Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -12 oC

Сүрүн сонуннар

Бүгүҥҥү сонуннар

Бэлиитикэ

Тутуу туһунан сытыы сэһэргэһии

Кулун тутар 19 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Аартыкатыгар социальнай эбийиэктэри уонна чааһынай дьиэлэри тутуу боппуруостара» төгүрүк остуол буолан ааста.
21.03.24 18:51

Экэниэмикэ

Уопсастыба

Табахтааһыны хааччахтыыр сокуон барыла киирдэ

Ил Түмэҥҥэ кулун тутар 26 күнүгэр «Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар тустаах уопсастыбаннай сирдэргэ табаҕы, никотиннаах бородууксуйаны тардыыга эбии хааччаҕы олохтуур туһунан» сокуон барыла киллэрилиннэ. Сокуон барыла түөрт ыстатыйалаах, онтон бииригэр…
29.03.24 10:35

Култуура

Дьааҥылар артыыстары тыыннаах тойугунан көрүстүлэр

"Артыыстар иhэллэр үhү",- диэн үтүө сурах дьааҥыларга өссө тохсунньу ыйга иhиллибитэ. Онон өр күүппүт артыыстарын көрсөөрү олохтоохтор кэлэр - барар күннэрин эрдэттэн аттаран, астарын-таҥастарын бэлэмнээбиттэрэ ыраатта. Болдьохтоох күн үүммүтүгэр күндү…
07.03.24 11:40

Түһүлгэ

Сааскы саарбах кэмҥэ

Аламай маҥан күн абыралын, үтүөкэн үрүҥ күн үтүөтүн билэргэ үүммүт күнү үөрэ - көтө, сүргэ көтөҕүллэ көрсөр дьоллоох түгэн, саҕаламмыт саҥа күнү айхаллыыр астык түгэн тосхойдо. Кубулҕаттаах кулун тутар ыйбыт кубулуҥ - дьибилиҥ буолар, күлэн иһэн дьэбин…
27.03.24 09:44

Тыа сирэ

Андрей Находкин: Дьон күннээҕи кыһалҕаны эрэ буолбакка, тыа сирин сайдыытыгар кэскиллээх этиилэри туруоруста

Ил Түмэн сиргэ сыһыаннаһыыга, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин бу күннэргэ бэйэтин уоукургар - Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар үлэлиир. Кини улуус баһылыга Дмитрий Тихоновы кытта улуус нэһилиэктэринэн сылдьан…
03.02.24 09:00

Дойдуга бэриниилээх буолуу сыла

Эһиил Пионерия төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтиэхпит

Бүгүн, алтынньы 1 күнүгэр, Москуба куоракка «Кыайыы» түмэлигэр Норуоттар икки ардыларынааҕы «СПО-ФДО» оҕолор уопсастыбаннай түмсүүлэрин сойууһун ассамблеята ыытылла турар. Арассыыйа эригийиэннэриттэн уонна СНГ дойдуларыттан кэлбит делегаттар сайдар саҕахтары…
01.10.21 23:59

Устуоруйа

Устуоруйа

Стамбулга мунан хаалбыппар Таҥара көмөлөспүтэ

2000 сылларга дуоллар 24-25 солк. этэ, онон Сочига барардааҕар Турцияҕа сынньаммыт быдан чэпчэки буолара. Сылаас, ыраас муораҕа күөлэһийэ сөтүөлээн, үгүс-үтүмэн аквапаркаҕа хатааһылаан, бассейнҥа сөрүүкээн, рестораҥҥа төһөнү кыайаргынан ас арааһын амсайан,…
31.08.23 20:56

Саха судаарыстыбаннаһын олохтооһуҥҥа, сүһүөҕэр туруорсууга Саха АССР бастакы Бырабыыталыстыбатыгар үөрэх уонна доруобуйа харыстабылын наркомунан үлэлээбит бөдөҥ судаарыстыбаннай, уопсастыбаннай диэйэтэл Семен Николаевич Донской-II туһунан кэпсиир бу өрөспүүбүлүкэбит 100 сылынан  оруннаах.

Саха судаарыстыбаннаһын олохтооһуҥҥа, сүһүөҕэр туруорсууга Саха АССР бастакы Бырабыыталыстыбатыгар үөрэх уонна доруобуйа харыстабылын наркомунан үлэлээбит бөдөҥ судаарыстыбаннай, уопсастыбаннай диэйэтэл Семен Николаевич Донской-II туһунан кэпсиир бу өрөспүүбүлүкэбит 100 сылынан  оруннаах.

