Ыраах тыылга, Саха Сиригэр, дьон-сэргэ эмиэ арыый да өрө тыыммыта, сэргэхсийии тахсыбыта. 1943 сыл атырдьах ыйын 14 күнүгэр баартыйа уобаластааҕы кэмитиэтин VIII пленума ыытыллыбыта. Пленумҥа БСК(б)Б Киин Кэмитиэтин каадырга управлениетын эппиэттээх тэрийээччитэ Репин «Тыа хаһаайыстыбатын салайыыга БСК(б)Б Саха уоб. кэмитиэтэ таһаарбыт алҕастарын туһунан» уонна Киин Комитет баартыйа Саха уоб. к. 1-кы сэкирэтээрэ И.Л.Степаненконы дуоһунаһыттан босхолуур, КК дьаһалыгар ыҥырылларын туһунан уурааҕы иһитиннэрбитэ.

1944 сылтан Саха Сиригэр уһуннук сатыылаабыт кураан тохтоон от, бурдук өлгөмнүк үүнэн киирэн барбыта. Онон Аар айылҕалыын кытта, сэбиэскэй норуот бу алдьатыыта уонна дьонун сиэртибэтэ улаханынан киһи аймах өссө билэ илик иэдээннээх сэриитигэр кыайыылаах тахсыаҕын билгэлээбит курдук буолбута.

Тыа сиригэр дьон хоргуйан өлүүтэ намырыырга барбыта. Баартыйа уонна бырабыыталыстыба таһаарыллыбыт алҕаһы туоратыыга тутатына сөптөөх дьаһаллары ылбыттара. Эрэйи-муҥу, өлүүнү көрбүт холкуостаахтарга оччотооҕу кэм кыаҕынан көмө оҥоһуллубута.

Оттон аас-туор олох өссө да уһун сылларга салҕанан барбыта. Дойду үрдүнэн балаһыанньа итинник этэ. Иэдээннээх урусхалланыыны, өлүүнү-сүтүүнү көрсүбүт сэбиэскэй норуот тот олоххо тиксиэ өссө да ыраах этэ. Ол оннугар киэн туттунуулаах ботуруйуоттуу күүрээн, биир ньыгыл санааланыы, ыраах дьоллоох олоххо эрэнии олус күүстээҕэ.

 ССРС НХС иһинэн САССР-га Госпланын боломуочунайын солбуйааччы В.Макаров, Госплан үлэҕэ уонна нэһилиэнньэҕэ сиэктэрин начаалынньыгын э.т. В Рудницкая 1940-1944 сс. өрөспүүбүлүкэҕэ нэһилиэнньэ хамсааһынын туһунан быһаарыылаах саппыыскалара

1944 с.

Өрөспүүбүлүкэ 1 кв. км нэһилиэнньэтин хойуута 0,12 киһиэхэ тэҥнэһэр. Соҕуруу оройуоннарга – 0,28, көмүс бырамыысыланнастаах оройуоннарга – 0,20 уонна хотугу оройуоннарга – 0,03 киһи.

Саха норуотун аһылыгын сүрүн көрүҥнэрэ — эт, сыа уонна үүт бородуукталара. Сири оҥоруу үлэтиттэн тутулуктанан,  тыа  хаһаайыстыбатын соҕуруу оройуоннарыгар бурдук ас уонна букатын дуона суох оҕуруот аһа киирсэллэр.

Үүнүү балаһыанньата кэккэ сылларга маннык: үүнүүтэ суох сыллар уонна тыа хаһаайыстыбатын уобалаһыгар таһаарыллыбыт сыыһалар: холкуостаахтар кэтэх хаһаайыстыбаларыгар сүөһүлээх буолуохтаахтарын туһунан т/х артыалларын устааптарын 1940-1942 сс. толоостук кэһии өрөспүүбүлүкэҕэ ынах сүөһү ахсаана быста аҕыйааһыныгар тиэрдибитэ. Кэтэх бас билиигэ сүөһүтэ суох холкуостаахтар хаһаайыстыбалара тосту элбээбитэ.

Кэтэх бас билиигэ турар сүөһү ахсаана кыччааһына, өрөспүүбүлүкэ сүөһүтүн уопсай ахсаана аҕыйааһыныгар сабыдыаллаабыта. 1940-1945 сс. ынах сүөһү ахсаана 124075, сылгы 69710 төбөҕө тэҥнэспитэ. Холкуостаахтар кэтэх хаһаайыстыбаларыгар сүөһү аҕыйааһына сылгыга эмиэ дьайбыта. Сылгы сахаларга солбуллубат тиэйэр-таһар көлө буоларын таһынан, бэртээхэй ас-үөл бородууктата буоларынан уратыйар.

