Саха АССР бу Төрүт сокуона 11 бастан уонна 111 ыстатыйаттан турара. Уопсастыба кэрчик кэмин Көнүстүүссүйэтэ, син биир уруккуларга курдук, ис дьиҥэ кылаассабай хайдыһыы түөрүйэтин тутан сылдьара. Бэрэлэтирийээт диктатурата 2 ыстатыйаҕа чөл туругун ыһыктыбатах этэ. САССР 1937 сыллааҕы Көнүстүүссүйэтэ судаарыстыбаннай былаас уонна салайыы саҥа систиэмэтин киллэрбитэ. Өрөспүүбүлүкэ былааһын үрдүкү уорганынан биир палааталаах Үрдүкү Сэбиэт  биллэриллибитэ. Сылга иккитэ ыытар сиэссийэтигэр өрөспүүбүлүкэни салайыыга сыһыаннаах бары боппуруостары быһаарар боломуочуйаны туппута. Норуодунай Хамыһаардар Сэбиэттэрэ – САССР бырабыыталыстыбата – Үрдүкү Сэбиэтинэн тэриллибит, киниэхэ бас бэринэр, судаарыстыбаннай былаас үрдүкү толоруулаах уонна дьаһалталаах уорганынан буолбута. Наркоматтар ахсааннара 12 диэри улааппыта.

Өрөспүүбүлүкэ бары былаастарын бэлитиичэскэй төрүттэринэн үлэлээн иитиллээччилэр дьокутааттарын Сэбиэттэрэ билиниллибиттэрэ. Дьокутааттар  Сэбиэттэрэ бэйэлэрин сирдэригэр-уоттарыгар култуурунай-бэлитиичэскэй уонна хаһаайыстыбаннай тутууну салайаллара, судаарыстыбаннай бэрээдэги хааччыйаллара, дойду оборуоналанар кыаҕа күүһүрэригэр көмөлөһөллөрө, кырасдааннар сокуоннары тутуһалларын, кинилэр бырааптарын харыстааһыны кэтээн көрөллөрө.

Толоруулаах кэмитиэттэр, Сэбиэттэр толоруулаах уонна дьаһалталаах уорганнарын курдук, «икки төгүллээх» бас бэринии бириинсибинэн салайтаран үлэлииллэрэ. Биир өттүнэн, толоруулаах кэмитиэт кинини талбыт үлэлээн иитиллээччилэр дьокутааттарын олохтоох Сэбиэттэригэр отчуоттаах этилэр. Атын өттүнэн, үрдүкү турар Сэбиэт толоруулаах кэмитиэтигэр эбэтэр быһаччы САССР НХС-гэр бас бэринэллэрэ.

1937 сыллааҕы Көнүстүүссүйэ өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр анаан, анал алтыс баһы киллэрбитэ. Онно өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтэ НХС-нэн таҥылларын уонна Үрдүкү Сэбиэтинэн бигэргэнэрин туһунан этиллибитэ. Бигэргэммит бүддьүөт бүттүүн билиигэ, истиигэ таһаарыллара бэлиэтэммитэ. Бүддьүөт туолуутун источниктарынан олохтоох хаһаайыстыбалартан киирэр дохуоттар, өрөспүүбүлүкэ территориятыгар киирэр судаарыстыбаннай дохуоттартан үбү анаан биэрии, сокуонунан олохтоммут кээмэйинэн олохтоох нолуоктартан уонна хомуурдартан киирэр үптэр буолаллара ыйыллыбыта.

Өрөспүүбүлүкэ 1937 сыллааҕы Көнүстүүссүйэтин сэттис баһа маннык уратылардааҕа. Өрөспүүбүлүкэҕэ суут дьыалатын көрүү сахалыы тылынан барар, оттон нуучча нэһилиэнньэтэ баһыйар ахсааннаах тыа сирин оройуоннарыгар уонна бөһүөлэктэригэр нуучча тылынан, эбэҥки уонна эбээн нэһилиэнньэлээх тыа сирин оройуоннарыгар бу омуктар тылларынан барыахтааҕа, оттон бу тыллары билбэт дьоҥҥо анал тылбаасчыт сыһыарыллыахтааҕа этиллибитэ.

