2017 сыллаахха Ил Түмэн оччотооҕу бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков  саха ох саатын суолтатын сөргүтэргэ үлэ ыыппыта. Ил Түмэн дьиэтигэр буолбут “Саха ох саата: төрүттэрбит үгэстэриттэн – Олимпиада оонньууларыгар тиийэ” диэн “төгүрүк остуолга” олус элбэх киһи кыттыбытын өйдүүбүн. Ил Түмэн мунньахтыыр саалатыгар баппакка, дьон таһыгар олорон,  кэпсэтиилэри тэлэбиисэринэн онлайн көрбүттэрэ. Учуонайдар, историктар, ох саанан ытааччылар эрэ буолбакка, атын да көрүҥҥэ ситиһиилээх спортсменнар, оскуола учууталлара уонна уопсастыбанньыктар кыттыбыттара. Ол тэрээһиҥҥэ киэҥ кэпсэтии тахсыбыта.

Леонид Филиппов: “Мин 2017 сыллаахха бүрээт маастара оҥорбут оҕун ылбытым. Ох мин быһыыбар-таһаабар барсар этэ. Бу оҕу сахалыы ох саа диэххэ сөп, тоҕо диэтэххэ, оҥоһуутунан улаханнык уратыласпат”.

Саха ох саата биһиги кэммитигэр диэри кэлбит устуоруйатыгар тохтуур буоллахха, археологическай хаһыыларга олоҕуран суруллубут үлэлэр бааллар. Олортон мин икки кинигэҕэ – историк, этнограф Федор Федорович Васильев «Военное дело якутов», Николай Николаевич Аржаков-Боло Уус «Былыргы былдьаһыктаах сыллартан — Саха боотурун сэбэ-сэбиргэлэ» диэн таһаарыыларга -- тохтуохпун баҕарабын.

Уустук оҥоһуулааҕа

Түҥ былыргы сахалар ох сааларын оҥоһуутун туһунан этнограф Федор Федорович Васильев суруйбута. Кини кинигэтин биир баһа дистанционнай кыргыһыы сэбигэр-сэбиргэлигэр анаммыт. «Түҥ былыргы саха сэрииһитэ ордук туттар байыаннай сэбинэн-сэбиргэлинэн ох саа этэ» диэн бэлиэтиир. Ол эрээри, саха ох саатын оҥоһуутун туһунан сиһилии кэпсиир суруктар хаалбатахтарын, фольклорга ох сааны дьүһүйүү оҥоһуутун туһунан толору өйдөбүлү биэрбэтин ыйар.

«Биһиги ааҕан көрбүппүтүнэн, Саха сиригэр  XIX үйэ бүтэһигэр уонна Х үйэ саҥатыгар ыытыллыбыт археологическай хаһыыларга барыта 50-ча ох саа булуллубут. Ем. Ярославскай аатынан мусуой, ХИФУ этнография уонна археология түмэлин пуондаларыгар харалла сытар ох саалары үөрэппиппит. Саха ох саата хотугу көрүҥҥэ сыһыаннааҕа быһаарыллыбыт. Ол эрээри, Саха сиригэр XVII үйэҕэ киин-азиатскай ох саа көрүҥэ эмиэ көстөн ааһар эбит» диэн  Васильев суруйбут.

Саха ох саатын хотугу көрүҥэ, киин-азиатскай көрүҥтэн уратыта диэн, муостан оҥоһуллубут «накладката» суоҕа. Ох сааны «чаачар саа» диэн эмиэ ааттыыллара. Саха ох саатын оҥоруу уустук эбит. Ох саа кээмэйигэр сөп түбэһэр икки мас былааҥка бэлэмнииллэрэ. Ох саа уһуна ортотунан 165-170 см эбит. «Ох саа боотур төһө үрдүгүттэн тутулуктанара диэн саха фольклоругар суруйаллара чахчыны көрдөрөр дааннай эбит» диэн Федор Федорович үлэтигэр бэлиэтээбит. Мас былааҥканы эрдэттэн бэлэмнэммит, үчүгэйдик хатарыллыбыт тиит уонна хатыҥ мастан кыһаллара. Тиит мас киилин туһана сатыыллара. Былааҥканы ураты ньыманан хатараллара, ол гынан баран, хомойуох иһин, бу хатарыы ньымата букатыннаахтык сүппүт. Ох саа элбэх бытархай чаастартан турар эбит. Булгуччу баар буолуохтаах  9 чааһы ыйаллар. Онтон атын чаастара баар буолуулара ох сааны оҥорор маастар сатабылыттан тутулуктанар. Кэрээктэр, чукчалар, дьүкээгирдэр ох сааларыттан саха ох саата арыый уустук оҥоһуулааҕынан уратылааҕа. Ол курдук, ох саа кирсигэр хайыспыт тиит мастан былааҥка 5 тус-туспа чаастан турара. Ортоку чааһа ураты оҥоһуулааҕа, атыттара майгыннаһаллара” диэн учуонай кинигэтигэр быһаарар.

