«Дьахтар күүһэ таҥараны кыайбыта…»

Чахчыта уһулуччулаах бэлиэ сабыытыйа этэ. Дьахтар айылҕаттан бэриллибит тэҥниир күүһүн уонна айымньылаах кыаҕын уһугуннарбат, кини мэлдьитин олоххо бэлэм көҕүн, наада буолар түбэлтэтигэр мыыныыта  суох силлиэлээх-буурҕалаах хамсааһынын бэйэтигэр тардан туһаммат былаас уонна судаарыстыба кэскиллээх буолуох тустара суох. Хомунньуус, бассабыык баартыйа дьахтар айылҕаттан айыллыбыт бэриниилээх, толоругас хаачыстыбатын олох эрдэттэн табыгастаахтык туһаммыта. Арассыыйаҕа үөскээбит өрөбөлүүссүйэлии бастакы хамсааһынтан саҕалаан, сэбиэскэй былаас бүтэһиктээхтик туругуруор диэри, дьахтар кимтэн да хаалсыбакка иитиилээх эрэбэлбиэри илиитигэр тута, быраҕыллар буомбаны суумкатыгар укта сылдьыбыта.

Былатыан Ойуунускай «Иирбит Ньукуус» кэпсээнин сүрүн персонаһа маннык тыллаах-өстөөх: «Дьахтарга баар бары эрэй илбиһэ, үөскэтэр-төрөтөр күүһэ. Эр киһи диэн — көмөлтө эрэ күүс. Дьахтар аймах кырааһынайдарга кыттыста, онон кыһыллар кыайыахтара…

Адаам эрэйдээх Йебени эккирэтэн ырайтан маппыта, бүтүн айбыт таҥара сокуонун умнубута. Дьахтар күүһэ таҥараны кыайбыта… Кыаттарбыт таҥара – таҥара буолбатах».

Хайдахтаах сыанабылый, ээ?!

Эдэр аптаныамыйалаах Саха Өрөспүү­бүлүкэтин бу этиллэр сийиэһин үлэтигэр уокуруктардааҕы, улуустардааҕы уонна нэһилиэктэрдээҕи дьахталлар кэмпириэнсийэлэринэн талыллыбыт 86 дэлэгээт дьахтар кыттыбыта. Сийиэскэ өрөспүүбүлүкэ бары таһымнаах салайар уорганнарын бэрэстэбиитэллэрэ кыттыыны ылбыттара. Сүрүн дакылааты РК(б)П уобаластааҕы кэмитиэтин сэкирэтээрэ Е.Г.Пестун оҥорбута.

Дьахтар маҥнайгы сийиэһин үлэтин сүрүн хайысхатынан, дьахтары үйэлэргэ олоҕуран кэлэн иһэр дириҥ социальнай, патриархальнай, күннээҕи олох-дьаһах батталыттан букатыннаахтык босхолооһун, кинини үөрэххэ уонна култуураҕа сыһыаран өйүн-санаатын сайыннарыы, саҥа олоҕу тутар үлэ-хамнас инники күөнүгэр таһаарыы, ыраас олоххо тардыы, оҕотун уонна бэйэтин  доруобуйаларын көрүнүү, о.д.а. соруктар бэлиэтэммиттэрэ. Эрдэлээн эттэххэ, эдэр өрөспүүбүлүкэ дьахтары  хаалыылаах үгэстэртэн босхолуур, саҥа олоххо таһаарар соруктарын ситиһиилээхтик олоххо киллэрбитэ.

Лилия Винокурова, история наукатын хандьыдаата, Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох хотугу норуоттар уустук соруктарыгар үнүстүүтүн наукаҕа сүрүннүүр үлэһитэ. Лилия Иннокентьевна Саха сирин дьахталларын хамсааһыннарын, уопсастыбаннай тэрилтэлэрэ үөскээбит историяларын, урукку уонна хойукку үлэлэрин-хамнастарын, бары кэмнэргэ көрсөн кэлбит уустуктарын, өрөспүүбүлүкэ киэҥ билиниитин ылбыт чаҕылхай бэрэстэбиитэллэрин тустарынан суруйбут уонна салгыы үлэлэһэ сылдьар наука бэриниилээх исписэлииһэ. Бу тиэмэлэргэ анаммыт элбэх ыстатыйалар уонна наука хайысхалаах кинигэлэр ааптардара. Лилия Иннокентьевна боппуруоһу адьас иһиттэн билэр киһи. Ол курдук, бэйэтэ көхтөөх уопсастыбанньык, СӨ Дьахтар  тэрилтэлэрин сойууһун бүрүсүүдьүмүн чилиэнэ. Салгыы кини кэпсээнин кытта билсиэҕиҥ.

