Норуоттан хайдах да араарбаккын

 80-с сыллар иккис аҥаардарыгар төрөөбүтэ 100 сыла туолбута Опера уонна балет тыйаатырыгар бэлиэтэммитэ. Оччолорго көрөөччүнү иҥэринэринэн баар-суох улахан уораҕайбыт ыы быччары дьонунан туолбута. Көрүөххэ уонна саныахха үчүгэйэ сүрдээх этэ. Биир үөрүүлээҕэ, этэргэ дылы, эдэр да, эмэн да саастаах баара.
 Бүтэн, дьиэлээн иһэн, эмчит идэлээх табаарыспар дьон мустубута күүстээҕин сөхпүппүн эппитим. Киһим, төрүкү мындыр, сылык өйдөөх киһи, эппит тылларын умнубаппын. «Алампа -- саха омук тыына, кута-сүрэ дьиҥнээхтик иҥмит киһитэ. Ол тыыны кини олоҕун устата чөл илдьэ сылдьыбыта. Алампаны норуоттан хайдах да араарбаккын. Ол ону биһиги бүгүн илэ көрдүбүт»,-- диэбитэ.

  Табаарыһым ол эппит тылларын толору ылынабын. Ол киэһэ тыйаатырга ыга мустубут дьон иһигэр Алампа айымньыларын бүтүннүүтүн аахпатах, ситэри билбэт дьон да баара чахчы. Ол үрдүнэн кини аатын истибит, билэр, биир эмэ хоһоонун көрбүт саха киһитэ, туох эрэ биллибэт күүскэ тартаран, этин сааһа аһыллан, өйө-санаата туоххаһыйан, атахтара бэйэлэрэ тыйаатыр дьиэтин диэки салаллыбыт буолуохтарын эмиэ сөп.

    Талааннаах, ол иһигэр уһулуччу айдарыылаах дьон күннээҕи олохторугар мэлдьитин киһи бэрдэ, үтүөтэ буолбаттара үчүгэйдик биллэр. Өссө “талааннаах киһиэхэ, ол кини мөкү өрүттэрин төһө баҕарар бырастыы гыныахха сөп” диэччилэр хара баһаамнар. Саха норуотун уһулуччу талааннаах аарыма суруйааччыта, саха уус-уран литэрэтиирэтин төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ, төрөөбүт ийэ тылынан литэрэтиирэ үгүс жанрыгар өлбөт-сүппэт айымньылары хаалларбыт Анемподист Иванович Софронов-Алампа барахсан киһи да быһыытынан кэрэтинэн холооннооҕо, тэҥнээҕэ өссө баара эбитэ дуу…Аҥаардас таҥнаран биэрбит тапталыгар даҕаны киһи тылынан кыайан ситэрэн тиэрдибэт бэриниилээх сыһыанын ылыаҕыҥ. Дьиҥ Айыы Киһитэ Алампа дэнэр толору бырааптаах. «Киһини киртиппит кирдээх санаам суоҕа, саханы самнара сатаабыт саҥнаах санаабын өйдүөбэппин», -- диэн этэр кини толору бырааптааҕа.

Санаатын күүһүнэн 

Бөлүһүөпүйэ наукатын дуоктара, ХИФУ бэрэпиэссэрэ Андрей Саввич Саввинов Алампаҕа тус бэйэтигэр уонна кини айымньыларыгар сыһыаннаан маннык көрүүлэрдээх:

  -- Алампа саха норуота баарын тухары өрө тутуллар киһи. Дьоҥҥо-сэргэҕэ ураты эйэлээх, сымнаҕас сыһыанынан, көнөтүнэн, кырдьыксытынан уратылаах киһи. Айылҕаттан бэриһиннэрбит эбэтэр кимтэн эрэ утумнаабыт хаачыстыбалара эбитэ дуу?.. Олоҕун кэпсээнигэр быычыкаа оҕону аҕата дьадаҥы дьоҥҥо ииттэрэ биэрэр. Онтон сотору төттөрү ылан, сэниэ олохтоох оҕонньордоох эмээхсиҥҥэ эмиэ иитиэх биэрэр. Алампа аҕата Иван Корнилович Софронов, былыргы киһи сиэринэн, уолун оҕото суох ыалга иитиэх биэрэн, бу ыал аҕата өлөн хаалар түбэлтэтигэр, эмээхсинэ туох баар сүөһүлүүн-астыын Иван Корнилович эпиэкэтигэр киириэхтээҕин толкуйдуура көстө сылдьар. Кырдьык, анараа оҕонньор таҥаралаан хаалан, Алампа хараҕынан көрбөт буолбут иитиэх ийэтинээн үс сыл кэриҥэ бэйэлэрэ буруо таһааран олоро сатаан баран, Алампа аҕатыгар көһөн кэлэргэ күһэллэллэр. Алампа дьоло дуу, соро-муҥа дуу манан бүппэт. Аны үһүс ыалыгар иитиэххэ бэриллэр. Бэйэтэ суруйарынан, олус көрсүө, истигэн уонна толоругас буолан, бу иитиллибит ыалларыгар барыларыгар маанытык тутуллан, тапталга угуттанан сылдьыбыт. Ол эрээри төһө да таптаннар, төрөппүт ийэтэ 3 саастааҕар өлөн, хара төрүөҕүттэн кэриэтэ  туора ыалларга иитиллэн, ама, эрэйи-муҥу билбэтэх үһүө? Улуу талаан бу бэйдиэ киһиэхэ бэриллибэт. Онон сылыктаатахха, Алампа бары хаачыстыбаларынан Айыы Киһитэ дэнэрэ сөптөөх.

