Төрөөбүт норуотун туһугар бэйэтин харыстаммакка үлэлээбит-хамсаабыт, ХIХ үйэ бүтэһигэр, ХХ үйэ саҕаланыытыгар Саха сирин либеральнай-демократическай интеллигенциятын лидерэ Василий Никифоров-Күлүмнүүр төрөөбүтэ 155 сылыгар суруйбут ыстатыйабар Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин иннинээҕи политическай историябытын тоҕо үчүгэйдик билбэппитин-көрбөппүтүн, онно дьон-сэргэ буруйа суоҕун туһунан бэлиэтээн турабын. 

Саха норуотугар бөдөҥ суолталаах тэрээһин

Бу күннэргэ «Айар» («Бичик») кинигэ кыһатыгар «Национальная интеллигенция и становление государственности народов Якутии» диэн серияҕа «Первый областной съезд якутов 1912 г.» диэн кинигэ күн сирин көрдө. Бу серия V ыҥырыылаах Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков этиитинэн В.В. Никифоров-Күлүмнүүр төрөөбүтэ 150 сыллаах үбүлүөйүн бэлэмниир уонна тэрийэр өрөспүүбүлүкэтээҕи кэмитиэт быһаарыытынан олохтоммута. Бу Саха сирин саҥа историятыгар биирдиилээн дьон, личностар ааттарын, үлэлэрин, саха бастакы көлүөнэ национальнай интеллигенциятын үлэтин-хамнаһын аныгы дьоҥҥо кэпсиир кинигэ буоларын бэлиэтиэм этэ.

Кистээбэккэ эттэххэ, бастаан кинигэни илиибэр тутан баран, халыҥыттан, улаханыттан салла санаабытым. Хас да күн илиибэр ылбакка, ыраахтан көрө-көрө сылдьыбытым. Оччотооҕу ытык өбүгэлэрбит, саха саарыннарын тыыннарыттан да толло быһыытыйдаҕым буолуо. Оттон ылан ааҕан баран, киһи умсугуйан туран ааҕар олус интэриэһинэй кинигэ буолбутун туох да албына-түөкэйэ суох бигэргэтэбин.

Барытыгар ситим баар

Дьиктитэ баар, ити кинигэни тутуом эрэ иннинэ, саха бас-көс ыалыгар Валентина уонна Василий Атласовтар уһаайбаларыгар сылдьан, съезд кыттыылаахтарын хаартыскатын бөдөҥ гына оҥорторбуттарын, алаһа дьиэҕэ биир дьоһун миэстэни ылан турарын сэргии көрбүтүм. Дьиэлээх хаһаайка Валентина Иннокентьевна ити хаартыскаҕа баар дьон туһунан кэрэхсэбиллээхтик кэпсээбитэ. Хаартыскаттан көрдөххө, бас-көс дьоммут туттан-хаптан, көрөн-истэн олороллоро бу дьоһуннарын, астыктарын. Съезкэ кыттыыны ылбыт хаарыаннаах сис дьоммут революция, сэрии уонна репрессия сылларыгар ыар дьылҕаламмыттара. Кинилэртэн сорохторун үтүө ааттара-суоллара төннүбүтэ, сорохторун киэнэ суох. Биһиги омук гена, удьуора бастыҥ дьоммутун суорума суоллаабыт репрессия сылларыгар уонна Аҕа дойду сэриитин кэмигэр мөлтөөбүтэ саарбаҕа суох. Туохха барытыгар ситим баар курдук. Ытык дьоммут туһунан ахтан-санаан ааһаарыбын ити хаартыскаҕа ыы муннубунан кэтиллэ түспүт буолуохпун сөп. 

Бу саҥа тахсыбыт кинигэттэн билбиппинэн, элбэх кыраайы үөрэтээччи, историяны интэриэһиргээччи болҕомтолорун тарпыт хаартысканы съезд тэрийээччилэрин көрдөһүүлэринэн политсыылынай В.П. Приютов түһэрбит эбит. 

Хаартыскаҕа съезд 66 кыттыылааҕа олорор. Үс кинигэттэн турар кинигэ «Лики истории» диэн иккис түһүмэҕэ кинилэргэ туһуламмыт. Суруналыыс, коллегам Ирина Романова ити дьонтон отут алта киһи туһунан сырдаппыта бэчээттэннэ. Кини бу суруйууларын «Ил Түмэн» хаһыакка бэчээттээн, 2019 с. Бүтүн Россиятааҕы «Патриот России» куонкуруска лауреат аатын ылан турардаах.

Чинчийээччилэр Г.Р. Кардашевскай, Г.В. Данилов, Н.Г. Сергеев, П.П. Петров уо.д.а. сыраларынан бу хаартыскаҕа баар дьон ааттара-суоллара, кимнээх буолаллара биллибитэ. Арай төрдүс эрээккэ хаҥастан 13-с киһинэн олорор киһи кимэ чуолкайдана илик. Ону суруналыыс Ирина Романова Чурапчы киһитэ Илья Башарин буоларын сабаҕалаата.  Кини итини таһынан өссө биир съезд кыттыылааҕын туһунан урукку өттүгэр биллибэт чахчылары булан суруйбутун бэлиэтиэм этэ.

