Үөһээ Бүлүү уһук хоту, саҥардыы тэриллибит нэһилиэгэр, Ыйыласка, 97 сыл анараа өттүгэр буолбут дьулаан быһыы туһунан биһиги, сэбиэскэй кэмҥэ үөскээбит оҕолор, “Бэдьэкэ бандьыыттаах өрөпкүөм Долгунуобу хомсомуол уолун кытта тииккэ кэлгийэн туран, ытан өлөрбүттэрэ” диэн номох курдук истэн улааппыппыт.

Иирсээн төрүөтэ – сир

Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа Спиридон Петрович Федотов-Дөөдөр Испирдиэн 1989 с. Сургуулук оскуолатын VII кылааһын үөрэнээччилэригэр сэһэргээн, сурукка киллэртэрбитэ баар:

— Мин бу кэпсэнэр 1923 сыллаахха хороччу улаатан эрэр уол этим, онон суостаах быһыы туһунан аҕам Бүөтүр кэпсиирин үчүгэйдик өйдүүбүн. Сайын от үлэтин үгэнэ этэ.

Кубалааҕы эргийэ Амыдайдар, Саабынап Уйбааннаах, Өлөксүөйэп Сахаардаах (Хатарчалар), Балҕаанай быраата Тарааһап Ньукулайдаах (Сөксөкүүт) олороллоро. Алаас биир өттүгэр Дьаакып Долгунуоп кыстык дьиэтэ баара. Кини уолаттара Баһылай (Оҥойоон), Ыстапаан, иитиэх уола эмиэ Баһылай (Сабыаскай) онно олорон, Түүкээн олохтооҕо Бойуочалыын кыттыһан оттууллара. Оттон Дьаакып эмээхсининээн сайылыгар, Чалахайдаахха, баар кэмнэрэ этэ.

Ыйылас киһитэ Билиикэп Киргиэлэй (Чукча Киргиэлэйэ) Дьаакыбы кытары иирсээннээх, тыл-тылларыгар киирсибэттэрэ. Киниэхэ быраата Сүөдэр холбоспут, убайдара Баһылай бандьыыттаабатар даҕаны, инилэрин диэки санаалааҕа. Кинилэртэн ураты Хатарча, Сөксөкүүт Дьаакыптыын эмиэ сөбө суохтара үһү. Сорох кэпсээнинэн, саҥа былаас тойоно Дьаакып Киргиэлэй күтүөтүгэр сир биэрбэтэҕэ, эбэтэр ол күтүөтү моһуйан, ыраах бэдэрээккэ ыыппыта иирсээн төрүөтэ буолбут. Ону таһынан нэһилиэги араарар (Ыйылас 1920-1951 сс. Сургуулуктан арахсан, туспа нэһилиэк статустана сылдьыбыта. – В.Н.) туһунан элбэхтик мөккүспүттэр эбит.

 “Бырааттардыын” үөрдүһүү

Саас муус устарга бандьыыттар Далырга кэлбиттэрин истэн, Киргиэлэй Сөксөкүүтү кытта киирэн, дьону өлөрөллөрүн көрбүттэр уонна Дьаакыптааҕы тыллаабыттар. Онуоха бандьыыттар: “Биһиги Ньурба киинин ылар санаалаах иһэбит. Ырааҕа бэрт эбит, икки киһи аайы тахсыбаппыт, онон Үгүлээт бырааттарыгар этиҥ”, — диэбиттэр.