Тыа хаһаайыстыбатыгар таһаарыллыбыт алҕастар сүөһү иитиитин салаатыгар эрэ буолбакка, бааһынаны туһаныыга эмиэ сыһыаннаахтар. Онто да суох хортуоппуйу уонна оҕуруот аһын бэйэтин наадыйыытыгар адьас дьоҕустук үүннэринэр холкуостаахха уһаайбалаах учаастагар туорахтаах култуураны үүннэринэрэ бобуллубута.

Тыа хаһаайыстыбатын соҕуруу оройуоннарыгар көлөһүн күнүгэр бурдугу биэрбэт холкуос ахсаана 1940 сылга 286 буолбута. 1941 сылга – 419, 1943 сылга – 112. Аһылыгынан кыайан хааччыллыбат уопсастыбаннай сүөһү үүтү биэриитэ олох кыччаабыта. Биир фуражнай ынахтан үүтү ыаһын 1942-1944 сылларга туһааннааҕынан 417-471-527 киилэҕэ тэҥнэспитэ. Нэһилиэнньэ үгүс өттө ити сылларга үүт бородуукталарынан аһаабатаҕа. Судаарыстыбаҕа үүтү туттарыы былаана туолбутун кэнниттэн, ордубут үүтү ньирэйгэ бэриллэр кытаанах бэрээдэк олохтоммута.

Маныаха эбэн, саха норуотун олоҕо-дьаһаҕа билигин даҕаны сөптөөх таһымҥа тахса илик. Билигин даҕаны хотону кытта силлиһэ тутуулаах балаҕаҥҥа олорор ыаллар бааллар. Балаҕан үксэ буор муосталаах, муус түннүктээх, чэҥ истиэнэлэрдээх. Маннык усулуобуйаҕа ордук кыра оҕо сыыстарара ыраахтан буолбатах. Оҕо кыра сааһыгар сыыстаран ыалдьан өлүүтэ билигин даҕаны элбэх.

Олорор дьиэлэр санньытаарынай туруктара быста куһаҕан. Кыһыҥҥы өттү­гэр кыараҕас балаҕаҥҥа 3-4-түү ыал дьукаахтаһан кыстыыр. Ыалдьардыын-чэгиэнниин бары кууча олороллор, уопсай аһыыр иһитинэн, утуйар таҥаһынан, сотторунан туһаналлар. Таҥас-сап кырыымчык, оҕолор сыгынньах аҥаардаахтар, улахан дьон да онтон орпотох туруктаахтар. Үүт-табаарынай пиэримэлэр ыанньыксыттара үлэҕэ кэтэр анал таҥаһынан хааччыллыбаттар, бэйэлэрин кирдээх таҥастарынан үлэлииллэр.

Бурдук үүммэтэх 1940-1942 сс. тыа хаһаайыс­тыбатын салайыыга таһаарыл­лыбыт алҕастарга эбиллэн, ити сылларга оҕо төрөөһүнэ быста аҕыйаабыта, дьон өлүүтэ улааппыта баар чахчы. 1943 сыл – тосту уларыйыылаах сыл. 1943 сылга сүөһүтэ суох холкуостаахтарга (өрөспүүбүлүкэ 23 соҕуруу оройуоннарыгар) 1370 сүөһү. 1944 сылга  -- 7598, ол иһиттэн 3688 ыанар ынах бэрилиннэ. 1943 сылга холкуостаахтар ыһыылара 538,9%, 1944 сылга – 266,2% улаатта. 1943 сылга холкуостаах үлэтин күнүн төлөбүрэ улаатта, 1944 сыл түмүгэ таһаарылла илик буолан баран, сабаҕалааһын суоттааһынынан ааспыт сыллааҕар үрдүк буолуохтаах.

1940 сыл, ССРС-ка оҕо төрөөһүнүн саамай үрдүк сылынан буолбута. Сэрии иннигэр ССРС оҕо төрөөһүнүгэр дьобуруопалыы дойдулартан барыларыттан инники миэстэҕэ сылдьыбыта. САССР 1940 сылга Сэбиэскэй Сойуус дьобуруопалыы чааһын оҕо төрөөһүнүгэр 1926 сыллааҕы таһымын ситиспитэ. 1940 сыл кэнниттэн өрөспүүбүлүкэҕэ оҕо төрөөһүнэ аҕыйааһына нэһилиэнньэ матырыйаалынай уйгута мөлтөөһүнүнэн уонна байыаннай бириэмэ быһыытынан-майгытынан быһаарыллар.