Күлүмнүүр уонна сахалар съезтэрэ

Суруйааччы Василий Яковлев-Далан: «Үйэлэр тухары историческай уопут көрдөрөрүнэн норуот бастыҥ дьоно, кини өйүн-санаатын сүмэтэ — кини интеллектуальнай элитата — норуоту сомоҕолуур улуу күүһүнэн буолар» диэн этэн турардаах.

Василий Никифоров-Күлүмнүүр оҥорбут дьыалаларыттан биир саамай суолталаахтарынан «Сахалар сойуустарын» тэрийбитэ, дьонун-сэргэтин, норуотун түмэ, сомоҕолуу сатаабыта буолар. Бу түмсүү баара-суоҕа ый аҥаара эрэ баар буола сылдьыбыта. Биллэрин курдук, бу сойууһу тэрийиигэ норуот бастыҥ дьоно кыттыыны ылбыта.

Ити түмсүүнү сүүһүнэн киһи өйөөбүтэ уонна ыытар үлэтигэр кыттыыны ылбыта. Историктар «Сахалар сойуустарын» ылыммыт Устааптарын, бырагырааммаларын үрдүк таһымын бэлиэтииллэр. Оччотооҕу сибээс, техника суоҕар, кылгас кэм иһигэр «Сахалар сойуустара» итиччэ элбэх киһини түмпүтэ сөхтөрөр. Мантан түмсүүнү баһылыыр-көһүлүүр киһи В.В. Никифоров-Күлүмнүүр чахчы да таһымнаах киһи, норуот лидерэ буолара көстөн кэлэр.

Оттон 1912 сыллаахха ыытыллыбыт сахалар бастакы уобаластааҕы съезтэрин Күлүмнүүр уонна Саха уобалаһын 13 биллэр-көстөр деятеллэрэ көҕүлээбиттэрэ. Оччотооҕу күбүрүнээтэр Иван Крафт съезд атырдьах ыйын 25 күнүттэн балаҕан ыйын 1 күнүгэр диэри ыытылларын көҥүллээбитэ. Бөдөҥ тэрээһиҥҥэ ыҥырыылаах дьонтон 39 киһи кыттыыны ылбыта. Кистэлэҥ куоластааһынан съезд бэрэссэдээтэлинэн Күлүмнүүрү, табаарыс бэрэссэдээтэллэринэн Прокопий Сокольниковы уонна Адриан Капитоновы талбыта. Бу түгэн кинилэр саха уопсастыбатыгар улахан аптарытыаттаахтарын көрдөрөр. Секретариатка талыллыбыт дьон истэригэр Алексей Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй эмиэ баара.

Кинигэҕэ бастакы түһүмэҕинэн учуонай-историк Семен Ковлеков «В.В. Никифоров и съезд якутов 1912 г.» диэн монографията киирбит. Семен Иванович бэйэтин үлэтигэр съезд ыыппыт үлэтин-хамнаһын туһунан сиһилии сырдаппыт. Бэбиэскэҕэ «Романовтар дьиэлэрэ» ыраахтааҕылааһыннарын 300 сылын бэлиэтээһин, Санкт-Петербурга барар депутацияны талыы, нэһилиэнньэ иэскэ хаптаран быста дьадайыыта, сир, земство боппуруостара киирбиттэр.

Итинтэн биһиги норуоту төһө да уруккуттан түмсүүлэрэ, сомоҕолоһуулара суох диэн өйү-санааны сорохтор соҥнуу сатаабыттарын үрдүнэн, бу история чахчыта, о.д.а. түгэннэр утарыны көрдөрөллөр. Оччотооҕу бас-көс дьоммут алдьархайга кыпчыйтарбыт олохтоох дьону хайдах быыһыыбыт диэн соруктаах түмүстэхтэрэ. Съезд нэһилиэнньэ иэһин-күүһүн сотор гына хадатаайыстыба бэлэмнээбит. Саҥа тахсыбыт кинигэҕэ ити туһунан сиһилии сурулла сылдьар.

Сахалар бастакы съезтэрин биир сүрүн соругунан Санкт-Петербурга  Романовтар династиялара Арассыыйа бөрөстүөлүгэр олорбута 300 сылын бэлиэтиир тэрээһиҥҥэ сахалар депутацияларын талыы буолбута. Депутацияны талыы — бэйэтэ туһунан сэһэн. Санкт-Петербурга барыан баҕалаах аҕыйаҕа суох эбит. Бастаан үптэринэн-харчыларынан, баайдарынан-дуолларынан көрөн таларга этии киирбит. Итини Күлүмнүүр төрдүттэн утарбыт. Мөккүөр уһаан-тэнийэн, съезд түөрт мунньаҕар көрүллүбүт. Барыта 90 этии оҥоһуллубут. Депутация айаныгар үп-харчы хомуйуу биир туһунан интэриэһинэй кэпсээн. Өймөкөөн аатырбыт атыыһыта, киэҥ өйдөөх-санаалаах Николай Кривошапкин сырыы суолтатын өйдөөн, элбэх үбүн сиэртибэлээбит. Оччолорго да баай эрээри кэччэгэй дьон ханна барыахтарай, бааллара.