• Софроновтар. Тураллар: Василий, Анемподист. Олороллор: Роман, аҕата Иван Корнилович, Роман кэргэнэ Дария

  Алампа уустук, өссө ыарахан дьылҕалаах киһи. Муҥутаан олорбут, үлэлээбит да кэмэ будулҕаннаах, тосту уларыйыылардаах, кырыктаах кыдыйсыылаах: «бүгүн – бааргын, сарсын – суоххун» диэбит тэҥэ, халбас харата быһыы-майгы бүрүүкээбит сыллара. Маннык кэмҥэ айан-тутан, айманан-сайманан, тутахсыйан-туоххаһыйан, тус олоҕо таҥнастан олорон ааспыта.

 Саха омугар уус-уран литэрэтиирэ бастакы үөскэҕэ саҥардыы ыанан эрэр кэмигэр саҕалаабыт буолан, айар үлэтэ дьоһуннаахтык ырытыллар, сыаналанар кыаҕа суоҕа. Кэлин «буруйдаах аатыран», сокуон тас өттүгэр этиллэн, суол кытыытыгар хаалларыллан, эбиитин «буржуазнай националист» дьаралыктанан, букатын даҕаны дьон мээнэ чугаһаабат киһитигэр кубулуйбута. Ол да буоллар, аҥаардас санаатын күүһүнэн, өлөр ыарыыны утарсан туран, олоҕун тиһэх күннэригэр диэри айа, суруйа сатаабыта.

 Кини уһулуччулаах айар үлэһит, суруйааччы быһыытынан тус алдьархайа итинэн түмүктэнэн хаалбат. 30-с, 40-с сыллардааҕы литэрэтиирэ историятыгар үс бастакы суруйааччыбыт айымньылара мэлдьитин кириитикэ үөһүгэр тутуллаллар. Г.П.Башарин кинигэтэ тахсыбытын кэнниттэн, 50-с сыллар саҕаланыыларыгар, бу суруйааччыларбыт айымньыларын уонна биографияларын кытары ситимнээх улахан айдаан үөскээн-үөдүйэн тахсан баран, мэктиэтигэр сэбиэскэй былаас тиһэх сылларыгар диэри салҕанан барар. Ол аайы былыр үйэҕэ өлөн хаалбыт Алампа уонна убайа Өксөкүлээх өлүктэрин (дьардьамаларын) хоруоптарын иһигэр араастаан эргитии-урбатыы бөҕөтө таһаарыллар.

Кэриэһин толордубут дуо?