Кини 1895 сыл от ыйын 29 күнүгэр Марха улууһун Малдьаҕар нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Аҕата Н.С.Донской оҕолорун -- улаханнаах кыра Сэмэннэри -- көскө олорор политсыылынайга үөрэттэрэн, уолаттар салгыы Дьокуускайга үөрэнэр кыахтаммыттара.

Хараҥаҕа тыкпыт сырдык

Кыра Сэмэн духуобунай училищены, онтон духуобунай семинарияны бүтэрэн баран, үөрэҕин салгыыр баҕалааҕа. Онон билиитин-көрүүтүн хаҥатаары, оччотооҕу кэмҥэ демократическай-прогрессивнай өйү-санааны саҕар А.И.Герцен, В.Г.Белинскэй, Н.Г.Чернышевскай, Н.А.Добролюбов, Д.И.Писарев кинигэлэрин ааҕыталаабыта. Суруйааччылар Л.Н.Андреева, В.В.Вересаев, Максим Горькой уо.д.а. айымньыларынан умсугуйбута.

Быраас буолар баҕалаах Петербург институтугар үөрэнэ сылдьан ыалдьан, 1918 с. алтынньыга дойдутугар эргиллэн кэлбитэ. Семен Николаевич үлэтин учууталынан саҕалаан, Бүлүү уеһын үөрэҕин салаатын сэбиэдиссэйин быһыытынан култуурунай олох туһугар ыытыллар араас хайысхалардаах үлэлэри тэрийсибитинэн, салайсыбытынан барбыта. «Саха-аймах» култуурунай-сырдатар уопсастыба Бүлүүтээҕи салаатын үлэтигэр олохтоох үөрэхтээхтэри түмэ тардан, Бүлүү куоратыгар, Сунтаар, Ньурба, Кутана сэлиэнньэлэригэр кыраайы үөрэтиини көҕүлээбитэ, мусуой, тыйаатыр курдук айар холбоһуктары салайан тэрийтэлээбитэ, саха литературатын өйөөбүтэ. Бэйэтэ Бүлүү куоратыгар кыраайы үөрэтэр мусуой дириэктэринэн, тыйаатыр сиэксийэтин салайааччытынан үлэлээбитэ.

1920-1921 сс. кини туруорсуутунан Бүлүү уокуругун бары оскуолаларыгар саха тыла үөрэх бырагырааматыгар булгуччулаахтык үөрэтиллэр биридимиэт буолары ситиспитэ. Ити саҕана, өссө автономияны ыла, ситиһэ иликпитинэ, убайыныын туруорсан, Малдьаҕарга 1920 с. алтынньыга оскуола астарбыттара.

27 саастаах нарком

Улахан тэрийэр дьоҕурдаах, үөрэх, билии-көрүү өттүнэн толору бэлэмнээх сэбиэскэй былаас ыытар бэлиитикэтин биһириир, баартыйата суох 27 саастаах С.Н.Донской-II өрөспүүбүлүкэ бастакы Бырабыыталыстыбатыгар Үөрэҕирии уонна доруобуйа харыстабылын норуодунай хамыһаарынан (миниистиринэн) аныыллар.

Донской

Семен Николаевич оччотооҕу кыракый оскуолалары бөдөҥсүтэр үлэлэри ыыппытын түмүгэр, 1922-1923 сс. үөрэнэр кыһа ахсаанын 119-ка тиэрдибитэ. Үөрэнэр оҕо ахсаана 4500-тэн 6702 буолбута. Оскуолаҕа уолаттар, кыргыттар бииргэ үөрэнэр, үөрэнээччилэр бэйэлэрин салайынар тэрилтэлээх, олорор интэринээттээх буолбуттара. Оннооҕор оскуола иннинээҕи иитиигэ бастакы хардыылар оҥоһуллубуттара.

