Хайдах этэй?

1939-1943 сс. Саха Сиригэр сатыылаабыт уот кураан эрдэтээҥҥи хаһыҥнарынан, күөҕү барытын уоттуу салыыр аһыҥанан мэҥэһиктэнэн тыа хаһаайыстыбатыгар, ону сэргэ тыа сирин дьонугар-сэргэтигэр илэ иэдээн-алдьархай содулламмыта. Сэрии саҕаланаатын, Саха Сирин тыатыгар хоргуйуу саҕаламмыта. Курааҥҥа эрдэттэн оҕустарбыт Саха Сирин холкуостаахтара, судаарыстыба түһэрэр сорудахтарын кыайан толорбот буоланнар, көлөһүн күнүн иһин дохуоту аахсар кыахтан маппыттара.

Холкуостаах кэтэх хаһаайыстыбалаах (ынахтаах, сылгылаах) дэнэрэ. Саха Сиригэр холкуостааһын хампаанньата 30-с сыллартан саҕаланан баран, 1937-1938 сс. сүнньүнэн түмүктэммитэ. Ол саҥа хаһаайыстыбалар (холкуостар) хамсыыр уонна хамсаабат матырыйаалынай баазалара: туох баар сүөһүлэрэ, сылгылара, туттар сэптэрэ-сэбиргэллэрэ холкуоска холбоспут дьон кэтэх бас билиитин суотугар тэриллибиттэрэ. Сэрии саҕаламмыт сылларыгар тыа сирин дьоно кэтэхтэригэр биир-икки ыанар ынахтаах, бар туомугар сылгылаах этилэр. Олоххо көрсүллэр араас биричиинэлэринэн, сүөһүтэ суох ыаллар эмиэ аҕыйаҕа суох этилэр. Сэрии иннинээҕи уонна кэминээҕи сылларга Саха Сирин тыата бурдугу ыһыынан дьарыктанара. Хортуоппуйу, оҕуруот аһын үүннэрии өрөспүүбүлүкэ ахсааннаах оройуоннарыгар ыытыллара.

Сэрии саҕаланаатын, байыаннай кэм кытаанах сокуонунан, ас-үөл боппуруоһа кытаанахтык туруоруллубута. Нэһилиэнньэ бүттүүнэ, тыа сирин олохтоохторуттан уратылара, хас да категорияларга араарылланнар, ас-үөл карточкатынан туһанар кытаанах балаһыанньалара олохтоммута. Холкуостаах бэйэтин кэтэх сылгытын сиирэ сокуонунан бобуллубута. Сылгы, байыаннай стратегическай суолталаах субьегынан көрүллэн, хабалыарыйалаах сэрии чаастарыгар уонна таһаҕас көлөтүн быһыытынан мобилизацияланар буолбута. Бэйэ кэтэх сүөһүтүн сиир эмиэ бобуулааҕа. Тыа сирин олохтооҕор, боруон туһатыгар диэн ааттаан эккэ, арыыга судаарыстыба нолуога түһэрэ. Нолуогун төлөөбөтөх киһи сууттанан, хаайыыга барара.

Бу оччотооҕу ыарахан байыаннай кэмҥэ ыраах Саха Сирин тыатыгар үөскээбит кытаанах балаһыанньалартан сорҕото эрэ ахтыллар. Өлөр өлүү сабардаан ааспыт, дьон хоргуйууттан маассабай өлүүтүн сорох төрүөттэрин чуолаан эдэр ааҕааччыга дьэҥкэрдэр туһуттан.

Илья Егорович Винокуров — 1939-1943 сс.  САССР Норуодунай хамыһаардарын сэбиэтин (Совнарком) бэрэссэдээтэлин солбуйааччы. Кини үөрэх, наука, култуура уонна доруобуйа харыстабылын салааларын үлэлэрин-хамнастарын сүрүннүүрэ. Өрөспүүбүлүкэ бары оройуоннарынан бастайааннай хомондьуруопкаларга сылдьара.

Илья Егорович хара бастакыттан илэ хараҕынан көрдөҕө, сирэй бэйэтинэн билистэҕэ, тыа сирин олоҕор, үлэтигэр-хамнаһыгар хайдахтаах ыар быһыы-майгы олоҕурбутун. Ол балаһыанньаны хайдах баарынан, кырдьыктааҕынан ойуулаан, өссө 1940 сыл алтынньытыгар баартыйа обкуомугар суруйар. «Оннук буолбут, маннык тахсыбыт» диэн көннөрү иһитиннэрии, биллэрии эрэ быһыытынан буолбакка, хайдах дьаһанан уонна тэринэн, үөскээбит балаһыанньаттан тахсыахха сөбүн биирдии пууннарынан ыйан, этэн биэрэн суруйбут суруга.