Сорох миэстэлэринэн чараас тиит маһы сыһыараллар эбит. Ол буоллаҕына, кирсэ тардыллыбытын кэннэ, утарылаһар күүһүн тэҥниир сыалтан оҥоһуллар. Маннык түмүккэ археолог И.В. Константинов былыргы хаһыыларын матырыйаалларын үөрэтэн баран кэлбиттэр. Муос кыбытыга суох судургу оҥоһуулаах ох саалары И.В. Константинов кэлиҥҥи хаһыыларыттан булбуттар. Саха сирин судаарыстыбаннай мусуойун пуондатыгар соҕотох эксэмпилээр харалла сытар.
Сахалар ох саа араас чаастарын балык хабаҕыттан оҥоһуллубут килиэйинэн сыһыараллара. Ордук хатыыс хабаҕыттан оҥоһуллубут силим кытаанахтык тутара, ол иһин сыаналанара. Федор Васильев килиэйи оҥоруу ньымата сүппүтүн туһунан суруйар.

Өбүгэлэрбит мындыр ньымаларын баһылыахха

Кыраайы үөрэтээччи, уус Николай Николаевич Аржаков-БолоУус «Былыргы былдьаһыктаах сыллартан — Саха боотурун сэбэ-сэбиргэлэ» кинигэтигэр «өбүгэлэрбит мындыр ньымаларын сөргүтэн, Ньыргыйаан Болтонин, Таҥара Мэнигэ киэннэрин курдук ох саалары оҥостон, рекордарга киирсэр кыахтаахпыт дуо?» диэн ыйытыы туруорар. Кини «бу ыра санаа олоххо киирэригэр кыах баар» диэн түмүккэ кэлэр.

Николай Аржаков кинигэтигэр ох саа оҥоһуутугар тохтуур. «Сахалар ох сааны хайдах оҥостоллоро ханна да суруллан хаалбатаҕа хомолтолоох — бука, ох саа былыр үйэҕэ туһаттан тахсан, уустар өлүтэлээн хааллахтара. Ох саа оҥоһуутун үөрэппит учуонайдар былыргы хаһыылартан уонна араҥастартан көстүбүт ох саалары үөрэтэн, итиэннэ номохторго олоҕуран, бу сэби былыргы саха уустара хайдах оҥороллорун сабаҕалаан суруйбуттара баар» диэн бэлиэтиир.

Боло Уус этнограф Федор Васильев үлэтигэр сигэнэн, саха ох саатын оҥоһуутун ырытар. «Оноҕос уһуна 70-80 см тиийэр, тиит, хатыҥ мастан оҥоһуллар. Тиит мастан тимир төбөлөөх оноҕостору, оттон хатыҥтан мүлтүгүр төбөлөөх дөйүтэр оноҕостору оҥороллор… Хотой куорсунуттан оҥоһуллубут оноҕоһу «тойон оноҕос» диэн ааттыыллар эбит»  диэн суруйар.

Кинигэтигэр оноҕостор көрүҥнэригэр сиһилии тохтуур. Ол курдук:
«Ем. Ярославскай аатынан Хотугу норуоттар устуоруйаларын уонна култуураларын холбоһуктаах түмэлин пуондатыгар баар сылбырҕа ох улахан булду – табаны, тайаҕы, эһэни -- бултуурга туттуллар. Маннык ох төбөтө кыыл түүтүн быыһынан дөбөҥнүк батары киирэр. Сорҕотугар сылбырҕа ох төбөтө ортотунан үөстээх буолар. Уостаах ох. Ем. Ярославскай аатынан түмэл пуондатыгар баар. Улахан булка туттуллар. Уостаах ох суоһарар күүһэ улахан. Тоҕо диэтэххэ, батары киирэригэр тымыры, иҥиири ортотугар мунньан баран быһар. Кустук ох, солуур ох, тэлэр ох. ХИФУ археологическай түмэлин пуондатыгар көрөбүт. Е.Стрелов номоххо олоҕуран суруйарынан, табыллыбыт тииҥ үөһэттэн түһэн иһэн, тиит лабаатыгар иҥиннэҕинэ, маннык төбөлөөх оҕунан тиит лабаатын тосту ытан ылаллара.