Түмүктэр

1944 сылга өрөспүүбүлүкэҕэ нэһи­лиэнньэ дьаалатынан көҕүрээһинэ 103 киһи. 1942 сылга 8235 киһиэхэ, 1943 сылга 9575 киһиэхэ тэҥнэһэрэ. 1943 уонна 1944 сылларга киһиэхэ болҕомто күүһүрдэ. Таһаарыллыбыт алҕастары туоратыыга күүстээх үлэ ыытылынна, чуолаан ааспыт сылларга улахан оҕустарыыны ылбыт тыа сирин нэһилиэнньэтэ үчүгэй көмөнөн уонна өйөбүлүнэн туһанна.

Ситиһиилэри сэргэ, кэккэ итэҕэстэри бэлиэтиир наада. Ол курдук,  төрөөһүн көрдөрүүтэ намтааһынын, өлөөһүн улаатыытын биричиинэлэрэ дириҥник хорутан ырытылла иликтэр. Куораттардааҕы уонна оройуоннардааҕы ситэриилээх кэмитиэттэр бу боппуруоһу бэйэлэригэр дьүүллэспэтилэр. Ол түмүгэр нэһилиэнньэ матырыйаалынай уонна култуурунай таһымнарын үрдэтиигэ чопчу дьаһаллары бэйэлэригэр бэлиэтэммэтилэр. Оттон тыа сирин холкуостаахтарын сүрүн маассата сибилиҥҥэ диэри, сорохторо хотонтон өссө да араарылла илик балаҕаннарга элбэх дьукаах буолан, кыараҕастык симсэн олороллор.

Холкуостары бөһүөлэктээһин кыаллыбакка турар. Холкуостаахтар 50% эрэ бөһүөлэктэргэ олороллор. Тыа сиригэр сэллик тарҕаныыта, бу ыарыыттан өлүү-сүтүү олох үрдүк таһымҥа тахсан турар. Олох-дьаһах усулуобуйата куһаҕана, саньытаарынай ирдэбиллэри бүттүүн тутуспат буолуу, о.д.а. элбэх төрүөттэр итиннэ бааллар.

Саха нэһилиэнньэтин өлүүтэ, өрөс­пүүбүлүкэ өлүүгэ орто көрдөрүүтүн куоһарар: 1943 сылга өлүү нэһилиэнньэ 1000 киһитин баһыгар 42,0 киһиэхэ тэҥнэһэр буоллаҕына, саха нэһилиэнньэтин көрдөрүүтэ 51,4 киһиэхэ тэҥнэһэр. 1944 сылга – 23,5 буоллаҕына, 29,1 тэҥнэһэр. Оройуоннарга сүрүн ыарахан ыарыыларга учуот куһаҕаннык ыытыллар. Ол түмүгэр, өрөспүүбүлүкэ Доруобуйа харыстабылыгар норуодунай хамыссырыйаата сэллик, трахома, венерическэй ыарыылаахтар эмтиир учреждениеларга төһө эмтэнэллэрин туһунан туох да дааннайа суох. Аҥаардас Дьокуускайынан эрэ муҥурданар.

Оҕо сэллигинэн ыалдьыыта уонна өлүүтэ үрдүк, чуолаан тыа сиригэр. Оҕо өлүүтэ, муҥутуур сыыппараларга кыччаабыт курдук көстөр эрээри, уопсай өлүү бырыһыаныгар таһаардахха, үрдүүр. Саха оҕото өлүүтэ, өрөспүүбүлүкэҕэ оҕо өлүүтүн орто көрдөрүүтүн биллэрдик куоһарар. 1943 сылга өрөспүүбүлүкэҕэ оҕо өлүүтэ (1000 төрөөбүт оҕоҕо) 174,6 киһи, саха нэһилиэнньэтигэр – 192,1 киһи, 1944 сылга – 147,4, саха нэһилиэнньэтигэр – 160,3 киһи этэ.

Өлүү биричиинэлэрэ быраас диагностикатынан ситэ хабыллыбат буоланнар, өлүү туһунан аакталар сыыһалара-халтылара олус элбэх буолар. Ордук тыа сиригэр сэлликтэн өлүү ахсаанын кыччатыы баар буолар. 1944 сылга куораттыы поселениеларга өлүү биричиинэлэрин 78,3% аакталарынан бигэргэммит буоллаҕына, тыа сиригэр 23,2% эрэ хабыллыбыт. Оҕону түһэртэрии түбэлтэтэ элбиир, ол иһигэр балыыһа тас өттүнээҕи быһыыга-майгыга. Маннык чахчы доруобуйа харыстабылын уорганнара нэһилиэнньэ ортотугар быһаарар-өйдөтөр үлэни ситэ ыыппаттарын туоһулуур.

ССРС НХС иһинэн САССР-га Госпланын боломуочунайын солбуйааччы В.Макаров

Госплан үлэҕэ уонна нэһилиэнньэҕэ сиэктэрин начаалынньыгын э.т. В.Рудницкая 

СӨ НА. 3. – П.   71.Уоп.  81.Дь.  1 – 39 .Л.