Үтүө киһи бу суруга, саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри, дьон туһугар долгуйуунан, кинилэри быыһыыр-өрүһүйэр туһунан санаанан илгийэрэ, аахпыт киһиэхэ кимиэхэ баҕарар кытаанахтык иҥэн хаалыаҕар саарбахтыы барыллыбат. И.Е.Винокуров тыа сиригэр бүрүүкээбит ураты ыксаллаах быһыы-майгы туһунан олохтоох үрдүкү былаастарга бу бастакы суругун «Ил Түмэн» хаһыат бу сыл тохсунньу 31 күнүнээҕи 4 №-гэр бэчээттээн турар.

И.Е.Винокуров тыа сирин дьонун, ол аата туох да эбээһинэһэ, киэргэтиитэ суох, бүтүн саха норуотун туһугар оҥорбут хорсун быһыыта үйэлэргэ умнуллубат. Норуот, дьон-сэргэ сүрэҕэр, өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥэн сылдьар. Мантан салгыы Национальнай архыып дөкүмүөннэрин хомуурунньугуттан ылыллыбыт И.Е.Винокуров суруктарын биэрэбит.

САССР НХС бэрэссэдээтэлин солбуйааччы И.Е.Винокуров ВКП (б) Уоб. кэмитиэтин 1-кы сэкирэтээрэ  И.Л.Степаненкоҕа,          НХС бэрэссэдээтэлэ  В.А.Муратовка  суруга

 1941 сыл алтынньы 16 к.Чып кистэлэҥнээх

 Үс  сыллаах  кураан  түмүгэр өрөспүүбү­лүкэ үгүс оройуоннара ас-үөл өттүнэн ыарахан балаһыанньаҕа түбэспиттэрэ, кинилэр үлэлэрин-хамнастарын түмүгэр сабыдыаллаабыт буолуон сөп. 1938 сыл, үүнүүлээх сылынан буолбутунан, 1939 курааннаабыт сыл бэйэтин алдьатыытын соччо биллэрбэтэҕэ. Оттон 1940 сыл үүнүүтэ суох буолбутун кэнниттэн, эргэ хаһаас бүтэ быһыытыйан, үлэҕэ-хамнаска бүттүүнүгэр уонна түмүктэригэр куһаҕаннык дьайда.

Билигин, кураан үһүс сылын өрөспүү­бүлүкэни бүттүүнүн кэриэтэ дириҥник хаппытын кэнниттэн, ас-үөл эрэсиэрбэтин тэрийии өссө ыараабытынан, судаарыстыбаннай наадыйыылары эрэ буолбакка, нэһилиэнньэни хааччыйыы кытта улахан ыарахан соругунан буолла. Кэккэ оройуоннарга холкуостар ас-үөл балаһыанньалара уустугурдулар. Мантан сылтаан, 1942 сыл кыһыныгар уонна сайыныгар холкуостарга сөптөөх үлэ-хамнас хаамыытын хааччыйыахтаах ас-үөл саппааһын тэрийиигэ кэккэ дьоһуннаах дьаһаллары олоххо киллэрии наадата үөскээн тахсар. Ас-үөл пуондатын тэрийии маннык суолларынан кыаллыан сөп:

1. Алтынньы 15-20 күннэригэр диэри, холкуостарга былааннаах уонна уопсастыбаннай төрүккэ куобахха бултааһыны тэрийэргэ. Быйыл даҕаны куобах элбэх эрээри, наука чинчийэр дааннайынан соҕуруу оройуоннарга куобах мэнээҕин бүтэһик сыла. Кыһын  куобах маассабайдык өлөрө сылыктанар. Онон, тутуу былдьаһан, бултаан хаалар сорук турар. Эмиэ ити курдук, балаҕан уонна алтынньы ыйдарга тайахха уонна эһэҕэ маассабай бултааһыннары тэрийиэххэ. Кыыл бу көрүҥнэрэ бэрт сэдэхтик бултаналлар, соҕотох булчут элбэҕи өлөрөр кыаҕа суох.

2.Балаҕан ыйын ортотуттан ахсынньы ортотугар диэри, сайыҥҥы уонна муус аннынан уопсастыбаннай балыктааһыны тэрийиэххэ. Бултааһын бу көрүҥэ хаһан эрэ олохтоох нэһилиэнньэ аһын-үөлүн саппааһын хаҥатынар биир тутаах ньымата этэ. Ол умнулла быһыытыйда. Саха Сирин өрүстэрэ уонна күөллэрэ элбэх балыгы бултааһыҥҥа үчүгэй төрүөтүнэн буолаллар. Балыктааһын, холкуостар производстволарыгар улахан охсуута суох буоларын туһуттан, дьахталлары тардан туран, анал биригээдэлэринэн ыытыллыахтаах.

