сирин биллиилээх историк-учуонайа, өрөспүүбүлүкэтин улахан патриота, биир дойдулааҕым Егор Егорович Алексеев төрөөбүтэ 90 сыла туолбутунан, бэрт аҕыйах тылынан кыттыһарга холонуум.

Ааспыт үйэ 70-с сылларыгар СГУ ИФФ-гар кэтэхтэн үөрэнэрбэр, Егор Егорович Саха Сирин историятыгар лиэксийэ ааҕара. Аудиторияҕа бастакы  лиэксийэтигэр маннык боппуруоһу туруорбута: "Саха Сирэ Арассыыйа судаарыстыбатын састаабыгар бэйэтин көҥүл өттүнэн (добровольное вхождение) киирбитэ дуо? Мин ону күүс өттүнэн холбоммута эбэтэр киллэрбитэ диибин. Ол этиибин нууччалыы «присоединение» диэн тылынан бигэргэтэбин. Эһигиттэн ким мин этиибин утарааччы баар буоллаҕына, дьэ, утарытын дакаастааҥ!» -- диэн буолла. Саала иһэ ылы-чып барда. Мин санаабын адьас таба этитэн, бүтэйдии үөрдүм. Онтон ылата Егор Егоровиһы уратытык көрөр буолбутум.

Билиҥҥи «өйүн-төйүн булбут» Төрүт сокуоммут нууччалыы Аан тылыгар «вхождение» сылдьар. «Добровольнайа» эрэ ылыллыбыт. Оттон «вхождение» тыл сахалыы тылбааһыгар боруоста «киирии» диэн буолар. Ити курдук.

Нуучча кэлэригэр улуус систиэмэтин үөскэҕэ баара

Саха норуота судаарыстыстабаннас төрүтүн туппута 100 сылын бэлиэтиэхпит. Бу хара сордоох дьаҥ харантыына ол онуоха диэри түмүктэнэр, оттон хамсык бэйэтэ өлөр ини. 100 сыл – биир төгүрүк үйэ кэм. История ытылҕаныгар төһө да күлүм гынан ааһар уочараттаах биир үйэ кэм буолбутун иһин, киһи аймахха баранан-хоронон биэрбэт улуу суолтата сыттаҕа дии.

Историктарга буһуулаах-хатыылаах дьыллар-күннэр саҕаламмыттара ыраатта. Улахан үлэни чөкөтөн-чөмчөтөн, кэбиһиилээх от саҕа гына оҥорон таһааран, норуоттарыгар утары уунуохтаахтар. Аныгы көлүөнэ, ол аата кэлтэйдээһиннээх идеологияҕа мэйиилэрин сыстарбатах, көҥүл толкуйдаах историк учуонайдар булгуччу үүнүөхтээхтэр. Олох бэйэтэ ону ирдиир.

Андриан Борисов, Гуманитарнай чинчийии үнүстүүтүн кылаабынай научнай үлэһитэ, история наукатын дуоктара. Саха Сирин историятын саҥалыы суруйууга  XVII-XIX үйэлэри хабан үлэлиир бөлөх салайааччыта:

-- История наукатыгар урукку өттүгэр нуучча кэлиэн иннинэ, сахалар биис ууһун тутулунан олорбуттара диир түмүктээһин баара. Г.П. Башарин итиннэ сорҕотугар сөбүлэһэн туран, оччотооҕу аҕа уустарын бас-көс дьонун феодалларга кытыарбыта. Кини бу түөрүйэтэ ылыныллыбыта. Биис ууһунан тутул икки салаалаах – кулуттааһыннаах уонна феодализм (сири бас билии) элэмиэннэрдээх. Биис ууһунан тутулга чааһынай бас билии суох, бииһинэн бас билии инники күөҥҥэ тахсар.

Сахаҕа бастакынан дьиэ сүөһүтүгэр чааһынай бас билии үөскээн барбыта. Бэйэҥ бас билиилэнэргэр сир наада. Арассыыйа историятыгар, кини дьопуруопатааҕы чааһыгар сири бас билэр бөдөҥ феодаллар, кэлин бэмиэссиктэр кылаастара үөскээбит буоллахтарына, XIX үйэ бүтүөр диэри Сибиир олохтоохторо нууччалар уонна бары кыра омуктар (туора урдустар) сиргэ уопсастыбаннай, общиннай бас билии тутулунан дьаһанан олорбуттара.