Маҥнайгы сийиэстэн саҕаланан

— 1925 сыллааҕы Дьахтар  1-гы сийиэһин дэлэгээттэриттэн аҥаардарын кэриҥэ төрдүттэн үөрэҕэ суох этилэр. Онтон ылата үйэ аҥаарын кыайбат кэм иһинэн ыытыллыбыт уочараттаах дьахтар сийиэһигэр кыттыбыт дэлэгээттэртэн барылара орто, орто анал, үрдүк үөрэхтээх, ону таһынан учуонай истиэпэннээх этилэр. Эргэ уонна саҥа, кэхтэр уонна үүнэр араастаһыылара сытыытык харахха быраҕылларынан уратыйар. Таҥаска-сапка, туттан-хаптан сылдьыыга, дьону кытта кэпсэтиигэ, социальнай анал турукка – барытыгар ырылыччы көстө сылдьар. Бу гынан баран, ол ыраах 1925 сыллааҕы хаартыскаларга дьиктитик сырдаабыт, уоттаммыт сирэйдэргэ-харахтарга тугу эрэ үчүгэйи күүтүү сыдьаайа, ол үчүгэй булгуччу кэлиэхтээҕэр эрэнии күүһэ олох чуолкайдык тыктарыллан көстө сылдьара, көрбүтү эрэ сөхтөрүөн, өссө соһутуон уонна элбэҕи толкуйдатыан сөп. Бу маннык муҥура суох эрэллээх уонна күүстээх санаалаах дьон, аҥаардас хаартыскатааҕы күлүктэрин да көрөҥҥүн кинилэр барыны кыайар бэйэҕэ эрэллэригэр кыттыһаҥҥын, барыта үчүгэй буоларыгар эн эмиэ толору итэҕэйэҕин.

Дьахтары урукку олох ыардарыттан босхолоон, саҥа олоҕу тутууга сыһыарыы уонна кытыарыы соруга, букатын эдэр судаарыстыбаҕа үчүгэйдик ырытан толкуйдаммыт баараҕай бырайыак этэ. Өссө 1921 сыл кулун тутарыгар ыытыллыбыт Саха уеһын  баартыйата суох үлэһит уонна бааһынай дьахталларын маҥнайгы кэмпириэнсийэлэрин бэбиэскэтигэр «Норуот хаһаайыстыбатын чөлүгэр түһэриигэ дьахталлар сүрүн соруктара» боппуруос  биир бастакынан киирбитэ.

1959 сылга өрөспүүбүлүкэ, РСФСР уонна ССРС Үрдүкү Сэбиэттэригэр талыллыбыт Саха сирин дьокутааттарын истэригэр 49 дьахтар дьокутаат баара. Доруобуйа харыстабылын, үөрэҕирии, култуура эйгэлэригэр сүрүн хамсатар күүһүнэн дьахтар буолбута. Былаас олохтоох устуруктуураларын салайар дуоһунастарыгар 3226 дьахтар үлэлиирэ. Дьахтар 1-кы сийиэһин кэнниттэн баара эрэ 34 сыл ааһаатын, өрөспүүбүлүкэҕэ бу кэпсиир балаһыанньабыт илэ баар буолбута.

Гендер боппуруоһугар киирдэххэ

Элбэх сыллаах гендернэй сыаллаах кэтээн көрүү түмүгүнэн, нэһилиэнньэ араас араҥатыттан тахсыбыт, араас таһымнаах үөрэхтээх, эмиэ ол курдук олохтоох-дьаһахтаах биир эмэ дьахтар бэйэтин тустаах олоҕун, дьиэ кэргэнин уустук, ардыгар ыарахан балаһыанньатын туһунан кэпсииригэр, оннооҕор ырааҕынан да эргитэн туран ыалларыгар, бииргэ үлэлиир дьонугар, олорор бөһүөлэгин, нэһилиэгин олохтоохторугар эбэтэр өссө атын омук бэрэстэбиитэллэригэр сыһыаннаан хом санааны, өссө хатыылаах тылы-өһү хаһан даҕаны эппэтин бэлиэтиибин. Бэйэм санаабар, тустаах кыһалҕаларыгар атын кими да сыбыы, буруйдуу сатыы барбакка, киһилии сиэрдээх майгыны-сигилини тутуһан олоҕу олоруу – бу хотугу дьахтар муудараһын көстүүтэ.