3. Эт соҕотуопкатын былаана толоруллубутун кэнниттэн, сүөһү буотараҕын, төбөтүн, атахтарын, араас иһин-үөһүн дьоҥҥо көлөһүннэрин күннэринэн көрөн, кииннээн үллэриини тэрийиэххэ. Улахан болҕомтону үүт тобоҕун мунньууга ууруохха. Урут саха дьоно аһыйбыт үүтүнэн тары бэлэмнээн хаһааныыга ураты болҕомтотун уурар буолар этэ. Тартан «бутугас» диэн убаҕас хааһыны бэлэмнииллэрэ.

4. Көлөһүн күннэрин суоттарыгар үллэһиккэ барыахтаах бурдуктан, холкуостарга бурдук уопсастыбаннай пуондаларын анаан тэрийтэлиэххэ. Маныаха холкуостар бэйэлэрин быһаарыыларыгар тирэҕириэххэ, оччотугар устааптарыгар ханнык да кэһии тахсыбат.

5.САССР Эргиэнин хамыссырыйаата холкуостар уопсастыбаннай аһылыктарыгар анаан ас-үөл табаардарын (чэйи, куруппаны, мохоруону, о.д.а.) анаан биэрэр туһунан боппуруоһу ырытан оҥороругар. Холкуостар ити тэриллэр ас-үөл пуондаларын баазаларыгар, уопсастыбаннай аһылык тэрилтэлэрин: остолобуойдары, буфеттары, сарыардааҥҥы итии аһылыгы тэрийтэлээһин боппуруостарын үөрэтэн көрүөххэ.

Бу туруоруллар боппуруостары сөп­төөхтүк быһаарыы, холкуостар производ­стволара чэбдигириитигэр уонна, туох-ханнык иннинэ, дьон-сэргэ үлэҕэ өрө күүрүүтүгэр күүстээх тирэҕинэн буолуох этэ.

Бу боппуруостар сөптөөхтөрүнэн ааҕылыннахтарына, баартыйа обкуомун бүрүөтүгэр дьүүллэһэргитигэр көрдөһөбүн уонна туһааннаах быһаарыыны ыларгытыгар.

САССР НХС бэрэссэдээтэлин солб. И.Е.Винокуров

 СӨ НА.  П.П – 105. 1.Уоп. 22. Дь. 4 – 5.Л.

 (Оччотооҕу дөкүмүөннэргэ «өрөспүүбүлүкэ соҕуруу оройуоннара» диэн тыллары туттуу хойуутук көстөр. Маныаха «соҕуруу» диэн тыл, арааһа, Саха Сирин үөс оройуоннарын барыларын бэлиэтээн итинник ааттанар быһыылаах. «Хотугу оройуоннар» диэн чорботон ааттааһын баар. Билиҥҥи курдук «Киин»,

«Илин эҥээр», «Бүлүү сүнньүнээҕи» диэн ааттар туттуллубаттар. – П.И.).

САССР НХС бэрэссэдээтэлин солбуйааччы И.Е.Винокуров  ВКП (б) Уоб. кэмитиэтин 1-кы сэкирэтээрэ И.Л.Степаненкоҕа,

САССР НХС бэрэссэдээтэлэ В.А.Муратовка суруга

 1943 с. муус устар 3 к.Чып кистэлэҥнээх

 Өрөспүүбүлүкэ бары соҕуруу оройуоннарын нэһилиэнньэлэрин аска-үөлгэ балаһыанньалара наар мөлтүүр аакка барар. 1942 үүнүүнү биэрбэтэх сыл, балаһыанньаны олох буоратта. Ити туһунан ВКП (б) обкуомугар, НХС-гэр киирэр сигнааллар, анал иһитиннэриилэр, нэһилиэнньэ куһаҕан туруга туоһулууллар.

Уопсайынан, бу маннык балаһыанньа хайа баҕарар салайар үлэһиккэ, буолаары буолан, оройуоннары кытары быһаччы сибээстээх салайааччыларга үчүгэйдик биллэрэ мэлдьэһиллибэт суол буолар.

