Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -13 oC

Сүрүн сонуннар

Бүгүҥҥү сонуннар

Бэлиитикэ

Тутуу туһунан сытыы сэһэргэһии

Кулун тутар 19 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Аартыкатыгар социальнай эбийиэктэри уонна чааһынай дьиэлэри тутуу боппуруостара» төгүрүк остуол буолан ааста.
21.03.24 18:51

Экэниэмикэ

Пилота суох пуойастар

Ааспыт нэдиэлэҕэ Судаарыстыбаннай Дуумаҕа «Арассыыйа тимир суоллара» АУо генеральнай дириэктэрэ, бырабылыанньа бэрэссэдээтэлэ Олег Белозеров хампаанньа үлэтин түмүгүн, инники былааннарын билиһиннэрдэ уонна дьокутааттар, фракциялар ыйытыктарыгар…
24.03.24 10:24

Уопсастыба

Терактан эмсэҕэлээбит дьону өйүүргэ сокуон барылын киллэрдилэр

Судаарыстыбаннай Дуумаҕа терактан эмсэҕэлээбит Арассыыйа олохтоохторун өйүүр туһунан сокуон барылын киллэрдилэр. Бу докумуону Судаарыстыбаннай Дуума бүддьүөккэ уонна нолуокка сис кэмитиэтин чилиэнэ Оксана Дмитриева көҕүлээтэ. Ол туһунан «Парламентская газета»…
27.03.24 09:39

Култуура

Дьааҥылар артыыстары тыыннаах тойугунан көрүстүлэр

"Артыыстар иhэллэр үhү",- диэн үтүө сурах дьааҥыларга өссө тохсунньу ыйга иhиллибитэ. Онон өр күүппүт артыыстарын көрсөөрү олохтоохтор кэлэр - барар күннэрин эрдэттэн аттаран, астарын-таҥастарын бэлэмнээбиттэрэ ыраатта. Болдьохтоох күн үүммүтүгэр күндү…
07.03.24 11:40

Түһүлгэ

Сааскы саарбах кэмҥэ

Аламай маҥан күн абыралын, үтүөкэн үрүҥ күн үтүөтүн билэргэ үүммүт күнү үөрэ - көтө, сүргэ көтөҕүллэ көрсөр дьоллоох түгэн, саҕаламмыт саҥа күнү айхаллыыр астык түгэн тосхойдо. Кубулҕаттаах кулун тутар ыйбыт кубулуҥ - дьибилиҥ буолар, күлэн иһэн дьэбин…
27.03.24 09:44

Тыа сирэ

Андрей Находкин: Дьон күннээҕи кыһалҕаны эрэ буолбакка, тыа сирин сайдыытыгар кэскиллээх этиилэри туруоруста

Ил Түмэн сиргэ сыһыаннаһыыга, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин бу күннэргэ бэйэтин уоукургар - Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар үлэлиир. Кини улуус баһылыга Дмитрий Тихоновы кытта улуус нэһилиэктэринэн сылдьан…
03.02.24 09:00

Дойдуга бэриниилээх буолуу сыла

Эһиил Пионерия төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтиэхпит

Бүгүн, алтынньы 1 күнүгэр, Москуба куоракка «Кыайыы» түмэлигэр Норуоттар икки ардыларынааҕы «СПО-ФДО» оҕолор уопсастыбаннай түмсүүлэрин сойууһун ассамблеята ыытылла турар. Арассыыйа эригийиэннэриттэн уонна СНГ дойдуларыттан кэлбит делегаттар сайдар саҕахтары…
01.10.21 23:59

Устуоруйа

Устуоруйа

Стамбулга мунан хаалбыппар Таҥара көмөлөспүтэ

2000 сылларга дуоллар 24-25 солк. этэ, онон Сочига барардааҕар Турцияҕа сынньаммыт быдан чэпчэки буолара. Сылаас, ыраас муораҕа күөлэһийэ сөтүөлээн, үгүс-үтүмэн аквапаркаҕа хатааһылаан, бассейнҥа сөрүүкээн, рестораҥҥа төһөнү кыайаргынан ас арааһын амсайан,…
31.08.23 20:56

Уус Алдан оройуонун II Курбуһах нэһилиэгин И.Сталин аатынан холкуоһун бэрэссэдээтэлэ Ермолаев САССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумугар кураанынан сибээстээн көмөнү оҥороллоругар көрдөһөр сайабылыанньата.  1941 с. олунньу 18 к.