Андрей Саввичка эпсэн этэр буоллахха, Алампа үтүө аата сөптөөх кэмигэр ырааһыран турар. Бу гынан баран, биһиэхэ, сэбиэскэй хатарыллыылаах дьоҥҥо, иҥэн сылдьар «туох да буруйа суох киһи сууттаммат, хаайыллыбат» диир халбаҥнаабат өй-санаа өссө күүстээхтик былаас дьонугар иҥэн сылдьар буолар быһыылаах. Бу улуу киһибит кэриэһин модуннук үйэтитиигэ барыта тилэри оҥоһулунна дуо? 125 сыла туолуутугар, бэл, киин куораппытыгар пааматынньык туруорбатыбыт. Саха норуотугар кини курдук драматургияҕа сыаната биллибэт, көмүс буукубаларынан суруллар айымньылары биэрбит атын ким да суох. Б.Ө.Ойуунускайтан ааты-суолу былдьасыһар туһунан тыл турбат. Инникитин култуура улуу уораҕайдарын тутуу былаана баар. Алампа аата бэрилиннэҕинэ, ама, норуот «тоҕо?» диэн туруо дуо? Бүгүн аан дойдуну дарбыйар Саха тыйаатырын аҕалаатар аҕата Алампа буоларын бу тэрилтэ уонна туһааннаах министиэристибэ салалталара билбэт муҥнара буолуохтаатаҕа. Алампа өлөрүгэр кэриэһин суруйан хаалларбыта. Онно кини айан хаалларбыт нэһилиэстибэтигэр көрүллүөхтээх гонорарын суотугар, дыраама бастыҥ айымньыларыгар бириэмийэ олохтуурга эппитэ. Алампа 1935 сыллаахха өлөн турар, ол кэмтэн төһө сыл-хонук ааспытын бэйэҕит суоттаан көрүҥ. Өссө да кэмэ кэлэ илигэ эбитэ дуу эбэтэр үбүнэн-харчынан тутайан, быстан хаалбыппыт оччо эбитэ дуу?.. Уһулуччулаах талааммыт, аарыма суруйааччыбыт билигин даҕаны тиһэҕэр тиийэ эрэбилитээссийэлэнэ илик курдук балаһыанньалаах. Хата, норуот бэйэтэ көҕүлээн, 2019 сыллаахха уопсастыбаннай бириэмийэ олохтоммута. Бастыҥ артыыска, режиссерга, меценакка, идэтигэр бэриниилээх үлэһиккэ, ырыа айааччыга, суруйааччыга, худуоһунньукка, киинэ устааччыга туттарар буоллулар.

Тыйаатыры оскуола курдук көрөрө

    -- Алампаны бэйэтин кэмигэр ситэ сыаналамматах суруйааччынан ааҕарга бары төрүөттэр бааллар, -- Андрей Саввич санаатын салгыыр. – Ханнык баҕарар айар киһи быһыытынан кини онтон муунтуйуутун, айар үлэҕэ ирдэбилэ үрдүгэ бэрдиттэн бэйэтин дьоҕуругар наар саарбахтыыр ис  мучумаанын хоһоонноругар этэр, кытыарар. Айар талаан быһыытынан кини дьоло – норуотун тапталыгар. Дьиҥэр, кини айар үлэтин Сахатын Сирэ үөрэхтээх киһитинээҕэр соххоро-балайа быдан элбэх эрдэҕинэ саҕалаабыта. Олоҕун түмүктүүр да сылларыгар маассабай үөрэхтээһин саҥардыы күүһүрбүт кэмэ. Ол аата кини суруйааччы быһыытынан ааҕааччыта өссө да кэмчи этэ. Ол үрдүнэн, киниэхэ норуотун таптала хаһан да сүппэттии, сууйуллан сотуллан хаалбаттыы үйэлэргэ бэриллибитэ.

      Алампа тыйаатыры оскуола курдук көрөр. «Тыйаатыр -- киһи утуйбут кистэлэҥ санааларын уһугуннаран сайыннарар оскуола. Тыйаатыр киһи күннээҕи эрэйин-буруйун умуннаран, сүрэҕин-быарын сымнатар, киһи хараҕынан көрбөт олох-дьаһах кистэлэҥнэрин көрдөрөн үөрэтэр, өйү-санааны кэҥэтэр, дириҥэтэр» диир.

• 1917-1919 сс. театральнай секция. Алампа иккис эрээккэ бастакы. Үһүс эрээккэ бастакы -- кэргэнэ Е.Яковлева.     

 «Дьадаҥы Дьаакып» дыраамаҕа Дьаакып сахаҕа үөрэх тарҕанарыгар күн баҕалаах. Үөрэхтээх элбээтэҕинэ, баттал, атаҕастабыл аччыа этэ диэн санаалаах. Оҕонньор муҥанан-муҥанан, куоракка үөрэттэрбит уола Мэхээлэ, баай ыал кыыһын ойох ылан, байылыаттык олорорго дьулуһуулаах киһи буолан тахсар. Дьаакып эрэлэ итинэн эстэргэ барар. Алампа бу дыраамата 1914 сыллаахха сыанаҕа туруоруллубута. Бэлитиичэскэй сыылынай, саха эдэр бассабыыктарын иитэн, такайан таһаарыыга улахан оруоллаах Е.М.Ярославскай дыраама социальнай, кылаассабай иирээннэрэ уонна утарсыылара чаҕылхайдык ойууламмыттарын биһирээн, ааптары сыанаҕа ыҥыран таһааран эҕэрдэлээбит бэлиэ түгэннээх.