Ол иһин эһиги бириэмэҕитин тус бэйэ кэпсээнинэн былдьыахпын баҕарбаппын. Арай биири этиэхпин сөп, бу маннык балаһыанньа быйыл саас өссө куһаҕан содуллаах буолуоҕа. Дьон биирдиилээн буолбакка, күргүөмүнэн охтоллор. Ол алдьархай бэл сүөһүгэ кытта дьайар буолла. Уус Алдан, Таатта, Чурапчы, Амма, Мэҥэ Хаҥалас, Сунтаар, Бүлүү, о.д.а. оройуоннарга бу кыстыкка алдьархайдаах элбэх сүөһү өллө уонна салгыы охто турар.

Мэҥэ Хаҥаластааҕы баартыйа кэмитиэтин сэкирэтээрэ т.Семенов, райсовет бэрэссэдээтэлэ т.Слепцов сайабылыанньаларынан, нэһилиэнньэ өлүүтэ 1920-1921 сс. Волгаҕа тахсыбыт дьон маассабай өлүүтүгэр маарынныыр – дьон сирэйэ дыгдаччы иһэн хаалар, сэниэтэ быстан ханна түбэһиэх охтор. Суһал уонна чопчу дьаһаллары ылбатахха, дьон өлүүтэ өссө элбээн иһиэ. Ол түмүгэр сааскы-сайыҥҥы үлэлэр букатыннаахтык ыһыллыахтара.

Кэлиҥҥи сылларга уонна билигин судаарыстыба, бэл сокуону тумнан туран (бурдук лимиитэ, холкуостар уонна оройуоннар бэйэ-бэйэлэригэр хардарыта көмөлөрө, балыгы өлүүлээн биэрии), нэһилиэнньэҕэ көмөтө, бүгүҥҥү күннээххэ туһалыыр кыаҕа суох. Нэһилиэнньэ 4 сыл тухары көрсөн кэлбит иэдээнин уонна онтон ылбыт оҕустарыытын, биир байылыат үүнүүлээх сылынан оһоруоҥ, өрүһүйүөҥ суоҕа. Ол онуоха элбэх сыллар наада буолуохтара.

Мантан барытыттан сиэттэрэн, маннык түмүккэ кэлэбин:

1.Бу сыл ыам ыйын 1 күнүттэн, ураты ыарахан балаһыанньалаах оройуоннарга бурдук лимиитин балтараа төгүл улаатыннарыахха.

 2.Муус устар, ыам ыйыгар уонна бэс ыйыгар арыы собуоттарын сабыталаан туран, холкуостартан уонна холкуостаахтартан арыыны, үүтү тутууну арыынан ылыахха. Оттон үүт тобоҕун холкуостар бэйэлэрин дьаһалларыгар биэрэн, дьоннорун хааччыйалларын ситиһиэххэ. 1942 сыллаахха  тэриллэ сылдьыбытын курдук, от ыйын 1 күнүттэн үүт абырааҕын 50% холкуостарга төннөрүөххэ.

 3.От ыйыттан холкуостарга былааны түһэрэн туран, кымыһы ыаһыны уонна оҥорууну тэрийиэххэ.

4. Холкуостар уонна холкуостаахтар суоттарыгар сибилиҥҥиттэн оҕуруот аһын, чуолаан төрдүлэригэр астаахтары: түрүнүөпүһү, эриэппэни, моркуобу, эриэдькэни, ону таһынан хортуоппуйу, оҕурсуну, хаппыыстаны олордууга бэлэмнэммитинэн барыахха. Ыаллыы Уркуускай  уобалаһын холкуостарыттан уонна сопхуостарыттан кэпсэтэн ылан, сиэмэнэн көмөлөһүөххэ.

5.Муус устар уонна ыам ыйдарыгар балыктааһыны күүскэ тэрийиэххэ. Ас-үөл пуондаларын тэринэллэригэр, бу дьыалаҕа холкуостары муҥутуурдук тардыахха. Маны таһынан, хас холкуос ахсын сайынын балыктааһынынан дьарыктанар кырдьаҕастартан састааптаах бөлөхтөр баар буолуохтаахтар.

6.САССР Сиргэ наркомата хас биирдии оройуоҥҥа сир астарын хомуйан бэлэмнээһин былаанын суһаллык ырытан оҥороругар сорудахтыахха.

7.Оройуоннар, булт болдьоҕун аахсыбакка тураннар, муус устар ый устата туйахтаах кыылларга уонна көтөргө бултааһыны тэрийэллэригэр эбээһинэстииргэ.

8.Сойуус Сиргэ наркоматын нөҥүө, Уркуускай уобалас хаһаайыстыбалара, Саха Сирин холкуостарыгар бэйэлэрин эрэсиэрбэлэриттэн туорахтаах уонна оҕуруот аһын култуураларыгар сиэмэ матырыйаалларынан көмө оҥороллорун ситиһиэххэ.