Олохтоох сэниэ дьону кытта киксэн бараннар, Хатарча, Сөксөкүүт, Сүөдэр, Киргиэлэй буоланнар бандьыыт ыстаабыгар тыллабыр суруйаллар. Ону Киргиэлэй Үгүлээттэн 10 көстөөх Амыһаахха бандьыыт ыстаабыгар начаалынньык Сэргиэйэпкэ илдьэн биэрэр, элбэҕи хобулуур. Хатарча, Сүөдэр, Сөксөкүүт барсан иһэннэр, Үгүлээккэ хаалбыттар. Сэргиэйэп Бэдьэкэҕэ Долгунуоптары өлөрөргө бирикээстиир. Дьаакып кур оҕуһун бэйэтэ ылыах буолар, уоннааҕы малын атын өлөрүөхсүттэр туһаналларыгар дьаһайар. Бэдьэкэ, Миронов, Кыабын, Хатарча, Сөксөкүүт, Сүөдэр уонна Киргиэлэй Ыйыласка киирэллэр. Ол саҕана Киргиэлэй Айах Күөлүгэр олороро. Манна бандьыыттар атырдьах ыйын 13 күнүгэр хонордуу кэлэллэр.

Бу күн Дьаакып Боотулууттан тахсан иһэн, аара Чоҕулуйа Бэрэтигэр Атаалларга киирэн чэйдиир уонна кини дьиэлээхтэргэ: “Били Чукча Киргиэлэйэ аах дьиктитик сүттүлэр. Үнүр Кыдай оҕонньор Амыһаахха күтүөтүгэр тахса сылдьыбыта, биһигини өлөртүү бандьыыттар арахпыттарын эппитэ. Онон, бука, сарсын эрдэ уолбунаан алын киирэрбит буолуо. Ол эрээри, буруйа суох дьону өлөрбөттөр ини...” — диэн сэһэргиир.

Бу кэпсэтиини Хатарча ойоҕо Аана быыс кэннигэр саһан олорон истибит. Бүгүн дьонугар тыллаабатаҕына, Дьаакыптаах куотууһулар, ону тыллыы тэбинэр. Аана тоҕус ыйдаах ыарахан эрээри, икки аҥаар көһү сүүрэр-хаамар былаастаан айанныыр. Кини дьонугар тугу билбитин барытын кэпсиир. Бандьыыттар ыал утуйбутун кэннэ Арыылааҕынан Кубалаахха Баһылай Долгунуобу тута бараллар. Арыылаахтан Сүөдэр холбоһор.

Ыҥырыллыбатах түүҥҥү ыалдьыттар

Кубалаахха отчуттар утуйаары сыттахтарына, эмискэ ыт үрэр саҥата иһиллэр. Онуоха Оҥойоон убайын Ыстапааны ыт тугу үрэрин тахсан көрөрүгэр этэр. Убайа тахсан сүтэн хаалан баран, кэмниэ-кэнэҕэс киирэн: “Сылгылар сырсаллар”, — диир. Баһылай билигин туох сылгыта кэллэҕэй, бандьыыттар кэллэхтэрэ диэн тахсан эрдэҕинэ, дьиэни аттаах бандьыыттар эргийэ охсубуттар этэ. Силлиһэ турар хотонунан сүүрэр, ааҥҥа тиийбитэ хайыы-үйэ таһыттан баттаан тураллар, түннүгүнэн кыбыыга тахса сатыы турдаҕына, үрдүгэр түһэн тутан ылаллар. Балҕаанайдаахха Баһылайы икки убайынаан таһааран, сүбэлэһэн баран, Сабыаскайы босхолууллар. Ыстапааны Сөксөкүүт, Баһылайы Хатарча мэҥэстэннэр, Бакыйга бараллар.

Бэдьэкэлээх Дьаакыбы тута Чалахайдаахха бараллар, аараттан Хабырыыллайап Баһылайы, Сөдүөтэп Бүөтүрү (Хобочоҕу) мунньахтыахпыт диэн илдьэ бараллар. Долгунуоптаахха тиийэн, ампаар аанын хайа тэбэн, Дьаакыбы соһон таһаараллар. Дьиэҕэ киирбиттэрэ, хайыы-үйэ дьааһыгын хостоон, үрэйэн эрэллэрэ. Бэрт тиэтэлинэн таҥыннаран: “Мунньахтыыбыт, Саркаалаҕа барабыт”, — диэбиттэр.