• Тураллар: Р.Ф. Кулаковскай, Е.М. Егасов, А.Е. Кулаковскай, А.И. Софронов, М.Н. Слепцов, Г.Ф. Сивцев. Олороллор: Ф.А.Сивцев кэргэнин кытта.

  Саха оччотооҕу уопсастыбата баайынан-дьадаҥынан хайдыһыыта Алампа өйүгэр-санаатыгар дьайбат буолуох туһа суоҕа. Бу гынан баран, Алампа олохтоммут тутулу эһэр, суулларар өрөбөлүүссүйэлии санааны хаһан да бэйэтигэр иитиэхтээбэтэх, ону уопсастыбаҕа соҥнооботох киһи. Ону таһынан, уус-уран айымньыларыгар даҕаны баай-дьадаҥы араастаһыытын күүркэтэн, күүһүрдэн буолбакка, олоххо хаһан баҕарар, ханна баҕарар көстөр биирдиилээн кэр-дьэбэр, чиччик көстүүлэр быһыыларынан ойуулаан көрдөрбүтэ. Кини саха бэйэтин үгэс буолан кэлбит олоҕун майгытын тутуһан, тулалыыр дьонугар-сэргэтигэр туох да куһаҕаны санаабакка, эйэ дэмнээхтик, чуумпутук олоруохтаах түһүн өрө тутара.

     «Олох оонньуура» дыраамаҕа иҥсэ-мэнэгэй, ымсыы буолуу киһи майгытын-сигилитин, өйүн-санаатын хайдах курдук уларытарын, ону ааһан иирдэрин тутаах персонаж Уйбаан тылыттан-өһүттэн тутатына итэҕэйиэхпит. Уйбаан байар туһугар тугу баҕарар оҥоруохха сөп эбит диэн соҕотох түмүккэ кэлэр. Бу, кырдьыга, олус дьулаан быһаарыныы, олус кутталлаах түмүгү оҥостунуу. Мантан антах бу киһи аньыы-хара диэн өйдөбүлү букатыннаахтык умнар, кини иннигэр биир эрэ сорук турар – ол хайдах баҕарар суолунан туруоруммут сыалы ситиһии.

      Баһымньы Дьаакып хос түгэхтээх, таайтарыылаах уобараһа көрөөччүнү кэрэхсэтэр. Тылын баһа биир: «Дьааһык киэһэ буолла. Абааһылар мустаннар мунньахтаан, хайа киһини сииллэрин быһааран кэбиһэллэр». Бу иирээкинэн ааҕыллар, киһи саҥата-иҥэтэ дьиҥ иһигэр иччилээх, тугу эрэ өтө көрөөһүннээх. Дыраама аатыгар этиллэрин курдук, дьон олох оонньуурдарыгар кубулуйан, букатын кылгас кэм иһигэр үс киһиттэн састааптаах «тройка» диэн сууттар тэриллэннэр, сүүһүнэн тыһыынча киһи өлүү суолун хайбыттара – олохпутугар буолбут дьулаан чахчы.

Үөрэҕи бэйэ төрүт тылынан ылыныы

  --  Алампа саха үгэс буолбут төрүт олоҕун майгытын төһө да өрө туттар, прогрессивнай өйүнэн-санаатынан сырдык уонна үөрэх иһин турара мөккүһүллүбэт суол. Манна кини бэйэтин дьоруойа Дьадаҥы Дьаакыптыын биир муостаҕа турар дьон. Алампа үөрэххэ сүрдээх дириҥ ис хоһоонноох суолтаны биэрэр. Кини саха тылыгар, саха суругар, саха үөрэҕэр, алпаабытыгар сыһыаннаах кэккэ ыстатыйалардаах.

 «…Биһиги, сахалар, бэйэбитин төһө да таптаабыппыт иһин, кинилэр үөрэхтэрин бэйэбит өйбүтүнэн-санаабытынан ылыммат буоллахпытына, сирбитин-дойдубутун, майгыбытын-сигилибитин ис дьиҥ атын омуктар өйдүүллэрин уонна ылыналларын курдук суруйбат, айбат буоллахпытына, кинилэр биһигини хаһан да ылыныахтара суоҕа».

    «Атын омук сырдык үөрэҕин бэйэбит төрүт тылбытынан кыайан өйдөөбөт уонна ылыммат буоллахпытына, атын омук тылынан, ол аата атын омук өйүнэн ылынар буоллахха, ол көдьүүһэ дьоҕус буолуоҕа». Атын омук үөрэҕэр тирэнэн, бэйэ төрүт тылынан ылыныыны Алампа сүрүн сорук быһыытынан ааҕар. Айыы санаалаах, Айыы үөрэхтээх уонна Айыы итэҕэллээх буолууну саха үөрэҕинэн билинэр буоллахпытына, онуоха тирэҕирэн, омукпут үгэс буолан кэлбит олоҕор булгуччу ытыктабыллаах сыһыаннаах буолуохтаахпыт. Эргэ, хараҥа, хаалынньаҥ, кэр-дьэбэр олохтоох этилэр диэн сэнэбиллээхтик сыһыаннаһарбытын тохтоппот буоллахпытына, онто да суох уоттуйан быһытталанан хаалбыт бар туома утуммут букатыннаахтык быстыаҕа. Үүнэр көлүөнэлэрбитигэр биэрэрбит туох да хаалыа суоҕа.

•    Ытык Күөл церковнай-приходской оскуолата. 1903 с. Алампа кэнники эрээккэ бастакы турар. 

  Саха сайдыылаах дэнэр ыччата хара бастакы оскуолаҕа киириэҕиттэн, омуктар үөрэхтэрин систиэмэлэринэн үөрэнэн, олоҕун устатын тухары оннук олорсон бара турар дьылҕаланна. Арассыыйа үөрэҕин систиэмэтин дойду ис өттүттэн соруйан куорҕаллааннар, итинник балаһыанньаны үөскэттилэр. Инникитин сүнньүнэн аангылыйалыы тыллаах-өстөөх, толкуйдаах, үөрэхтээх «россияннар» үксүү, үөдүйэ турар чинчилээхтэр. Бэйэҥ дойдуҥ, омугуҥ историяларын, төрөөбүт тылгын билбэт буоллаххына, сибэтиэй миэстэ өр кураанах туруо суоҕа. Атынынан, туоранан туолуоҕа уонна солбуллуоҕа.

 Алампа айымньыларын, чуолаан поэзиятын, уобарастаан эттэххэ, мэлииппэ кэриэтэ мэлдьитин ааҕа сылдьыы, үчүгэйдик билии, кинини өрө тутуу – бу сахатыйыы биир биһирэмнээх көстүүтэ буолар.

      Саха норуотун үтүөкэннээх артыыһа Гавриил Колесов тиһигин быспакка, Алампа сүрэҕи тыытар, өйү-санааны сүүдүтэр поэзиятын тыйаатыр сыанатыттан, көннөрү кыракый саалаҕа тиийэ, чахчы иэйэн-куойан туран ааҕан, истээччилэрин абылыыр буолара. Бу үтүөкэннээх холобурга олоҕуран эттэххэ, Алампа уратылаах хоһооннорун баҕалаах хайа баҕарар саха киһитэ, ыччата аһаҕастык (публичнайдык) ааҕар үтүө үгэһин олохтуур буоллар, духуобунай сайдыыбытыгар көдьүүһэ төһөлөөх буолуо этэй?!

Утуйан хаалбыт санаалары уһугуннарыах

 Киһи барахсан бу Орто дойдуга олох олороору кэлэн баран, көрсөр үөрүүтүн уонна хомолтотун, дьолун уонна муҥун, тапталын уонна дьылҕатын тустарынан Айыы киһитэ Алампа курдук сүрэххэ тиийэр уйаҕас, итии, ону тэҥэ дириҥ хараастыылаах, кэмсиниилээх тылларынан иэйбит-туойбут бэйиэт сахаҕа өссө баара эбитэ дуу?..

 Киһи сонньуйуох, биһиэхэ, сахаларга, урут күөгэйэр күннэригэр «иһэн-аһаан» ампаалыктана сылдьыбыт сорох суруйааччыларбытын «түһүүлээх-тахсыылаах, уустук олоҕу олорбут» эрэттэринэн ааҕыы баара. Олор истэригэр бэйэлэрин өссө былаас сиэртибэлэринэн ааҕынааччылар кытта баар буолаллара.

        Алампа олоҕун уонна дьылҕатын, кылгас олоҕор көрсүбүт эрэйин-муҥун кими кытта уонна кимиэхэ тэҥнии барыллыай? Тустаах талааҥҥа, тустаах дьылҕаҕа тиксибит бэйэтин өлүүтэ-чааһа буоллаҕа. Хата, биһиги чуумпуга, бүччүмҥэ олорон, тиэтэлэ суох аргыый наллаан Алампаны ааҕыахха. Оччотугар утуйан хаалбыт санааларбыт уһуктуохтара. Алампаны санаан, кинини аһыйан уонна кэриэстээн, дууһалыын сырдыы үөһэ тыынан ылыахпыт.

Прокопий ИВАНОВ