9.Өскөтө бу этиилэр олоххо киллэриллэр кыахтаах буоллахтарына,  ВКП (б) обкуома миэстэлэрдээҕи бартыыйынай уорганнары бу дьыаланан дьарыктаныахтаахтарын туһунан обкуом бүрүөтүн быһаарыытын таһаарыахтаах. Туһааннаах дирэктиибэтэ суох оройуоннардааҕы кэмитиэттэртэн быһаарыылаах дьаһаллары күүтэр ыарахан буолуоҕа.

САССР НХС бэрэссэдээтэлин солбуйааччы И.Винокуров

СӨ НА. П.П – 105. 1.Уоп. 22.Дь. 28 – 29.Л.

Норуотун  туһугар

И.Е.Винокуров суруктарыттан көс­төрүнэн,  Саха Сирин холкуостара уонна холкуостаахтара, кинилэртэн тутулуга суох айылҕа кубулҕаттарыттан ыарахан балаһыанньаҕа киирбиттэрин туһунан, быһыы-майгы уустугураатын өссө 1940 сылтан саҕалаан 1943 сылга диэри олохтоох үрдүкү салалтаҕа иһитиннэрэн, биллэрэн испит. Кини  онон муҥурдамматах. Хас суругун аайы ыарахан балаһыанньаны утары хайдах охсуһар, дьону хоргуйан өлүүттэн өрүһүйэр суоллары бэрт чуолкайдык ырытан, тиийимтиэ гына быһааран биэрэн испит эбит.

Ити кэмнэргэ Илья Егорович совнарком бэрэссэдээтэлин солбуйааччы. Тустаах дуоһунаһынан үөрэх, култуура, доруобуйа харыстабылын, наука салааларын сүрүннээччи. Тыа хаһаайыстыбатыгар орооһор улахан бырааба да суох курдук буолан тахсар.

Ити оччотооҕуга үөскээбит иэдээннээх быһыыны-майгыны утары охсуһар суоллары сүбэлииригэр, кини мындыра, олоҕу, үлэни-хамнаһы билэрэ, дьоҥҥо ураты харыһылталаах сыһыана, хаан-уруу норуотугар таптала уонна бэриниитэ – бүүс-бүтүннүүтэ ырылыччы көстө сылдьар. Кини эппит, суруйбут муҥ саатар сорох сүбэлэрэ онно туһаныллыбыттара эбитэ буоллар сүүһүнэн, тыһыынчанан да дьон олоҕо харыһыйыллыбыт буолуон сөптөөҕө.

Ити И.Е.Винокуров сүбэтин курдук араас суоллары хайан, ньымалары туттан, сэрии сылларыгар салайбыт холкуоһугар киһини буолуохтааҕар, сүөһүнү да энчирэппэтэх оччотооҕу Ньурба оройуонун II Хаҥалас нэһилиэгин “Орджоникидзе” холкуоһун бэрэссэдээтэлэ Марк Иннокентьевич Григорьев туһунан хаһыат ааспыт нүөмэригэр суруйан турабын. И.Е.Винокуров өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтатыгар дьону өрүһүйэр туһунан оҥорбут сүбэлэрин, ол Ньурба оройуонун кыракый холкуоһун төрдүттэн үөрэҕэ суох бэрэссэдээтэлэ тус бэйэтинэн истибит, өссө «аахпыт» курдук үлэтигэр, дьонун-сэргэтин кытта сыһыаныгар туттубута, туһаммыта үүт-үкчүтүн сөҕөн мах бэрдэрэн олоробун.

Инньэ 4 сыл тухары үрдүкү салалтаҕа «сигнааллыы» сатаабыт ээ. Туох да эппиэтэ, хардата суох. Сүрдээх дьыала. Обкуом оччотооҕу 1-кы сэкирэтээрэ Иона Лукич Степаненко 1918 сыллаахтан хомунньуус, өрөбөлүүссүйэни турууласпыт киһи. Араас уобаластарга, куораттарга бартыыйынай үлэлэргэ үлэлээбит уопуттаах каадыр. Я.М.Свердлов аатынан Коммунистическай үнүбэрсиэти бүтэрбит, теоретическай экэниэмикэ салаатын аспирантуратыгар үөрэммит, Промышленнай акадьыамыйа  полит-экэниэмикэҕэ преподавателэ, түөрүйэ өттүнэн толору бэлэмнээх киһи.