Саха тылын саргытын түстээбитэ

1923 с. алтынньы 22 күнүгэр С.Н.Донской-II этиитинэн, норуот үөрэҕириитин кыһалҕатын толуйар сыаллаах нолуок хомуллар буолбута. Эмиэ кини этиитинэн, 1922 с. атырдьах ыйын 12 күнүгэр «Оскуолаҕа саха тылын киллэрии» диэн Бырабыыталыстыба уурааҕа тахсыбыта. Саха тыла судаарыстыбаннай тыл быһыытынан үлэлээн барбыта: үөрэх тэрилтэлэрэ, хаһыат, сурунаал, литература, дьыаланы-куолуну оҥоруу – барыта саха тылынан оҥоһуллара. Үөрэххэ аналлаах учуобунньуктар, босуобуйалар, бырагыраамалар, сахалыы тылбаастаммыт кинигэлэр бэчээттэнэр буолбуттара.

Күн бүгүнүгэр уһун-унньуктаах туруорсуунан киин былаастартан ситиһэр-ситиспэт национальнай-эрэгийиэннээҕи киллэһик диэн баар. Онуоха Семен Николаевич бэйэтин кэмигэр болҕомтотун туһаайбыта. Оскуолалары кытары сибээстэһэргэ суол-иис быстар мөлтөҕүнэн, бэйэ-бэйэлэриттэн кый ыраах үлэлииллэринэн, хоту сир усулуобуйатыгар үлэнэн иитиллии оскуолатын бириинсибэ диэн (принцип трудовой школы) олохтоммута.

Дьоһун дьокутаат

1923 с. бүтүүтэ Семен Николаевиһы Москваҕа Бүтүн Арассыыйатааҕы КСК иһинэн Саха АССР бэрэстэбиитэлинэн ыыталлар. Салгыы 1924-1926 сс. Хомуньуустуу иитии академиятыгар үөрэнэр. Биллэн турар, кини педагогическай таһыма, билиитэ-көрүүтэ үрдүүрүгэр саамай наадалаах оскуоланы ааһар. Итини таһынан ити кэмҥэ ыытыллыбыт РСФСР сэбиэтин XI, XII сийиэстэригэр уонна ССРС сэбиэтин II, III сийиэстэригэр дьокутаат быһыытынан кыттар. ССРС Киин ситэриилээх кэмитиэтин национальностарын сэбиэтин чилиэнинэн талыллыбыта, онон сэбиэскэй судаарыстыба үрдүкү уорганыгар өрөспүүбүлүкэтин кыһалҕаларын

туруорсар, билиҥҥинэн Госдума дьокутаатын статуһун ылар. Уопсастыбаннай да, бэлиитичэскэй да олох оргуйар үөһүгэр буһуу-хатыы оскуолатын ааһар. Норуот үөрэҕириитин сийиэстэригэр актыыбынай кыттыыны ылар.

Ити кэмҥэ биир саамай сүрүн кыһалҕабытын быһаарара: Москва киин издательствотыгар саха секцията сахалыы кинигэлэри таһаарара, ол үлэни Семен Николаевич көрөн-истэн сүрүннүүрэ. Ити наһаа түбүктээх, сыралаах үлэҕэ Семен Николаевич нууччалыы учуобунньуктары, босуобуйалары, бырагыраамалары, ааҕар кинигэлэри тылбаастааһыҥҥа быһаччы кыттыыны ылара.

Үөрэх таһымын үрдэтэн

Дойдутугар 1926 сыл бүтүүтэ эргиллибитэ уонна үөрэх наркоматын иһинэн үлэлиир, билиҥҥинэн Үөрэх үлэһиттэрин идэлэрин үрдэтэр тэрилтэ курдук методическай сэбиэти салайбыта. 1927 сыл атырдьах ыйын 1 күнүттэн 1928 сыл тохсунньу 1 күнүгэр диэри иккистээн үөрэх, доруобуйа, социальнай харалта наркомунан ананар.

1928 с. кини көҕүлээһининэн, кыттыытынан оскуолаҕа саҥа систиэмэ оҥоһуллубута. Ол курдук, I сүһүөх – 4 сыллаах начаалынай -- 5-7 бөлөхтөр; II сүһүөх – 8-11 бөлөхтөр; 4 сыллаах техникумнар.