САССР 1937 сыллааҕы Көнүстүүссүйэтэ уустук уонна утарсыылаах быһыыга-майгыга 40 сыл үлэлээбитэ. Ити кэм баар чахчыта, Көнүстүүссүйэҕэ этиллибититтэн олоххо сөп түбэспэт араастаһыыта олус улахан этэ. САССР 1937 сыллааҕы Көнүстүүссүйэтэ сэссэлистиичэскэй дэмэкирээтийэ уонна сокуоннас бириинсиптэрин биллэрэн туран, ол олоххо киириитин кыайан хааччыйбатаҕа, дьону маассабай эрэпириэссийэлээһинтэн көмүскээбэтэҕэ. САССР Көнүстүүссүйэтэ Бүтүн Сойуустааҕы уонна РСФСР-дааҕы Көнүстүүссүйэлэр ирдэбиллэригэр толору сөп түбэспитэ, киниэхэ биир кииннэммит былаас дэмэкирэтиичэскэй бириинсиптэрэ олохтоммуттара. Уопсайынан ыллахха, аптаныамынай өрөспүүбүлүкэлэр көнүстүүссүйэлэрэ уопсастыба олоҕор төрүт суолтаны ылбат сымыйа дөкүмүөннэргэ кубулуйбуттара.

Ааспыт үйэ 70-с сылларыгар ССРС бартыыйынай-судаарыстыбаннай салалтата, сэбиэскэй уопсастыбаҕа улахан уларыйыылар тахсыбыттарын түмүгэр, сайдыылаах сэссэлиисим саҥа түһүмэҕэр киирии туһунан өйү-санааны үөскэппитэ. Онно этиллэринэн, бэрэлэтэрийээт диктатуратын судаарыстыбата бэйэтин историческай мииссийэтин толорон туран, сыыйа-баайа норуот уопсай сэссэлистиичэскэй судаарыстыбатыгар кубулуйбута. Ону кытта тэҥинэн ССРС аан дойдутааҕы балаһыанньата уларыйбыта. Ити төрүккэ олоҕуран, Сэбиэскэй Сойуус саҥа Көнүстүүссүйэтин бэлэмнээһин уонна ылыныы наадата үөскээн тахсыбыта.

ССРС уонна РСФСР саҥа Көнүстүүссүйэлэрин төрүттэригэр Саха АССР 1978 сыллааҕы Көнүстүүссүйэтэ ылыллыбыта. Бу Көнүстүүссүйэ сүрүн балаһыанньата уонна уратылара туохханый?

Төрүт сокуон кылгас киирии чааһыгар аан бастакытын «норуот» диэн өйдөбүл киллэриллибитэ. Ол норуот дьулуурунан уонна былааһынан Төрүт сокуон ылыллар уонна биллэриллэр. Норуот, былаас кылаабынай источнигынан уонна сэссэлистиичэскэй уопсай норуот судаарыстыбатын субъегынан биллэриллэр. Көнүстүүссүйэ бүтүн норуотунан дьүүллэһиини уонна эрэпириэндими, саҥа кырасдааныскай бырааптары: киһи чиэһин уонна дьоһунун күөмчүлээһиҥҥэ дуоһунастаах дьон  суудайыыларыттан ааһынар, судаарыстыбаннай уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр үлэлэрин  кириитикэлээһинтэн суутунан көмүскэнэр быраабы,о.д.а. дэмэкирээтийэ саҥа куормаларын киллэрбитэ. Доруобуйа харыстабылыгар, олорор дьиэҕэ-уокка, култуура ситиһиилэрин туһаныыга, айар үлэ көҥүлүгэр быраап аан бастакытын бигэтитиллибитэ.

 Төһө да судаарыстыба уопсай норуодунай дэмэкирээтийэлээҕин бигэргэппитин үрдүнэн, Көнүстүүссүйэ кылаассабай хараактарын сүтэрбэтэҕэ. Биирдиилээн ыстатыйаларыгар бэлитиичэскэй систиэмэ киининэн уонна судаарыстыбаннай устуруктуура төрүтүнэн буолар хомунньуус баартыйа салайар уонна сөптөөхтүк хайысхалыыр оруола аһаҕастык уонна быһаччы этиллэрэ.