1933 сылтан ВКП (б) Москуба куо­рат­­тааҕы кэмитиэтин бартыыйынай быра­пагаандаҕа уонна аҕытаассыйаҕа отделын үнүстүрүүктэрэ, онтон сэбиэдиссэйэ. ВКП (б) Москуба куораттааҕы Красногвардейскай райкомун 1-кы сэкирэтээрэ. 1938 сылга ВКП (б) КК бартыыйынай тэрийээччитэ.  1939 сыл олунньутуттан 1943 сыл атырдьах ыйыгар диэри ВКП (б) Саха уобаластааҕы кэмитиэтин 1-кы сэкирэтээрэ.

Саха норуотун, аныгылыынан эттэххэ, менталитетын, Саха Сирин тыатын хаһаа­йыстыбатын, олоҕун-дьаһаҕын билбэтэ бааламмат. Билэ сатаабатах буоллаҕына, ол туһа туһунан. Салайан олорор өрөспүүбүлүкэтин  норуотун хаһаайыстыбатын биир тутаах салаата – тыатын хаһаайыстыбата – сиҥнэн хаалыыта, эбиитин дьоно-сэргэтэ маассабай хоргуйан өлөөһүнэ, бастакы сэкирэтээр болҕомтотун тас өттүгэр хаалбыт муҥа буолуо дуо. Ситэрэн эттэххэ И.Л.Степаненко 1943 сыл атырдьах ыйыгар ВКП (б) КК уурааҕынан, Саха уобаластааҕы кэмитиэтин 1-кы сэкирэтээрин дуоһунаһыттан босхолонон, баартыйа КК дьаһалыгар төттөрү ыҥырыллыбыта. Москубаҕа төннөн, ССКП Москуба куораттааҕы кэмитиэтин сэкирэтээрин солбуйааччынан, бартыыйынай хамыыһыйа чилиэнинэн үлэлээбитэ. Ыарахан ыарыы кэнниттэн 1965 сыллаахха Москубаҕа өлбүтэ.

Салгыы И.Е.Винокуровка төннөр буоллахха, ити иэдээннээх сылларга тыа сиригэр өлүү эбэтэр тыыннаах хаалыы боппуруоһа аһаҕастык турбутугар, дьон олоҕун соҕотоҕун турууласпыта. Киниттэн атын, салайар эргимтэттэн бу боппуруоһу туруорсубут, өссө турууласпыт атын ким эмэ баара биллибэт. Сахаттан да, нууччаттан да. И.Л.Степаненко чахчыта даҕаны барыларын баһыйар (өйүнэн-санаатынан, суоһунан-суодалынан?), аптарытыатынан саба баттыыр салайааччы олорон ааспыт эбит диэх курдук. Кырдьыга, кини туһунан ким да сиһилии ахтан-санаан тугу да хаалларбатах, үөрэтэн-чинчийэн дириҥник суруйбатах салайааччыта буолан тахсар. Арай киһи билэринэн, суруйааччы В.А.Протодьяконов-Кулантай (сэрии сылларыгар өрөспүүбүлүкэ үбүн наркуома) биир ахтыытыгар: «Степаненко улахан адьырҕа киһи этэ», — диэбитэ баар.

Илья Егорович Винокуров, олоҥхобут Айыы бухатыырыныы, кырдьыктаах дьыала туһугар туруулаһан охсуспут үтүөтэ умнуллубат. Умнуллуохтааҕар, сыллар-хонуктар аастахтарын ахсын, өссө чуолкайданан, үрдээн, күндүтүйэн иһиэҕэ. Олох араас түһүмэхтэригэр, инники кэскилэ ыйылыннары тардыллар былдьаһыктаах түгэннэргэ, Илья Егорович Винокуров курдук модун эрдээх санаалаах, төлөннөөх итии сүрэхтээх, бары кутталтан түөстэринэн хаххалыы түһэргэ бэлэм уолаттарын иитэн таһаарар норуот – дьоллоох норуот.

ВКП (б) КК  1943 с. муус устар 13 күнүнээҕи «ВКП (б) Саха уоб. кэмитиэтэ тыа хаһаайыстыбатын салайыыга алҕастарын туһунан» быһаарыытын дьүүллэһиигэ ВКП (б) Саха уоб. Кэмитиэтин VIII пленумун мунньаҕар САССР НХС бэрэссэдээтэлин

солбуйааччы И.Е.Винокуров тыл этиитэ

 1943 с. Ыам ыйын 24 к. Чып кистэлэҥнээх

 Өрөспүүбүлүкэбит тыатын хаһаайысты­бата кэхтии кирбиитигэр төннөн турар. Ынах сүөһүбүт ахсаана 170000 төбөнөн эбэтэр 43%-нан, сылгыбыт 23% аҕыйаата. Дьиҥэр, сылгыбыт ахсаана 1928 сылтан 1940 сылга диэри наар элбээн кэлбитэ. Бу сылга ыһыыбыт иэнин 40% кыччаттыбыт. Кэлиҥҥи үс сылга  гектартан 1,5–3 сэнтиниэр үүнүүнү ылан кэллибит.