Сэбиэскэй кэмнээҕи история науката ХХ үйэ 60-нус сылларыгар диэри, биис ууһунан (аҕа ууһунан) тутулу быстах хаалынньаҥ көстүү быһыытынан сыаналаан, улахан суолтаны уурбат этэ. Феодализмҥа феодал бу чопчу бас билээччи буолар.  Королевство, княжество курдук судаарыстыбаннас бары төрүтэ олохтоммут уонна толору үлэлиир тутулугар бөдөҥ бас билээччинэн ааҕыллар.

Карл Маркс үөрэҕинэн судаарыстыбаннас булгуччу кылаассабай уопсастыбаҕа эрэ үөскүүр. Үгүс учуонай цивилизацияны өрө тутар. Кинилэр цивилазиялаах омуктар көс олохтоох буолуо суохтаахтарын кичэйэн бэлиэтииллэр. Цивилизация толору бэлиэтинэн уонна уратытынан куораттардаах, суруктаах-бичиктээх, сокуоннардаах, полициялаах, аармыйалаах, нолуок систиэмэлээх, о.д.а. сайдыы көрүҥнэрдээх буолууну ааҕаллар.

Көс олохтоох омуктарга феодализм суох этэ диэн мөккүөр билигин даҕаны салҕанан барар. Чыҥыс Хаан сэриилээн ылбыт норуоттарыттан түһээни эрэ хомуйара, кинилэр ис дьыалаларыгар орооспот этэ.

Сахалар аҕа уонна ийэ уустарынан арахсан олороллоро. Маны таһынан Тойон ууһа диэн баара. Холобур, Тыгын Тойон хос-хос эһэтин саҕаттан бары Тойон ууһун баһылыктарынан олорон испит буолуохтаахтар. Тойон ууһун баһылыга элбэх ойохтоох. Бу ойохторуттан оҕолоро ийэ уустарын үөскэтэллэр. Ийэ ууһун хас да салаата холбостоҕуна, аҕа ууһа үөскүүр.

Элбэх сүөһүлээх, ол аата баай киһи элбэх ойохтонор. Сүөһүнү дьахтар эрэ үчүгэйдик көрөр кыахтаах. Онон элбэх ойохтонуу баай киһиэхэ сүөһүтүн көрдөрөр, ииттэрэр биир көдьүүстээх ньымата буолар.

Саха Сиригэр улуустар дьаһалта, сир-уот тэрээһиннэрин быһыытынан XVIII үйэ 20-с сылларыттан тэриллэн барбыттара. Бу гынан баран, нууччалар бастаан кэлэллэригэр сахалар Хаҥалас, Нам, Мэҥэ, Бороҕон уонна Хатылы (Боотуруускай) улуустардаах этилэр. Өссө, мин сабаҕалааһыммынан, киһитэ-сүөһүтэ элбэҕинэн Бөтүҥ (Нам) эмиэ улууска киирсиэн сөптөөҕө.

«Улуус» суолтата уонна өйдөбүлэ бары түүр омуктарга баара. XIII-XV үйэлэртэн сорох көс омуктарга улуус өйдөбүлэ симэлийэн барбыта. Сүнньүнэн ислам итэҕэлин сабыдыалынан. Ону таһынан дэриэбинэлэр үөскээннэр, олохторун төрүтүгэр арааһынай уларыйыылар тахсыыларыттан. Оттон монгуолларга улуус диэн тыл төттөрүтүн судаарыстыба суолталанан, УЛС диэҥҥэ кубулуйбут. Бүрээттэргэ, халмыыктарга – дэриэбинэ, биһиэхэ оройуон диэн суолталаммыт.

XVII үйэтээҕи докумуоннарга «улуус» диэн тыл бэрт дэҥҥэ ахтыллар. Бу эрдэтээҥҥи улуустар бары бөдөҥ баһылыктардаахтар: Мымах, Лөгөй, Буруха, Бодой, Үөгэй. Улуустар бэйэлэрин сирдэринэн-уоттарынан, баһылыыр-көһүлүүр бөдөҥ тойоттордоохторунан, бэйэлэрин улуустарын сирдэринэн-уоттарынан тарҕанан олорор ийэ-аҕа уустардаахтарынан сэдиптээтэххэ, нуучча кэлэригэр саха улуустааҕы систиэмэтэ баар эбит.