Саркаала Бакыйтан арҕаа хайысханан аҕыс биэрэстэлээх сиргэ баар, онно күнүс кэлэллэр. Бу сиргэ хас даҕаны ыал олороруттан сэниэлэрэ Балтараа Уйбаан (Сэмиэнэп) эбит. Онно киирэн, оҕонньору үүт омуһаҕар таҥнары анньаллар, эмээхсини ампаар күлүүһүн тылын биэрбэтэҕин иһин үлтү таһыйаллар.

Бэдьэкэ бандьыыт ыйааҕа: ытарга!

Икки ампаары арыйтаран, Дьаакыбы уонна Оҥойоону тус-туһунан хаайаллар. Бу томторго бандьыыттартан ураты 18 эр киһи, ону кытта Хатарча ойоҕо Аана бааллара. Мустубут дьонтон: “Долгунуоп төһө баттыгастаах тойонуй?” — диэн ыйыта сатыыллар эрээри, ким да саҥарбат. Арай, Уйгур Уйбаан кэтэҕин тарбанан баран: “Дьаакып баттыгастааҕын туһунан билбэппин”, – диир. Ол үрдүнэн бандьыыттар “Долгунуоп баттыгастааҕын, бассабыыктыырын” туһунан этэн туран, сууттуурга уураахтыыллар. Бандьыыттар Балтараа Уйбааннаахтан уһун хатыс быа булан, Оҥойооҥҥо: “Сыгынньахтан”, – диэбиттэрин буолумматаҕын, күүстэринэн таҥаһын былдьаан ылаллар. Уолу биир уһугунан моойуттан, нөҥүө уһугунан аҕатын Дьаакыбы баайаллар. Биир тииккэ иккиэннэрин хороччу кэлгийэллэр.

Сорохтор: “Оҥойоон эдэрэ бэрт, ыытан кэбиһиэҕиҥ”, -- диэбиттэрин, Чукча Киргиэлэйэ: “Ити түөкүнү ыппат буоллаххытына, миигин ытыҥ!” — дии-дии сүүрэкэлиир. Дьаакып: “Мин олоруохпун олорбут киһибин, оҕобун ордоруҥ”, – диэн көрдөһөөхтүүр. Оҥойоон мустубут дьоҥҥо: “Баччалаах элбэх киһи мустан туран, биэс саалаах киһиэхэ өлөртөрдөххүт тугун сүрэй!” — диэбит.

Миронов уолу кыҥыыр, сомуок “чалк” гынар, саа эстибэт. Сомуок тыаһаатаҕын аайы уол муҥнаах хараҕын симириктиир эбит. Иккис ботуруон эстэн дэлби ыстанар: быарын туһунан хаан өрө тыга түһэр. Уол хардьыгынаабытыгар: “Тиллээри гынна”, — дэһэ-дэһэ, өссө ыталлар. Дьаакып: “Алдьархай даҕаны буолар эбит!” — диэт, оҕотун харбыалаһан эрдэҕинэ, Сөксөкүүт ытар. Ити кэнниттэн уолу, оҕонньору иккилиитэ ытыалыыллар, илиилэрин, өттүктэрин тоһуталлар.

Бэдьэкэ: “Сааҕытын умунуохтаныҥ!” — диэбитигэр, бары чуумпурдарын киһи хааныгар булкуйа-булкуйа, сааларыгар биспиттэр. Бэдьэкэ Дьаакып кыл сэлээппэтин саатын уоһугар иилэн баран: “Бу бассабыык Дьаакып Долгунуоп этэрээт хомуна баран иһэр”, – диэн эккирии-эккирии дьүһүлэммит.

“Кыһыл былаах сууллуоҕа...”