Тыа хаһаайыстыбатын боппуруостарын комплекстара, кэлимсэ агыраарынай боппуруостар буолалларын өйдүөхпүтүн наада. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит усулуобуйатыгар агыраарынай боппуруос национальнай боппуруос сорҕото буолар. Биһиги бүгүн баартыйа лиинньийэтин дьылҕатын туһунан, ол аата биһиги баартыйа  генеральнай лиинньийэтин төһө сөптөөхтүк олоххо киллэрэрбит, баартыйа обкуомун бэлитиичэскэй алҕастарын туһунан дьүүллэһэбит. Салгыы боппуруос ис дьиҥин өйдүүр туһуттан, ити алҕастар содулларын туһунан толкуйдаан көрүөхтээхпит.

Бастакы содуллар – нэһилиэнньэ өлүүтэ сүр түргэнник үрдээһинэ, ол түмүгэр оҕо төрөөһүнэ тосту намтааһына.

Иккиһинэн, тыа хаһаайыстыбатыгар буруйу оҥоруу улаатыыта (сүөһүнү, сиэмэ бурдугу уоруу, о.д.а.).

Үсүһүнэн, холкуостаахтар аччыктаа­һыннарыттан үлэ оҥорумтуотун намтааһына.

Төрдүһүнэн, бу 3 сылга судаарыстыбаннай поставкалар кээмэйдэрэ олус улаханнык кыччааһына. Бэсиһинэн, 3 сыл устата охтубут 223 тыһ. төбө ынах сүөһү сүтүгүн толорорго 8-10 сыл наада буолуоҕа.

Маннык ыарахан балаһыанньа ис дьиҥэ дакылаакка кыайан арыллыбата. Обкуом уонна Совнарком сыыһа дьайыыларын чопчу чахчылара ыйыллыбатылар. Оттон, дьиҥэр, чахчылар аҕыйаҕа суохтар: кэтэх сүөһүнү аҕыйатыыга тыа хаһаайыстыбатын артыалларын устааптарын хос көрүү туһунан 1934 сыллааҕы ВКП (б) обкуомун  бүрүөтүн уурааҕа. ВКП (б) обкуомун уонна  САССР НХС сүөһү иитиитин бородууктатын көлөһүн күнүгэр үллэриини бобор туһунан 1940 сыллааҕы дирэктиибэлэрэ. 1940 сылга Дьокуускай оройуоннааҕы бартыыйынай кэмитиэт салалтатын устуу уо.д.а. дьаһаллар.

Тохтуу биричиинэтин ВКП (б) обкуомун сүөһү иитиитигэр мөлтөх үлэтигэр көрдүүллэр. Оройуоннардааҕы бартыыйынай тэрилтэлэргэ ирдэбили намтаппытынан быһаара сатыыллар. Ити сыыһа. Элбэхтик дьарыктаммыттара, эмиэ биир оннук элбэҕи ирдээбиттэрэ эрээри, дьиҥ наадалааҕынан дьарыктамматах, туох наадатын ирдээбэтэх буолан  тахсалларыгар тиийэр.

Обкуом уонна Совнарком куһаҕаннык салайбыт биричиинэлэринэн, салайааччылара Саха Сирин усулуобуйатын билбэттэригэр буолар. Дьиҥэр, т. Степаненко да, т. Муратов да 3-4 сыл тухары толору билиэхтэрин сөптөөҕө. Дьиҥнээҕинэн, кинилэр билэ да сатаабатахтара, оннук баҕалара да  суоҕа. Оройуоннар салайар үлэһиттэрин, олохтоох каадырдары кытта аахсыбатахтара. Онуоха сыччах биир чахчыны аҕалыахха сөп: 3-4 сыл тухары бэл миигин, Совнарком бэрэссэдээтэлин солбуйааччыны, Степаненко уонна Муратов биир да анал боппуруоска ыҥыран кэпсэппэтэхтэрэ, мин үлэбинэн отой интэриэһиргээбэтэхтэрэ.

Иккис биричиинэ – ВКП (б) КК киин уобаластарга туттар өрөбөлүүссүйэлии киритиэрийдэрин биһиги өрөспүүбүлүкэбит усулуобуйаларыгар туох да учуота уонна толкуйа суох үөрүйэх хоту көһөрүү буолар.  Баартыйа итинник куттал туһунан элбэхтэ сэрэтэн турар. Тыа хаһаайыстыбатын артыалларын устааптарын туһунан Ыстаалын этиитин аахайбат буолуу, холкуостаахтар кэтэх сүөһүлэрин утары охсуһууга тиэрдибитэ.