Уус Алдан оройуонун II Курбуһах нэһилиэгин И.Сталин аатынан холкуоһун бэрэссэдээтэлэ Ермолаев САССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумугар кураанынан сибээстээн көмөнү оҥороллоругар көрдөһөр сайабылыанньата.  1941 с. олунньу 18 к.

Биһиги, Уус Алдан оройуонун II Курбуһах нэһилиэгин «Сталин» аатынан холкуос, 3 сыл тухары хаһыҥ уонна кураан алдьатаннар сукка хаптарбыты тыллаан көрдөһөбүт.

1941 с. ыһыахтаахпыт 230 гаа сиригэр, онно сельскохозяйственнай култуура наада буолар. 345 ц, ол оннугар баар 150 ц,  итэҕэс 195 ц, маны таһынан 1940 с. ыһыыга холкуостарга 95 ц сиэмэ төлөбүрэ баар, онон  290 ц сиэмэни булуохтаахпытын кыайан булар кыахпыт суох буолбутунан.

Биһиги  холкуос 97 хаһаайыстыбалаах, дууһата 330 киһи, онтон үлэни кыайара 100-кэ киһи. Бу дьон аһылыга суох буолан, сутааһын баран эрэр. Биирдии эмэ сүөһү баарын сиэри гыналлар. Күн тура-тура правленияттан аһылык көрдүүллэрэ хойдон иһэр.

Үлэһиттэрбит, оҕолорбут уонна ыарыһахтарбыт аһылыга суох тулуйбат буоллулар, онон аһыыр аһынан, бурдугунан көмө оҥорон көмөлөһөргүтүгэр көрдөһөбүт. Биһи холкуос 100 % күүс кыайыытынан курааны кытары охсуһа сатаатыбыт буолан баран кыаттардыбыт. 1939 с. 2800 көлөһүн күнүн, 1940 с. 31000 көлөһүн күнүн таһаарбыппыт, ол тухары хамнас төлөбүрэ суох. Онон сутааһын барда.

Манан биһи олохпутугар көмүскэл оҥороргутугар көрдөһөбүн. Илии баттаан туоһулуубун.

СӨ НА. 50.П. 1.Уоп. 1963. Дь. 70.Л.

 

Сунтаар оройуонун Бүлүүчээн нэһилиэгин К.Маркс аатынан холкуоһун чилиэнэ С.С.Иннокентьев оройуоннааҕы хамыыһыйаҕа сайабылыанньата.  1941 с. тохсунньу 1 к.

1940 с. холхуос бурдуга туох да туһаҕа турбат курдук үлүйэн хаалбыта. Бурдук үлүйбүтүгэр, акт оҥорооччу комиссиялар сөптөөх акты оҥорботохтор. Ол туһуттан холкуос государствоҕа ссуда бурдугун өллүн да, тилиннин да төлүүрүн модьуйбуттара. Бурдукпутун государствоҕа киллэрэн  туттарарбытыгар 10 центнеры киллэрдэхпитинэ, аҥаара бурдук атаҕа буолан таах төннөн тахсар.

Туораттан киһи ытыах курдук, биһиги членнэрбит күһүҥҥү куугуна буорун-сыыһын тооруччаны  буккуйан таһааран оҕолоругар ууга булкуйан сиэтэ сатыыллар (ону да сүрэхтээҕэ). Холкуос членнэрин кэтэх сүөһүтэ бу быйылгы дьылга олох эһиннэ. Үгүстэр ыан иһэр ынахтарыттан эмиэ эһиннилэр. Төһө эмэ 1500 көлөһүн күннээхтэр  холхуостан доход ылыам этэ диэн хайыһан да көрбөттөрүгэр тиийдилэр. Биһиги дьиэ кэргэн 1300 көлөһүн күннээхпит, ол гынан баран холкуостан киһи биирдэ ыстыырын ылбакка олоробут. Икки оҕобутун үөрэхтэриттэн аккаастаннардыбыт. Оскуола оҕото барыта уурайда.

Холкуос олоҕун-дьаһаҕын көрөр сорукка тахсыбыккыт быһыытынан бу холкуос олоҕун элбэхтик чинчийэн көрөргүтүгэр көрдөһөбүн. Эппит тылым анныгар илии баттыыбын.

СӨ НА. ФП  --75. 9.Уоп. 16. Дь. 145. Л.

Ф.Энгельс аатынан холкуос бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ Н.Семенов Бүлүү оройуонун салайааччыларыгар суруга. 1944 с. алтынньы 25 к. Кистэлэҥнээх

       Райсовет предс. т. Афанасьевка, райком секр. т.Едисеевка, райзо сэбиэд. т.Поповка.