Ити дьулаан быһыы кэнниттэн Сургуулук-Ыйылас түбэтигэр биир да эдэр киһи, төрөппүттэрэ утарсар буоланнар, 1938 сыллаахха диэри хомсомуол кэккэтигэр киирбэтэҕэ, оттон баай-дьадаҥы охсуһуута 1932 сыл тохсунньутугар САССР Кылаабынай суутунан түмүктэммитэ:“кулаах” дьаралыктаа аҕалыы-уоллуу Силип, Ыстапаан Сүөдэрэптэри (Тыаһыттары) уонна Мэхээлэ Кынаачайабы (Чаачары) баайдарын-дуолларын былдьаан туран, 8-тыы сылга көҥүллэрин быһарга уурбуттара. Кинилэртэн ураты хас да киһини “хос моонньохтор” диэн ааттаан, эмиэ хаайыыга утаарбыттара.

 Сургуулукка 1966 сыллаахха Василий Долгунов аатынан Киэҥ Күөллээҕи хомсомуол ыччат фермата тэриллэн, сэбиэскэй былаас эстиэр диэри таһаарыылаахтык үлэлии сылдьыбыта, олохтоох оскуолаҕа кини аатын сүгэр пионер дуруһууната баара... Оттон баанда баһылыга Прокопий Васильев-Бэдьэкэ 1930 сыл олунньутугар Булуҥҥа (билиҥҥинэн Анаабыр сиригэр) Сиикэй Талахха буолбут бүтэһик сэриигэ тутуллан ытыллыбыта. Кини аата умнуллубута ыраатта. Былаас уларыйан, Долгунуоптар эмиэ урукку дьыллар уорҕаларыгар хаалар, умнуллар дьылҕаланнылар. Ким кырдьыктаах суол иһин охсуспута, туох туһугар хаан тохтубута биллибэт иэрэҥ-саараҥ кэм кэлэн турарыттан киһи эрэ хараастар, сонньуйар...

Манна сыһыаран суруйдахха, Прокопий Васильев-Бэдьэкэни реабилитациялыыр туһунан уураах 2000 сыл олунньу 29 күнүгэр тахсыбыта.   Онон сэбиэскэй былаас саҕана “бандьыыт” дьаралыктаах П.В. Васильев-Бэдьэкэ сырдык аата тиллибитэ.

... Кыалыыр хааҥҥа тэтэрбит

Кыһыл былаах сууллуоҕа,

Өһөх хааҥҥа үктэммит

Өктөөп аата үөҕүллүө,

Бастыҥ дьону бараабыт

Бассабыыкпыт бараныа...

Субу сордоох кыргыһыы

Сотору, баҕар, бүтүө диэн,

Көрүүлэнэн көрүөхпүн,

Ойуун, ичээн буолбатахпын.

Оллуур эрэн, сэгэрдээр,

Одун бииһин ууһуттан

Уһаарыллан тахсыбыт

Урааҥхай сахалар буолабыт,

Үлүгэр-алдьархай дьылларга

Өлөн-охтон биэрбэтэх

Өбүгэ сахалар буолабыт,

Тыгын кырдьаҕас саҕаттан

Тыллыбыт-хайдыбыт дьылҕалаах

Тыйыс сахалар буолабыт.

Сахам сирин үрдүнэн

Саргы-дьаалы салаллыа,

Олох уста туруоҕа,

Үгүс сылым ааһыаҕа,

Үстүүр саха барахсан

Үөскүү-үүнэ туруоҕа.

Оччоҕуна, доҕоттоор,

Убайдара – биһиги

Ороскуоттаах, оһоллоох,

Охсуһуулаах үйэбитин

Ороһулаан төрөөбүт

Оҕо-сэлэ дьоннорум

Уһун түүнүм устата

Олоҥхолуур буолуохтара, -- диэн кини үйэ кэриҥэ анараа өттүгэр илбистээхтик этэн-тыынан хаалларбыт тыллара илэ-чахчы тилиннилэр бадахтаах.