Холкуостаахтар кыһалҕаларынан туһанан, сүөһү сыаната түспүт кэмигэр сүөһүнү атыылаһыы ыытыллыбыта. Холкуостаахтар кэтэх сүөһүлэрин ахсаанын аҕыйатар сыаллаах тыа хаһаайыстыбатын артыалларын устааптарын хос көрөр туһунан ВКП (б) обкуомун быһаарыытыгар сөп түбэһиннэрэн сүөһүнү өлөрүү ыытыллыбыта. Обкуом быһаарыыта бэчээттэммэтэҕэ буолан баран, нэһилиэнньэ сүнньүнэн билэр этэ.

Балык бырамыысыланнаһын тэрийиигэ улахан токурутуулар таҕыстылар. Чурапчы оройуонун холкуостарын туох да анал бэлэмэ суох хоту көһөртөөһүн. Бэйэлэрин төрүт алаастарыттан тэйиэхтэрин баҕарбатах дьону холкуостарыттан таһаартаан баран, сонно тустаах нолуоктарынан кыаһылааһын. Балыксыт холкуостаахтарга,  көҕүлээһин быһыытынан, балыгы сииргэ биэрэр туһунан Балык бырамыысыланнаһын наркоматын үнүстүрүүксүйэтэ баарын үрдүнэн, быраактыкаҕа балык бэриллибэтэҕэ. Дьиҥнээҕинэн, бобуу этэ.

Салгыы пленум биһиги, обкуом уонна Совнарком билиҥҥи салайааччылара, тыа хаһаайыстыбата маннык улаханнык тохтубутун кэнниттэн, алҕаспытын бэйэбит күүспүтүнэн көннөрөр кыахтаахпыт дуу, суоҕун дуу туһунан бэйэтин ыйааһыннаах тылын этиэхтээх. Баҕар, дьиҥнээх бартыыйынай кириитикэни истиэхпитин наада буолаарай.

Тус бэйэм, үлэҕэ маннык улахан тохтуу тахсыбытын кэнниттэн, дьоҥҥо тиийэн бэйэм алҕастарбын арыйарым улахан ыарахаттардаах буолуоҕа. Мин төрүт олохтоох киһи буоларым быһыытынан,  бу боппуруоска үлэһит дьон өттүттэн олус сөптөөх сэмэни-суҥханы, хомуруйууну элбэхтэ истибитим. Билигин кэлэн, мин бэйэбин сараланарым, кинилэргэ итэҕэтиитэ суох буолуоҕа.

СӨ НА. 3.П. 184/54 Уоп. 14.Дь. 46 – 48.Л.

 Көххө

 Мин үлэбинэн, кырдьаҕас хомунньуус Степан Николаевич Ноговицыны кытта уһун сылларга истиҥник билсэ, үлэлэһэ сылдьыбытым. Степан Николаевич дьиҥнээх дьоруойдуу олоҕу олорбут киһи этэ. Саха национальнай байыаннай оскуолатын иитиллээччитэ. Мэҥэ Хаҥалас райкомолун 1-кы сэкирэтээринэн үлэлии сылдьан, сэрии бастакы ыйыгар тылланан, боруоҥҥа барар. 1941 сыл кыһыныгар, Москуба аннынааҕы кыргыһыылартан биирдэстэригэр миномет уотугар түбэһэн, хаҥас илиитин холунан быһа ыттаран, өр хуоспуталларга эмтэнэн, дойдутугар эргиллэр.

Майаҕа кэлбитэ, кэргэнэ уонна кыракый кыыһа өлөн хаалбыттар. Дойдутугар Чурапчыга аҕалаах ийэтэ, балта хоргуйан өлбүттэр…

Степан Николаевич баартыйа обкуомугар үнүстүрүүктэринэн, Чурапчы, Куорунай оройуоннарыгар баартыйа райкомун бастакы сэкирэтээрдэринэн, Бүлүү райсоветын бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит киһи этэ.

Кини кэпсиир буолара: «1946 сыллаахха Илья Егорович Винокуровы обкуом 1-кы сэкирэтээринэн анаары Ыстаалын бүрүйүөмүгэр ыҥырбыттар. И.Е.Винокуров «үөрэҕим кыра» диэн аккаастанар санаалааҕа үһү. Кэбиниэтигэр Ыстаалын чугаһаан кэлэн илиитин ууммут. «Якуты хорошо воевали. Пора самим руководить республикой», — диэн буолбут. Кэпсэтии онон бүппүт.