1978 сыллааҕы Көнүстүүссүйэ устуруктуура өттүнэн инникилэрдээҕэр биилэ уустук. 10 разделтан, 16 бастан уонна 161 ыстатыйалартан турара. Көнүстүүссүйэ биллэ улахан кээмэйдээх буолбута уонна биридимиэттээх бэлиэлэринэн устуруктуурунай нуормаларын систиэмэлээһини дириҥэппитэ. Ол курдук, «Саха АССР уопсастыбаннай тутулун уонна бэлиитикэтин төрүттэрэ» I разделга «Бэлитиичэскэй систиэмэ», «Экэнэмиичэскэй систиэмэ», «Социальнай сайдыы уонна култуура» бастар киллэриллибиттэрэ. Ити барыта көнүстүүссүйэлээх регламентация биридимиэтин биллэрдик кэҥэтиини, судаарыстыбаннай-быраап үнүстүүттэр атын үрдүк таһымҥа олохтонууларын туоһулаабыта.

1978 сыллааҕы Көнүстүүссүйэҕэ бас билии тэнитэн өйдөммүт көрүҥүнэн бэриллибит. Саха АССР экэниэмикэтин төрүтүн сэссэлистиичэскэй уопсай норуодунай судаарыстыба, оҥорон таһаарыы сириэстибэлэригэр сэссэлистиичэскэй бас билиини биллэрэн туран, Көнүстүүссүйэ, биир өттүнэн, “судаарыстыбаннай бас билии – сэбиэскэй норуот бүттүүнүн баайа уонна сэссэлистиичэскэй бас билии тутаах куормата буолар” диэн бигэргэтэр. Манна судаарыстыбанан, бастатан туран, ССРС уонна РСФСР сабаҕаланаллар, ол эрэ кэнниттэн САССР, ССРС уонна РСФСР сокуоннарыгар сөп түбэһиннэрэн сирин, сирин аннын, ойуурун уонна уутун туһанар кыахтанар.

ССРС уонна РСФСР Көнүстүүссүйэлэрин быһаарыылара уонна сокуоннара өрүүтүн уруттата тутуллалларыгар, аптаныамынай өрөспүүбүлүкэлэр судаарыстыбаннай былаастарын уорганнарын үлэлэрин-хамнастарын тэрийиигэ уонна өрөспүүбүлүкэлэри салайыыга чуолкайдык көстөн кэлэр. САССР быраабын саҥалыы биллэриинэн, кини оройуоннардааҕы үллэриитин (71 ыст.) бэйэтэ быһаарарынан уонна 66 ыстатыйа хайысхаларынан 12 ыстатыйалары киллэрбэккэ туран, быһаарар боломуочуйалааҕар көстөр.

Сэбиэскэй судаарыстыба уопсастыба бары социальнай уонна национальнай бөлөхтөрүн интэриэстэрин олоххо киллэрэр уопсай норуодунай судаарыстыба буолбутунан, үлэлээн иитиллээччилэр дьокутааттарын Сэбиэттэрэ норуот дьокутааттарын Сэбиэттэригэр уларытан ааттаммыттара. Норуот дьокутааттарын Сэбиэттэрэ бэйэлэрин үлэлэрин кэлэктиибинэй, көҥүл, дьыалабыай дьүүллэһии төрүтүгэр ыыталлара олохтоммута. Боппуруостар быһаарыллыылара, аһаҕас кэпсэтии, Сэбиэттэринэн тэриллэр толоруулаах, дьаһалталаах, о.д.а. уорганнар, кырасдааннары киэҥник тардан туран, нэһилиэнньэ иннигэр тиһигин быспат отчуотунастаах буолуулара олохтоммута.

Терентий Ермолаев,

 история наукатын хандьытаата,

 ГЧИ наукаҕа үлэһитэ

«Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһа олохтонуута уонна сайдыыта» монографиятыттан

Прокопий ИВАНОВ бэчээккэ бэлэмнээтэ