       Биһиги холкуос 1944 с. туораахтаах үүнүүнү ылбатаҕын түмүгэр 1944-1945 сс. кыһыныгар холкуостаахтары аһатарга ханнык да аһылык ресурсата суох. Бурдук үүнүөҕүттэн 17 центнер бурдук атаҕа холкуостаахтарга абаанса бэрилиннэ. 17,19 центнер киһи туһаммат сыыһа, ото буолан быылланан хаалла. Билигин баар МТФ үлэһиттэригэр 7,66 центнер бурдук атаҕа. Мантан ураты ас чааһа суох. Холкуоска баар 347-тэн ордук дууһа. Бу дьон бары холкуостан эрэ ылан аһаатахтарына киһи буолар кыахтаахтар. Маны хантан да ылан биэрэр кыах суох.

      Мантан олоҕуран, бэйэбит холкуостаах 300-чэ дууһаны кыайан иитэр источнигы булуммаккабыт, ону кытта итэҕэс сиэмэни булар сири билбэппититтэн эһигиттэн көрдөһөбүт сөптөөх ыйыыны биэрэн сүбэлииргитигэр. Эһиги өттүгүттэн туох да көмө суох буоллаҕына, биһиги хайа да ньымабытынан бачча дууһаны аһатан таһаарар кыахпыт суох, эбэтэр 1942 с. курдук өлүү-сүтүү тахсыан сөп.

СӨ НА. 1109. П. 1.Уоп. 26.Дь. 11 – 12. Л.

 

Ньурба оройуонун Токос нэһилиэгин В.Молотов аатынан холкуоһун бэрэссэдээтэлэ Н.В.Семенов оройуоннааҕы сэбиэккэ иһитиннэриитэ. 1942 с. олунньу 12 к.

        Мин бу суругу биэрэн туран биллэрэбин, биһиги холкуос членнэрэ туох да аһылыга суох буоланнар иһэн сыталлар, холобур: 1) Семенов Семен 2) Борисов Филипп 3) Тихонов Тарас 4) Семенова Матрена. Мантан да атыттар элбэхтэр.

        Бу сүрүн причинатынан буолла биһиги холкуос дохуот диэни үллэстибэтэҕэ 5 сыл буолла уонна бэйэлэрин кэтэх баайдара диэн туох да суох, онон бу дьоннор киэһэ сиир аһылыга суохтар, билигин өлөр кутталга сыталлар. Мин маны биллэрэн туран көрдөһөбүн, бу дьоннору тугунан көмөлөһөн өрүһүйэри билбэппин, онон тугунан көмөлөһөрбүн ыйан биэрэргэр, ол эбит туох дьаһал баарын биллэрэргэр көрдөһөбүн

СӨ НА. 1230.П. 1.Уоп. 909. Дь. 8.Л.

ИДьНХ Ньурба оройуонунааҕы отделын начаалынньыга Гурьев  оройуон нэһилиэктэригэр дьон өлүүтүн туһунан баартыйа райкомун сэкирэтээрэ Харитоновка иһитиннэриитэ. 1942 с. олунньу 20 к.   Чып кистэлэҥнээх.

      1941 сылга нэһилиэнньэ дьаалатынан хамсааһынын дааннайдарын ылар буоллахха: 1940 сылга 992 киһи төрөөбүт, 757 киһи өлбүт. 1941 сылга 606 киһи төрөөбүт, 931 киһи өлбүт, ол иһигэр биир саастарын туола илик – 194 оҕо.

        Бу сыыппаралары нэһилиэктэринэн ылан көрөр буоллахха, 1-кы Ньурба нэһилиэгэр 11 оҕо төрөөбүт, 23 киһи өлбүт. 2-с Дьаархаҥҥа 7 оҕо төрөөбүт, 24 киһи өлбүт. Кугдаар нэһилиэгэр 10 оҕо төрөөбүт, 32 киһи өлбүт. 3-с Бордоҥ нэһилиэгэр 19 оҕо төрөөбүт, 52 киһи өлбүт. 1-кы Малдьаҕар нэһилиэгэр 17 оҕо төрөөбүт, 53 киһи өлбүт. Өссө сорох нэһилиэктэргэ өлүү 100 %-ны куоһарбыт.