Эмиэ, бэйэм санаабар, эр киһи уонна дьахтар тэҥинэн тутуллуута (бэлиитикэҕэ, былааска), дьиҥнээхтик тэҥ буолууга иитии төрүттэригэр олоҕуруон наада. Айылҕаттан бэриллибит дьиҥ дьахтардыы хаачыстыбаларын сүтэрбэккэ туран, эр дьону кытта тэҥҥэ күрэстэһэргэ, кыайарга уонна бииргэ үлэлииргэ бэлэмнээх дьахталлары үүннэрии соруга инникитин турар. Аны туран, эр дьон эмиэ маннык лиидэр дьахталлар баһылыыр-көһүлүүр хаачыстыбаларын  билинэр, ылынар уонна убаастыыр култуураҕа иитиллиэхтээхтэр. Эр киһи уонна дьахтар икки ардыларыгар үөскүүр тэҥнээх дьүөрэлэһии ( бу өйдөбүлү эмиэ былааска, бэлиитикэҕэ сыһыаран туттабыт) туспа ылыллыбыт биир өрөспүүбүлүкэҕэ олоҕурар уонна сайдан киирэн барар кыаҕа суох. Бүтүн улахан судаарыстыба таһымынан ыытыллыахтаах бэлиитикэ буолар. Дьахтары, олох сыаннастарын уонна стратегияларын, идэтин уонна олоҕун майгытын бэйэтин көҥүлүнэн талларан туран, дьиҥнээхтик босхолооһун – бүтүн кэлим социальнай-экэнэмиичэскэй, култуурунай уонна бэлитиичэскэй усулуобуйалартан тутулуктаах процесс.

Бар дьонноругар бэрт өйдөрүнэн-мэйиилэринэн, ыллыктаах тылларынан-өстөрүнэн, маанылаах майгыларынан, үтүө сүрэхтэринэн аатырбыт, эбиитин ылыннарыылаах, ыпсарыылаах дьаһалларынан, үлэһит-чаҕар дьонноругар ытыктабылынан эрэ ааттаммыт, хайа да бэйэлээх сололооҕу кытта утары көрөн туран тэҥнээҕин курдук кэпсэтэр дьоһунунан сөхтөрбүт, бүтүн ийэ ууһун төрүттээччи – аҕа ууһун сириэдитээччи хотун-хаан, саха Далбар хотуттарын тустарынан бэрт элбэх үһүйээн уонна номох норуот удьуор өйдөбүлүгэр билигин даҕаны чөл сөҥөн сылдьар. Оттон былыт саппыта, туман муннарбыта, сүүрүктээх уу илдьэ барбыта, тыал көтүппүтэ төһөлөөх үгүс буолуой.

Дьахтар ыга түмсүүлээх дуо?

Дьахталлар тэрилтэлэрэ өрөспүү­бүлүкэҕэ биир саамай төһүү суолталаах социальнай  күүһүнэн буолаллар. Туох да мөккүөрэ суох, хара бастакыттан оннук аналлаах соруктаах этилэр уонна күн бүгүн даҕаны ол соруктарын суолталара сүтүөхтээҕэр, кыччыахтааҕар өссө  улаатан, күүһүрэн иһэр.

2000 сыллар саҥаларыгар дьахталлар тэрилтэлэрин сойуустара 23 дьахтар уопсастыбаннай тэрилтэтин түмэрэ. Үгүс тэрилтэ Дьокуускайга олохсуйан үлэлиирэ. Күн бүгүн сойуус 30 бөдөҥ дьахтар тэрилтэтин түмэр. Бу тэрилтэлэр сүрүннээн социальнай, профессиональнай-корпоративнай, киһи быраабын көмүскүүр хайысхалардаах, интэриэстэринэн түмсэр кулууптарынан арахсан үлэлииллэр.

Нэһилиэнньэ дьахтарынан арахсар араҥатын тэрээһиннээх көҕө улаатан уонна күүһүрэн иһэринэн, Саха сирин дьахталларын күннээҕи олохторугар дьахтар хамсааһынын оруола уонна миэстэтэ төһө уларыйбыттарын туһунан ыйытык оҥоһуллубута. 2000 сылларга ыытыллыбыт ыйытык түмүгүнэн, ыйытыллыбыт дьахталлар 43,5% дьахталлар уопсастыбаннай тэрилтэлэрин тустарынан, ким бу дьыаланан дьарыктанарын туһунан улаханнык билбэттэрэ көстөн тахсыбыта. Ыйытыллыбыттартан 28,5% дьахталлар уопсастыбаннай тэрилтэлэрин уонна олор үлэлэрин тустарынан билэрин көрдөрбүтэ. Саастаах өттө, кыргыттартан уонна эдэр дьахталлартан балачча киэҥ информациялааҕа көстөн тахсыбыта.