Саха депутацията кимиилээхтик үлэлээбитэ

Бу тахсыбыт серияҕа үһүс кинигэнэн сүүс уон сыл анараа өттүгэр В.В. Никифоров туруорсан туспа кинигэнэн таһаартарбыт «Протоколы Якутского инородческого съезда, проходившего в г. Якутске с 25 августа по 1 сентября 1912 г.» диэн брошюрата уонна съезд талбыт депутацията Санкт-Петербурга тиийэн туруорсубут докумуоннара киирбиттэр. Күлүмнүүр 1913 с. таһаартарбыт кинигэтэ билигин өрөспүүбүлүкэ киин библиотекатыгар эрэ харалла сытар. Онон бу ааспыт үйэ саҥатыгар, 1913 с. оҥоһуллубут докумуоннар хаттаан бэчээттэммиттэрэ – саха историятын үөрэтээччилэргэ дьоһуннаах бэлэх.

Докумуоннартан көстөрүнэн – съезд талбыт депутаттарыттан Санкт-Петербурга быраас Прокопий Сокольников, Мэҥэ кулубата Дмитрий Слепцов уонна сэкирэтээринэн В.В. Никифоров-Күлүмнүүр барбыттар.

Петербурга сахалар депутациялара сүрдээх кимээһиннээхтик үлэлээбитин докумуоннар туоһулууллар. Ол курдук, биһиги дьоммут Арассыыйа императорыгар тус бэйэтигэр, империя Правительствотыгар, Синодка, онтон да атын тэрилтэлэргэ барыта сүүрбэттэн тахса туруорсууну оҥорбуттара. Олортон сыччах биир докумуону аҕалабын – Саха сиригэр холуобунай буруйдаахтары сыылкаҕа ыытыыны тохтотор туһунан туруорсуу.

Ити дьон уоран-талаан төрүт олохтоохтору сүгүн олордубат эбиттэр. Кинигэҕэ итиннэ биир холобур аҕалыллыбыт. 1912 сыллаахха атырдьах ыйыгар Намҥа икки отчут уонна 13-14 саастаах кыысчаан отууга чэйдии олордохторуна, биир сыылынай тиийэн кэлэн, сылайбыт дьону быһаҕынан анньан өлөртөөбүт, куоппут кыыһы күүһүлээбит, өлөрө сатаабыт. Кыысчаан өлбүтэ буолан кубулуммут. Бу Морозов диэн киһийдэх суут быһаарыытынан 20 сыл хаатырга үлэтигэр ыытыллыбыт. ХIХ үйэ бүтэһигэр барыта 6 тыһыынча холуобунай дьыаланы оҥорбут буруйдаах дьон Саха сиригэр араас нэһилиэктэринэн түҥэтиллибиттэр. Бу сиэрэ суох быһыыны-майгыны утаран, дьоннорун көмүскээн Күлүмнүүрдээх омугумсуйууга буруйдаммыттар. Бу туһунан кинигэҕэ сиһилии сырдатыллар.

Онон, В.В. Никифоров-Күлүмнүүр төрөөбүтэ 155 сыла туолуутун көрсө V ыҥырыылаах Ил Түмэн спикерэ Александр Жирков салайааччылаах бөлөх өссө биир дьоһуннаах үлэни түмүктээн, саха бастакы көлүөнэ интеллигенциятын чаҕылхай олоҕун сырдатарга өссө биир олук оҥоһулунна.

Сахалар 1912 сыллааҕы бастакы съезтэрин тэрийии саха бастакы көлүөнэ интеллигенциятын көҕүлээһининэн, тэрийиитинэн, салалтатынан ыытыллыбыта. Оччотооҕу полицмейстер съезд түмүгүнэн күбүрүнээтэр И.И. Крафтка донуос суруйбута: «Бу съезд биһиги диэки буолааччылар буолбакка, В. Никифоров, П. Сокольников эҥин курдук биһигини утарааччылар, судаарыстыбаҕа улахан эрэлэ суох дьон кыайыылара буолла» диэн. Уот харахха эппит. Саҥардыы үөскээн, оннун булан эрэр эдэр саха интеллигенцията норуотун туһугар үлэтин хара маҥнайгыттан киэҥ далааһыннаахтык, олохтоохтук саҕалаабыта бу кинигэҕэ киирбит аҥаардас биир тэрээһинтэн – 1912 сыллааҕы сахалар бастакы съезтэриттэн арылхайдык көстөр.