Кустук оҕунан куйах туорумнара иилиллэр тирбэҕэлэрин эмиэ быһа ыталлар диэн буолар. Бүргэс ох. ХИФУ археологическай түмэлин пуондатыгар баар. Түөрт кырыылаах сытыы уһуктаах. Бүргэс ох сэриигэ туттуллар, куйахтаах боотуру курдат киирэр аналлаах. Оҥоһуута хас да көрүҥнээх, сороҕор үс кырыылаах, ардыгар уһуга өссө сытыы буолар. Тимиртэн оҥоһуллубут малтаар ох. Ем. Ярославскай аатынан түмэл пуондатыгар баар. Маннык ох төбөтө мастан оҥоһуллубут, дөйүтэр малтаан оххо маарынныыр, ол эрэн тимиртэн оҥоһуллубут буолан, ыйааһына ыарахан».

«Ф. Васильев «көтөллөрүгэр сүнньүлэрин тула эргийэр оноҕостор бааллар этэ» диэн суруйар. Оноҕос көтөрүгэр эргичийэрин икки ньыманан ситиһиллэр. Бастакынан, оноҕос куорсунун спиральга майгынныыр гына сыһыараллар. Иккиһинэн, түөрт салбахтаах ох төбөтүн, салгыны хайыттын диэн, эргичийэрдээх гына оҥороллор үһү. Төбөтүгэр эргичийэрдээх оноҕос куорсуна суох буолар. Эргичийэрдээх ох халыйбакка ыраах барар» диэн Боло Уус суруйар.

Кини түҥ былыргы саха ох саата төһө ыраах тэбэрэ кумааҕыга бэлиэтэнэн хаалбатаҕын ыйар. «Сахалар ох саалара төһө ыраах тэбэрэ биллибэт. Ол гынан баран, үһүйээннэргэ олоҕуран сабаҕалаатахха, син балайда быһыылаах”.

“Чурапчы Хатылытыгар Бабаҕа уонна Таатта үрэхтэрин икки ардыгар Өлөрсүбүт диэн алаас баар. Бу алааска Амма уонна Арҕаа Хаҥалас боотурдара анаан-минээн күүстэрин быһаарса кэлбиттэр. Алаас ортотунан икки өттүнэн утарыта киирбит тумустаах. Тумустарын икки арда 250 м курдук. Икки боотур хоолдьуга сүөһүлэрин уонна уҥуох тутар дьоннорун илдьэ кэлбиттэр. Утарыта тумуска тахсан кыҥаспыттар. Өскөтүн хайалара эмэ аһаран биэрдэҕинэ, үйэ-саас тухары эриэн ыт элэгэр, күөрт ыт күлүүтүгэр барыахтаах диэн эрдэттэн кэпсэппиттэр. Иккиэн тэҥҥэ оноҕосторун ыппыттар уонна тэҥҥэ өлбүттэр. Кэлбит дьон хоолдьуга сүөһүлэрин өлөрөн, боотурдарын уҥуохтарын тутан, «боотурдарбыт тэҥ эбиттэр» диэн аһаан-сиэн, эйэ дэмнээхтик тарҕаспыттар. А. Саввин үлэтиттэн көрдөххө, боотурдар уҥуохтарын омооно, кырдьык, бу алааска баар эбит» диэн Боло Уус суруйар.

Устуоруйа уонна археология дааннайдарыгар олоҕуран суруллубут кинигэлэр өбүгэлэрбит ох сааны нууччалар сэптэрэ-сэбиргэллэрэ кэлиэхтэригэр диэри тутта, туһана, ытыктаан илдьэ сылдьыбыттарын туоһулууллар. Үгэс быстыспат ситимнээҕинэн кэрэ. Онон саха ох саатын Дыгын оонньуулара уонна да атын национальнай күрэхтэһиилэргэ боотурдар туттан, суолтатын үрдэтэллэрэ кэрэхсэбиллээх.