Кыргыттар уонна эдэр дьахталлар, дьахтар тэрээһиннээх хамсааһыныттан күн бүгүн даҕаны тэйиччи тутталлар. Саха сирин дьоҕус тииптээх куораттарыгар  оҕолоох эдэр ыалларга, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ көмөлөһөр социальнай хайысхалаах, оҕо сынньалаҥын тэрээһиннэрин уонна эбии үөрэхтээһини өйөөһүнүнэн дьарыктанар дьахталлар түмсүүлэрэ баалларын туһунан «сурахтара эрэ иһиллэр» курдук балаһыанньа эмиэ баар буолар.

Өрөспүүбүлүкэ улуустарынан ылар буоллахха бырамыысыланнайыттан, агыраарынайыттан, омугун састаабыттан тутулуга суох, балаһыанньа тугунан да уларыйбат. 20 сыллааҕыта ыйытыллыбыт дьонтон 22,9% гендернэй биир санааланыыга охторо, оттон аҥаардара дьахталлар интэриэстэрин көмүскээһин көстүүтүн быһыытынан ылыммат этэ. Оччолорго итинник балаһыанньа, өрөспүүбүлүкэҕэ дьахтар хамсааһына бэйэтин позициятын мөлтөтүүтүн, систиэмэлээх идеология эстиитин, уопсастыбаҕа социальнай хайдыһыы дириҥээн иһиитин көрдөрөр индикатор быһыытынан сыаналаммыта. Дьиҥэр, хаһан уонна ханна баҕарар тахсар уонна тахсыан сөптөөх быстах кириисис көстүүтүнэн сыаналыахха эмиэ сөп этэ.

Чинчийии ыытыллыбыт, ыйытык оҥоһуллубут хас биирдии улууска, омугун састаабыттан тутулуга суох, эдэр дьахталлартан турар бөлөхтөр баар буолаллар. Аны туран, бу бөлөхтөргө урут-уруккуттан бэйэлэрин «ураты санаалаахтарынан» ааҕынааччылар кыттыһан биэрэллэр. Кинилэр «дьахталлар тэрилтэлэрэ сүнньүнэн ускуустубаннайдык, үөһэттэн ыйыллан-кэрдиллэн тэриллэллэрин, ол саҥа тэриллэр дьахталлар тэрилтэлэрэ, бэйэлэрин бэлитиичэскэй эбэтэр былааска тахсар карьераларын оҥосторго дьулуһуулаах  дьахталлар үөһэ ыттар кирилиэстэрэ буоларын» туһунан уһун сылларга сыламтата суохтук этэллэр-тыыналлар.

Ордук бырамыысыланнас улахан оруолу ылар экэниэмикэлээх улуустарга, дьахтар үгүс өттө идэҕэ, идэтийиигэ баһылыыр-көһүлүүр күүһүнэн бэйэтин ааҕыммат. Ыйытыллыбыттартан 30% кыайбата дьахтар производственнай кэлэктииби, бөдөҥ предприятие подразделениеларын салайыан сөбүн бэлиэтииллэр.

Боппуруос олох сытыытык турар

Сир анныттан хостонор сырье экэниэмикэлээх өрөспүүбүлүкэҕэ көрдөөһүн, эрэспиэскэлээһин уонна судаарыстыбаннай саппааһы быһаарыы кэнниттэн, хостуур уонна тиэйэр-таһар инфра-устуруктуура тэриллэр. Бу исхиэмэ уларыйбат. Сир анна баайдаах эрэгийиэҥҥэ саамай охсуулааҕа, кини бэдэрээлинэй кииҥҥэ ытыһын тоһуйааччы эрэ буолар баттабыллаах балаһыанньалааҕа буолар. Оттон төрүт олохтоох нэһилиэнньэтигэр тулалыыр эйгэ, экология  алдьаныыта-кээһэниитэ бииртэн биир ыарахаттары үөскэтэ-төрөтө турарынан уратыйар.