 

 Тус санаа

Ис дьыала оройуоннааҕы отделын начаалынньыгын иһитиннэриитигэр 1940 уонна 1941 сыллар дааннайдара киирбиттэр. Дьиҥнээҕинэн, дьон маассабайдык муҥутаан хоргуйан өлүүтэ 1942-1943 сс. тахсыбыта биллэр. Оччотугар өссө иэдээннээх үгүс өлүү-сүтүү Ньурба дьонун инники көһүтэн турбутугар тиийэр. Начаалынньык 1940-1941 сс. оройуоҥҥа өлүү көрдөрүүтэ төрөөһүнү  хас да төгүл куоһарар биричиинэтин аҥаардас санитарнай култуура намыһаҕынан уонна эмтиир-сэрэтэр үлэ быстар мөлтөҕүнэн быһаарбыт. Сөбүлэһиэххэ сөп, ыйааһыннаах төрүөт диэххэ наада. Бу гынан баран, саха дьоно-сэргэтэ үйэлэргэ ханнык да балыыһата, бырааһа, хиимийэ састааптаах эмэ-томо суох олорон кэлбиттэрэ баара. Сахаларга оҕо өлүүтэ, кырдьык, өрүүтүн улахан этэ. Оттон улахан нэһилиэнньэ үйэтин моҥоон өлөрө. Мантан сиэттэрэн этэр буоллахха, Ньурба оройуонугар дьон аһынан быстаран өлүүтэ-сүтүүтэ эрдэлээн саҕаламмыт курдук буолан тахсар. Өссө сэрии саҕаланыан иннинэ, 1940 сылга, биирдии нэһилиэккэ 50-тан тахсалыы киһи өлөр чахчыта итинник санааҕа тиэрдэр.

маны фото вов

Хаһыат бу матырыйаалыгар инньэ 1939 сылтан саҕаланан баран, 1943 сыл бүтүөр диэри салҕанан барбыт сут-кураан уонна кини саха норуотугар таһаарбыт иэдээннээх ыар содулун барбах баһын-атаҕын эрэ таарыйар архыып аҕыйах докумуоннара тоҕо бэрилиннилэр?

«Саха сирэ умнубат» диибит. Саха норуотун ол ааспыт иэдээнин биһиги, бүгүҥҥү тыыннаахтар, умнуо суохтаахпыт. Өссө эдэр ыччаппыт, үүнэр көлүөнэ булгуччу билиэхтээх уонна кэнэҕэһин итинник алдьархайга бэйэтин сыанатын биэриэхтээх. Онто да суох биһиги, сахалар, сэмэйбитигэр уонна муҥутахпытыгар тэптэрэн, аҕа көлүөнэбит көрсүбүт сорун-муҥун, хайа да өттүттэн сыаналыы барбат курдук сыһыаннаахпыт. Үгэс уонна итэҕэл олоххо мэлдьитин үтүө эрэ өрүттээх буолбаттар. Саха итэҕэлинэн, хайдахтаах да күндү киһигин бүтэһиктээхтик ытыгылаан баран, кини мэҥэтин көрөрү-харайары, бэл, кэриэстээн сылдьан ааһары аньыыргыыр. Баҕар, бэйэбит сүрэҕэ, ньэҥирэ суохпутун саптынар албаспыт буолаарай? Туох эрэ үгэскэ сигэнэн, өбүгэҕэ итинник хоччоххой сыһыан салҕанан бара турар охсуута, ыччаппытыгар бэриллэн испэтэ буолуо дуо?  

Ити этиллэр кырыыстаах сукка сыччах саха норуота, тыа сирин дьоно-сэргэтэ ньимси оҕустарбыта. Сэрии бара турар сириттэн адьаһын ыраах сытар тыылга саха дьонун маассабай хоргуйан өлүүтэ тахсыбыта. Бэл, өстөөх оккупациялаабыт эбэтэр кыргыһыы адьас үнтү тэпсэн ааспыт өрөспүүбүлүкэлэригэр, уобаластарыгар дьон хоргуйууттан маассабай өлүүтэ суох этэ. Аччыктааһын диэн атын, хоргуйан өлүүгэ тэҥнэммэт дьыала. Саха норуота кыргыс хонуутугар охтубут уолаттарынааҕар, манна бэйэтин төрүт буоругар сүкпүт сүтүгэ улахана, кимиэхэ эрэ туох эмэ санааны саҕар дуо?

Сэрии хаһан да  улахан сиэртибэтэ суох буолбат. Ол эрээри, олох кырдьыга диэн баар. Сэриигэ барытын сүктэрии, хараҥа ыстараныыссатын сотон баран, ырааска суруйууну дьиҥ-дьиҥэр ким да сүрэҕинэн ылыныа суоҕа. Тыылга хоргуйан өлбүттэр, чахчыта да сырдык кэриэстэригэр сүҥкэннээх Өйдөбүнньүгү туруорарга, ама, кэмэ кэлэ илигэ буолуо дуо?  Саха сирэ умнуо суохтаах!

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением