Маннык уһулуччу, дириҥ чүөмчүлээх дьонноох буолан

Биллэрин курдук, олунньу 19 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын Айсен Николаев биллэр-көстөр уопсастыбаннай-политическай деятель Иван Мигалкин төрөөбүтэ 250 сылын бэлиэтиир үбүлүөйдээх тэрээһиннэри ыытарга уонна бэлэмнииргэ аналлаах кэмитиэти тэрийэр туһунан дьаһала тахсан турар.

Кимтэн кииннээҕий, хантан хааннааҕый?

Иван Мигалкин кимтэн кииннээҕин, хантан хааннааҕын билиҥҥи үгүс ыччат билбэт-көрбөт. Ытык киһибит Лөгөй нэһилиэгэр күн сирин көрбүтэ. Кини уонна Степной Дума туһунан биир идэлээҕим Зоя Петухова архыыпка харалла сытар матырыйааллары хасыһан сиһилии үөрэппитин, чинчийбитин бэлиэтиири наадалааҕынан ааҕабын. Бу тиэмэни кини курдук хасыһан үөрэппит киһи, арааһа, ахсааннааҕа буолуо. 2007 сыллаахха ити чинчийиитин түмүгүнэн «Якутская Степная Дума» диэн кинигэтин бэчээттэтэн турар. Бүгүҥҥү суруйуубар кини хомуйбут матырыйаалларыттан туһаныаҕым.    

Иван Емельянович аатырбыт-сураҕырбыт Лөгөй Тойон хаан-уруу сыдьаана, ыччата этэ. Бу туһунан архыып докумуоннара кэпсииллэр. «Легой сам был князцем наречен, умер 90-ста с лишком лет; то и потомки его были таковыми же, жившие более 80-ти и 90 годов, а именно: сын Нокто, от кого рожден Кядей, и от него Матыка, сын же рожден Емельян, от которого произошли дети: Степан, Гавриил, Дмитрий и ныне существующий голова, князь и староста наш Иван Емельянов Мигалкин».

Кини Емельян Мигалкин  үһүс уола эбит. Иван Мигалкин 12 сааһыгар тулаайах хаалан убайдарыгар иитиллибит. Архыып докумуоннара кэпсииллэринэн, 1805 сыллаахха Лөгөй нэһилиэгэр кинээстээбит. 1822 сыллаахха Бороҕон улууһугар кулубалаабыт. Кини кулубанан хаһан быыбардаммыта биллибэт.

Иван Емельянович аатырбыт-сураҕырбыт Лөгөй Тойон хаан-уруу сыдьаана, ыччата этэ. Бу туһунан архыып докумуоннара кэпсииллэр. «Легой сам был князцем наречен, умер 90-ста с лишком лет; то и потомки его были таковыми же, жившие более 80-ти и 90 годов, а именно: сын Нокто, от кого рожден Кядей, и от него Матыка, сын же рожден Емельян, от которого произошли дети: Степан, Гавриил, Дмитрий и ныне существующий голова, князь и староста наш Иван Емельянов Мигалкин».

Бар дьоно ытыктаан

1824 сыллаахха бар дьоно ытыктаан Иван Емельяновиһы Саха уобалаһыттан дьокутаатынан таланнар Иркутскайга ыыппыттара. Кинини кытта Хаҥалас улууһуттан икки дьокутаат, кулуба Савва Кирилин уонна быыпсай кулуба Николай Рыкунов барсыбыттар.

Биллэрин курдук, 1822 сыллаахха Сибииргэ Михаил Михайлович Сперанскай суруйбут, билигин Сибиир бастакы Төрүт Сокуонунан (Конституция) ааттаммыт «Устав об управлении инородцев» диэн Устаабыгар Александр I ыраахтааҕы илии баттаабыта. Бу докумуон Сибииргэ Иркутскайга ити дьыл бүтэһигэр кэлбитэ. Тустаах докумуон балаһыанньаларын Иван Мигалкин эрдэ илдьиритэн үөрэппит. Онон Иркутскайга бэлэмнээх киһи тиийбит.

Ити үс киһи Саха сириттэн Устаап хайдах олоххо киириэхтээҕин туһунан үөрэтиигэ кытта барбыттар. Бу дьокутааттар бөлөхтөрө Устаап миэстэтигэр олоххо хайдах киириэхтээҕин туһунан быраабыланы, «Сахалар сокуоннарын уонна абыычайдарын туһунан» илиинэн суруллубут хомуурунньугу, сахалар ааттарыттан үгүс хадаатайыстыбалары, о.д.а. докумуоннары оҥорон таһаарбыт. Биһиги норуот сокуоҥҥа аан бастаан сыстыыта, арааһа, итинтэн саҕаланар буолуохтаах. 

Бу Устаабынан Сибиир төрүт олохтоохторун «оседлай», «кочевой» уонна «бродячай» инородецтарга араарбыттара. Иван Мигалкиннаах уһун-киэҥ толкуй кэнниттэн саханы көс (кочевой) омугунан суруйтарбыттара. Оччотооҕуга крепостной быраап айбардаан турар кэмигэр ити саамай сөптөөх быһаарыныы этэ. 

Сибиир инородецтара бары абыычайдарыгар олоҕурбут олохторун-дьаһахтарын салайар сокуоннары суруйбуттара. Ити сокуоннарга тирэҕирэн, Россияҕа бүттүүн Сибиир инородецтарын сокуоннара ылыллыахтааҕа. Бу үлэни барытын Михаил Михайлович Сперанскай күн сириттэн күрэниэр диэри иилээбитэ-саҕалаабыта. Ити сокуону олус уһуннук соһон-соһон бараннар бигэргэппэтэхтэрэ. Дьиҥэ, оччолорго ити сокуонунан салайтаран олоруохтаах эбиттэр.

Михаил Сперанскай соҕуруу көһөн барбыта. Атын генерал-губернатор кэлбитэ. Кини Сперанскай реформатын, Устаабын инородецтарга түргэн тэтиминэн, актыыбынайдык киллэрэргэ кыһаллыбатаҕа. Олус өр кэм устата сыһа-соһо сылдьыбыттара.

Иван Емельянович Мигалкин курдук норуоттарын кыһалҕатын тус бэйэлэригэр ыар сүгэһэр оҥостор, дьонноругар-сэргэлэригэр тардыһыылаах, бэриниилээх тумус туттар дьонноох буоламмыт, кытаанах кэмнэри ааһаммыт, бүгүҥҥү күҥҥэ үктэннэхпит.

Биһиги дьолбутугар

Биһиги дьолбутугар, либеральнай өйдөөх-санаалаах Николай Иванович Мягков диэн киһи Дьокуускайга 1826 сыллаахха бэс ыйын 5 күнүгэр уобалас начаалынньыгынан үлэлии кэлбитэ. Кини крепостничествоны утарара, декабристары өйүүрэ. Николай Иванович бэйэтин кытта биир санаалаах, толкуйдаах либерал-чиновниктары Афанасий Уваровскайы уонна Афанасий Булатовы илдьэ кэлбитэ. Кинилэр Саха сиригэр административнай реформаны ыыппыттара. Николай Иванович Саха сиригэр Михаил Сперанскай Устаабын олоххо киллэрэр баҕалааҕа. Онон Степной Думаны тэрийэ сылдьар саха тойотторун кытта түргэнник өйдөспүтэ.

Николай Мягков уобалас кулубата дворянскай титуллаах эрэ буоллаҕына, Арассыыйа судаарыстыбатыгар сокуоннайынан ааҕыллар диэн балаһыанньаҕа сөп түбэһиннэрэн, Иван Мигалкины дворянскай сословиеҕа киллэрэргэ туруорсубута. Ити политическай суолталаах, бэйэни дьаһаныыга быһаччы сыһыаннаах туруорсуу этэ. Ол эрээри урукку кэмҥэ саха тойотторо дворянскай титулга таласпыттарын мэлдьи күлүү-элэк гынан суруйаллара баар көстүү этэ. 

Политическай суолтатын өйдөөннөр, 1827 сыллаахха нэһилиэк кинээстэрэ уонна улуус кулубалара Иван Мигалкины дворянствоны кытта, обер-эписсиэр чыыныгар түһэрэн, Иркутскай генерал-күбүрүнээтэригэр сурук суруйбуттар. Маныаха туора урдуска (инородецка) эписсиэр чыына иҥэриллибэт диэн хоруй кэлбит. 

Ол эрээри Иван Мигалкин итинтэн санаатын түһэрбэтэҕэ. Степной Дума үлэтин-хамнаһын күүстээхтик ыытан киирэн барбыта. 1827 сыл тохсунньу 27 күнүгэр (саха омук быһаарыылаах кэмнэригэр күөрэйэн тахса турар сыыппара — 27) Степной Дума тэриллэрин туһунан биллэриллибитэ.

Олунньуга сэтээтэллэр уонна кылаабынай аҕа ууһун баһылыгын быыбардара ыытыллыбыта. Үс сылга Степной Дума аҕа баһылыгынан биир санаанан Бороҕон улууһун кулубата, модун санаалаах, уҕараабат эрчимнээх Иван Емельянович Мигалкин талыллыбыта.    

Быыбар бириинсибигэр олоҕуран

Степной Дума хара маҥнайгыттан быыбар бириинсибигэр олоҕуран, үлэтин саҕалаабыта. Думаҕа сэттэ улуустан сэтээтэл, биир суруксут уонна аҕа баһылык дуоһунастара көрүллүбүтэ. Суруксут куоластыыр бырааба суоҕа. Ол эрээри киниэхэ эрэ хамнас төлөнөрө. Степной Думаҕа барыта уон биэс киһи киирбитэ.

Олунньуга сэтээтэллэр уонна кылаабынай аҕа ууһун баһылыга быыбардара ыытыллыбыта. Үс сылга Степной Дума аҕа баһылыгынан биир санаанан Бороҕон улууһун кулубата, модун санаалаах, уҕараабат эрчимнээх Иван Емельянович Мигалкин талыллыбыта. Аҕа баһылык, этэн аһарбытым курдук, үс сылга талыллыбыт эбит буоллаҕына, сэтээтэллэр биирдии сылга быыбарданаллара.

Кимнээх киирбиттэрэй?

Степной Думаҕа кимнээх киирбиттэрэй? Боотурускай улуус баһылыга Г. Старостин, Байаҕантай улууһун баһылыга А. Сыромятников, Дүпсүн улууһун баһылыга А. Сыроватскай, Хаҥалас улууһун баһылыга И. Козлов, Мэҥэ улууһун баһылыга К. Попов, Нам улууһун баһылыга И. Винокуров, Боотурускай улууһун старостата И. Артемьев, Байаҕантай старостата А. Калининскай, Дүпсүн старостата П. Васильев, Хаҥалас старостата В. Павлов, Мэҥэ старостата Я. Березин, Нам старостата К. Прокопьев. Бары да чаҕылхай, ытыктанар дьон этилэр.

Степной Думаҕа суруксуттаабыт Иван Мигалкины кытта Иркутскайга барсыбыт Николай Рыкуновы историктар ураты тутан бэлиэтииллэр. «Киһи өйө — тылыгар» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Кини үрдүк таһымнаах суруксут эбит. Рыкуновы оҕо эрдэҕинэ атыыһыт нууччалар Иркутскайга илдьэ барбыттар. Онтон нууччалыы эрэ саҥарар эдэр киһи дойдутугар эргиллибит. Сүрдээх патриот эбит. Улууһугар кулубалаабыт. Кини курдук докумуону толорор киһи суоҕа. Онон Думаҕа Николай Рыкунов суруксутунан эрэ үлэлииргэ тиийбитэ. Үөһэ этэн аһарбытым курдук, кини чилиэн буолбатах буолан, куоластыыр, быыбардыыр кыаҕа суоҕа. Ити үлүгэрдээх киэҥ билиилээх-көрүүлээх киһи Думаҕа наадатын өйдөөн, быыбардыыр бырааптан аккаастаммыта.

Уобалас бырабылыанньатыттан кэлэ сылдьар ревизордар Степной Дума докумуонун көрөн бараннар, наһаа диэн сөхпүттэр. Оччо грамотнайдык, таһымнаахтык толоруллубут этэ. Николай Иванович Мягков суругунан махталын биллэрбит. Кэлин Дума докумуоннара оннун-тойун булбуттарын кэннэ, Николай Рыкунов сэтээтэл-чилиэн буолбута. Онон куоластыыр бырааптаммыта.

Политическай суолтатын өйдөөннөр, 1827 сыллаахха нэһилиэк кинээстэрэ уонна улуус кулубалара Иван Мигалкины дворянствоны кытта, обер-эписсиэр чыыныгар түһэрэн, Иркутскай генерал-күбүрүнээтэригэр сурук суруйбуттар. Маныаха туора урдуска (инородецка) эписсиэр чыына иҥэриллибэт диэн хоруй кэлбит. 

Сир боппуруоһугар

Дума бастаан утаа сир түҥэтиитинэн дьарыктаммыта. Киин улуустарга сир тиийбэт буолан, саҥа учаастактары көрдөөһүн боппуруоһа күөрэйбитэ. Степной Дума бу боппуруоһу быһаарыыга эмиэ ылсыбыта. Ыраахтааҕы бырабыыталыстыбата сири түҥэтиигэ эмиэ интэриэстээҕэ. Тоҕо диэтэргин, ити кэмҥэ дьаһааҕы сирдээх дьон эрэ төлүүллэрэ. Үгүөрү нолуок киириэн наада буолан, ол иһин көх-нэм буоллаҕа.

Түҥ былыргы өбүгэлэрбититтэн биһиги норуот бу тыйыс тымныылаах хаар-муус дойдуну баһылаан-көһүлээн, бур-бур буруо таһааран, хороҕор муостааҕы, сыспай сиэллээҕи иитэн, тыыннаах кэлбит, үүммүт-сайдыбыт олохпут дириҥ философиятынан үс тыл: өркөн өй, ил уонна эйэ буолаллар. Иван Мигалкин уонна Степной Дума эмиэ ити философияны тутуһаннар үлэлэрин ыыппыттара. Олохтоох нуучча дьаһалтатын кытта сиэрдээх кэпсэтиини ыыталлара. Ити түмүгэр үгүһү ситиспиттэрэ.

Дьокуускай куорат таһыгар, оччолорго Охотскайдыыр суол ойоҕоһугар, билиҥҥинэн, Кыайыы болуоссатын эргин «Дума балаҕана» диэн ааттаан дьиэ туттубуттара. Дьэ, бу балаҕан Дьокуускай уокурук сахаларын парламена буолбута.

«Сэттэ улуус мунньаҕа»

Степной Дума ыыппыт саамай бөдөҥ суолталаах тэрээһининэн, аатырбыт-сураҕырбыт «Сэттэ улуус мунньаҕа» буолар. Ити мунньах Дьокуускайга 1830 сыллаахха от ыйын 3 күнүгэр ыытыллыбыта. Бу тэрээһин барар кэмигэр куорат икки төгүл улаата түспүт. Улуустарга ити тэрээһиҥҥэ кыттааччылары талар быыбардар хас эмэ ый устата ыытыллыбыттар. Мунньахха барыта 482 киһи кыттыыны ылбыта. Оннооҕор билигин Интернет, аныгы технологиялар үйэлэригэр элбэх кыттааччылаах тэрээһиннэри ыытарбытыгар үгүс кыһалҕалары көрсөбүт.

Бу улахан тэрээһин оччотооҕу дьон-сэргэ өйүгэр-санаатыгар хатаммытын, 50 сыл кэнниттэн поляк  этнограбыгар Вацлав Серошевскайга ити туһунан сиһилии кэпсээн биэрбиттэрин, кини сурукка тиспитэ туоһулуур. 

Мунньахха Николай I ыраахтааҕыга барар дьону быыбардаабыттар уонна онно тиийэн тугу туруорсуохтарын туһунан кэпсэппиттэр. Депутацияҕа Хаҥалас улууһун бастакы Малдьаҕар нэһилиэгин старостатын Николай Рыкунову, Боотурускай улуус баһылыгын Уордаах Ыстаарыһыны уонна Киллэм нэһилиэгин старостатын Егор Татариновы талбыттара.

Туруорсууларыгар саха интэриэһин көмүскүүр сир боппуруоһун, киһи быраабын көмүскүүр пууннар бааллара. Земскэй сууттан кэлэн икки ый буола-буола ревизиялыыры тохтотон, уобалас начаалынньыга сылга биирдэ үп дьыалатын бэрэбиэркэлиирин, таһаҕас таһыытын сахаларга биэрэри туруорсубуттар. Балары таһынан туруорсууларыгар Дьокуускайга сахаларга аналлаах кассаны аһыахха диэн пуун баара. Бу кэмҥэ Россияҕа бааннар саҥа аһыллан эрэллэрэ. Саха экономическай өйүн-санаатын сайдыыта мантан эмиэ көстөн кэлэр.

Итинник пууннардаах хадаатайыстыбаны ыраахтааҕы ылыммыта эбитэ буоллар, оччотооҕу саха норуотун политическай да, экономическай да балаһыанньата тупсуох, Степной Дума кыаҕын ылыах этэ. Күндү ааҕааччы, Софрон Сыранов уонна Сэһэн Ардьакыап ыраахтааҕыга тиийэннэр ситиһиилэнэн кэлбиттэрин билэҕин. Ол курдук, бу депутация барбыта эбитэ буоллар, эмиэ илии тутуурдаах, өттүк харалаах төннүөхтэрэ эбитэ буолуо.

Айаннарыгар 22 тыһ. солк. харчы наада этэ.

Депутация тоҕо айаҥҥа турумматаҕай?

Депутацияны ыытымаары утары үлэ бөҕөнү ыыппыттар. Врангель ааһан иһэн: «Дьокуускай икки партияҕа арахсыбыт», -- диэн бэлиэтээбит. Либералларга уонна консерватордарга икки аҥы арахсыбыттар. Бэйэлэрин икки ардыларыгар сүрдээх сытыы политическай охсуһуу үөскээбит.

Туох сылтаҕынан депутацияны ыытымыахха сөбүй диэн толкуй бөҕөҕө түспүттэр. Айаннарыгар 22 тыһ. солк. харчы наада этэ. Уобалас начаалынньыгыттан Мягковтан көҥүллэтэн, дьонтон харчы хомуйаары гыммыттар. Ону кини земскэй суут күбүрүнээтэрэ көҥүллүөхтээх диир эбит. Ол иһин харчы хомуйуулара сокуоннайа суох курдук көстүбүт. Бу соруйан оҥоһуу этэ. Айанныыр бириэмэлэрэ тардылыннар тардыллан испит. Аҕа баһылыктара Иван Мигалкин арыгы атыылаата диэн суукка эриллибит. Онон устунан депутация барбакка хаалбыт.