Хостуур бырамыысыланнас сүрүн полигона – аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох хотугу норуоттар олорор сирдэрэ-уоттара. Оттон бу, ааттарыгар этиллэ сылдьарын курдук, дьиҥнээҕинэн, «кыһыл кинигэҕэ» киирбит норуоттар буолаллар. Кинилэр бэйэлэрин үгэс буолбут дьарыктарынан айахтарын ииттэллэригэр, салгыы сайыннаралларыгар, ол аата омук быһыытынан тыыннаах буолар туһугар тиһэх мөккүөрдэригэр, хостуур компаниялар интэриэстэрэ сымара таас хайаҕа кубулуйан бүөлүү түһэн  биэрэр. Баҕардар, ол иһин да буолуо, аборигенкалар, бэл, дьахталлар официальнай сойуустарыгар киирэр тэрилтэлэр лиидэрдэрэ буолан туран бэйэлэрин, туох-ханнык иннинэ, этническэй хамсааһын актыбыыстарынан ааҕыналлар.

Түмүккэ

Ааспыт 90-с сылларга аарыма дойду өрүһүлтэтэ суох ыһыллан-тохтон, былаас социальнай, экэнэмиичэскэй, бэлитиичэскэй конституциялаах төрүт эбээһинэстэриттэн, дьиҥнээҕинэн,  аккаастаммыт, оттон судаарыстыба даамын биэрэн барытын «көҥүл-босхо ыыппыт» кэмнэригэр, норуот бүттүүнэ умнаһыттыйыыга тиийбит быһыытыгар-майгытыгар, дьахтар дьиэ кэргэнин, оҕолорун өлөр өлүүттэн быыһаан ылбыта. Түмүгэр, өссө судаарыстыба эмиэ  тыыннаах хааларыгар тирэх буолбута. Арассыыйа дьахтарын бу холобура суох хорсун быһыыта киэҥник суруллуо уонна сыаналаныа өссө даҕаны кэмэ кэлэ илик быһыылаах.

Саха сирин дьахталларын уопсастыбаннай тэрилтэлэрин оруолларын уонна ылар  миэстэлэрин, күннээҕи олоххо-дьаһахха сыһыаран ырытан көрүү, сабаҕалааһын хараактырдааҕа көстөн турар суол. Чинчийии хронологическай дириҥээһиннээхтик уонна дьиссипи­лиинэлэр икки ардыларынааҕы көхтөөх  салҕааһыннаахтык ыытылыннаҕына, хартыына толору кээмэйдээх буолуоҕар ханнык да саарбахтааһын суох. Дьахталлар тэрилтэлэрэ уопсастыба олоҕор-дьаһаҕар мэлдьитин сүүнэ миэстэни ылаллар. Бу тэрилтэлэр кыттыылара, көҕүлээһиннэрэ, сүрүннээһиннэрэ суох ханнык да социальнай, култуурунай, сырдатар, үөрэх, доруобуйа, чөл олох бырайыактара, быыбардар, бэлитиичэскэй дьаһаллар кыайан олоххо киллэриллэр кыахтара суох.

Чинчийиибит түмүгэр бэлиэтээбит биир боппуруоспут ырытыллан, сиһилии толкуйданан көрүллүөҕүн сөп этэ диэн санаалаахпыт. 21-с үйэ бастакы уон сылыгар Саха Сиринээҕи дьахтар хамсааһына тэрээһин өттүнэн күүһүрэр, үлэтин-хамнаһын хайысхаларынан кэҥиир. Бу гынан баран, олох кэмчи ахсааннаах дьахтар тэрилтэтэ, дьиҥ бэлитиичэскэй холбоһук быһыытынан бэйэтин сыаналанар уонна ол туһунан биллэрэн этэр кыахтаах. 20 сыллааҕыта биир итинник хартыына этэ, ол хатылана турар. Күн бүгүн даҕаны туох да уларыйыы суох. Саҥа социальнай бачыымнары хамсатааччынан уонна олоххо киллэрээччинэн буолуон сөптөөх, дьахтар  тэрээһиннээх көҕүн бары кыаҕа өрөспүүбүлүкэбитигэр ырааҕынан кыайан туһаныллыбакка турар диэн этэргэ бары төрүөттэр бааллар.

Дьахтар хамсааһына — сүдү күүс. Судаарыстыба тутуллан турар биир тулааһын өһүөтэ буолар. Бөҕө, бигэ өһүө дьиэни үйэлэргэ айгыраппакка тутан турар аналлаах.

Прокопий ИВАНОВ