Ытык киһибит Иван Емельянович сымыйанан сууттанан, үлэтиттэн ууратыллан, үтүө аата-суола киртитиллибитэ. Кинини балыйан, күбүрүнээтэргэ үҥсүү бөҕө суруллубута. Үтүө киһини таҥнары тардарга, суулларарга былыр-былыргыттан соһуллан кэлбит, итинник уларыйбат биир ньыма баар. 

1830 сыллаахха  тохсунньуга  кинини Степной Думаҕа иккис болдьоххо аҕа баһылыгынан талбыттара. Бу кэмҥэ Охотскайтан соһуччу баҕайы суут уурааҕа кэлбит. Онно: «И.Е. Мигалкины салайар дуоһунаһыттан тохтоторго, сэттэ хонукка уулаах килиэбинэн эрэ хаайыыга олордорго», -- диэн сурулла сылдьара. Бу нүдьү-балай балыйыыны Иван Емельянович ыараханнык ылыммыта. Кини Степной Дума аҕа баһылыгын үлэтин доруобуйам кыайбат диэн аккаастаан кэбиспитэ. Мягков Иван Мигалкины хаайыыга уктарбатаҕа. Улууһугар кулубанан анаабыта.

1831 сыллаахха Николай Мягков Степной Дума үлэтин көмүскэһэн, үлэтиттэн ууратыллыбыта.

Итинтэн Иван Емельянович доруобуйата күүскэ мөлтөөбүтэ. 1832 сыллаахха  ахсынньы 9 күнүгэр уһулуччу киһибит сырдык тыына быстыбыта.

Думаны утары дьайыы күүһүрдэр күүһүрэн испитэ. Ыарахан күннэр-дьыллар үүммүттэрэ.

Ытык киһибит Иван Емельянович сымыйанан сууттанан, үлэтиттэн ууратыллан, үтүө аата-суола киртитиллибитэ. Кинини балыйан, күбүрүнээтэргэ үҥсүү бөҕө суруллубута. Үтүө киһини таҥнары тардарга, суулларарга былыр-былыргыттан соһуллан кэлбит, итинник уларыйбат биир ньыма баар. 

Буряттарга эмиэ Дума баара эрээри

Уобалас бырабылыанньата, Земскэй суут уонна Степной Дума, үс былаас тыл-тылга киирбэккэлэр, Дума үлэтин тохтоппута. Саха сирин Степной Думатын Иван Мигалкин, Иван Пономарев уонна Степан Заровняев салайбыттара.

Биллэрин курдук, буряттарга уон аҕыс Степной Дума тэриллибитэ. Биһиги Степной Думабытыттан уратыта диэн, кинилэр Думалара уокуруктарга бас бэринэллэрэ. Оттон биһиэнэ — бүтүн уобаласка. Ол иһин Саха сирин Степной Думатын таһыма үрдүк уонна туох да диэбит иһин биһиги дьоммут буряттардааҕар быдан хоннохтоохтук үлэлээбиттэр-хамсаабыттар.

Ити гынан баран буряттар Степной Думалара биһиги Думабытынааҕар быдан өр кэмҥэ үлэлээбит. Биһиги Думабыт 1827 саҕалаан 1838 сылга диэри бэйэтин үлэтин-хамнаһын ыыппыта. 1838 сыл сэтинньи 22 күнүгэр Иркутскай генерал-губернаторын анал дьаһалынан Саха сирин Степной Думата сабыллыбыта. Бука сэрэйдэххэ, кинилэр Саха сирин олохтоохторун бырааптарын уонна көҥүллэрин көмүскээһиҥҥэ ыыппыт таһымнаах, тэрээһиннээх политикаларын ыраахтааҕы былааһа сөбүлээбэтэх буолуон сөп.

Буряттар Степной Думалара эмиэ итинник хоннохтоохтук үлэлээбиттэрэ-хамсаабыттара буоллар, өр үйэлэниэ суоҕун сэрэйиэххэ эрэ сөп.