Оҕолору үлэнэн үөрэтиигэ омук үгэс буолбут дьарыктарын таһынан, сиртэн аһы-үөлү хайдах ылары үөрэх ыйарынан олоххо киллэриигэ сүрүн сорук туруоруллубутун түмүгэр, оҕуруот астарын: хортуоппуйу, хаппыыстаны, моркуобу, оҕурсууну үүннэрии, көрүү-харайыы, о.д.а. олоххо туһалаах үлэлэри баһылаан, оскуоланы бүтэрэн тахсалларын курдук балаһыанньаны оҥоруу буолбута. Семен Николаевич салалтатынан үөрэх тэрилтэлэригэр аан бастакы политехническай үөрэтии-иитии бириинсибэ киллэриллибитэ.

1928 с. С.Н.Донской-II туруорсуутунан, Саха сиригэр бүттүүн начаалынай үөрэхтээһин саҕаламмыта. 1928-1932 сс. Саха КСК иһинэн саҥа алпаабыт уонна тиэрмин тыллары суруйууга хамыыһыйа тэриллибитэ. Кини састаабыгар Семен Николаевич эмиэ үлэлэспитэ уонна “нууччалыы, омуктуу тыллары суруйууга саха киһитэ хайдах саҥарарын быһыытынан суруллуохтаах” диэн санааны тутуспута.

Үрдүк үөрэх сайдыытыгар

1932-1935 сс. Москваҕа аспирантураҕа үөрэммитэ. Чех улуу педагога Ян Амос Коменскай дидактикатыгар наука хандьыдаата буолар диссертацияны

бэлэмнээбитэ. Дойдутугар кэлээтин кытта, 1935 сыллаахха СӨ бастакы үрдүк үөрэҕин кыһатыгар – педагогоическай институкка -- дириэктэринэн анаммыта. Итиннэ үлэлии-үлэлии, норуот үөрэҕириитин уонна устуоруйатын секторын салайбыта. Онтон П.А.Ойуунускай тэрийбит тылы уонна култуураны үөрэтэр научнай-чинчийэр институтугар учуонай сэкирэтээринэн үлэлээбитэ.

Онон С.Н. Донской-II өрөспүүбүлүкэҕэ гуманитарнай наукалар уонна үрдүк үөрэх тэрилтэлэрэ олохтонууларыгар биллэр кылааты киллэрбитэ.

Балыллыы

1936 сыл сайыныгар Москваҕа САССР бастайааннай бэрэстэбиитэлинэн үлэлии барбыта. Итиннэ үлэлии олорон, диссертациятын ситэрэн көмүскүөхтээх эбит, ону баара 1938 с. олунньу 8 күнүгэр хаайыллыаҕыттан 190 күннээх-түүн доппуруостаан, «буруйун» билиннэрэ сатаабыттара уонна тиһэҕэр ынырык сордооһун кэнниттэн илии баттаан, сэбиэскэй былааһы Саха сиригэр саа-сэп күүһүнэн эһэн, ССРС-тан арааран, туспа бурсуй судаарыстыбата оҥорор сыаллаах националистическай тэрилтэ биир сүрүн чилиэнин быһыытынан буруйдаан, ССРС Үрдүкү суутун Байыаннай кэллиэгийэтэ 1938 с. атырдьах ыйын 25 күнүгэр Семен Николаевич Донскойу-II ытан өлөрөргө уураахтаабыта уонна сонно тута бириигэбэри толорбуттара…

Умнуо суохтаахпыт

Ини-бии Семен Донскойдар сырдык ааттарын үйэтитиигэ аймахтара Феодосий Семенович Донской, Дмитрий Николаевич Николаев өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар туруорсан, төрөөбүттэрэ 110 сылларыгар аналлаах өрөспүүбүлүкэ, улуус таһымнарыгар бэлиэтээһиннэр оҥоһуллубуттара. Дьокуускай куоракка иккиэннэригэр аналлаах 2003, 2005 сылларга научнай-практическай кэмпириэнсийэлэр буолбуттара уонна үрдүкү былаастар болҕомтолоругар анаан Дьокуускай, Ньурба куораттарга кинилэр ааттарынан уулуссаларга иҥэрэрэгэ, бюст-пааматынньыктары туруортуурга этиилэр киирбиттэрэ.

Уһун уоту оттунарга соруктаммыт Арассыыйа састаабыгар олорор биһиги курдук сайдыы кэрдииһин ааспыт омуктар устуоруйаларын, норуоттарын туһугар турууласпыт уһулуччулаах дьоннорун умнубаттар, ыччаттарын холобур, киэн-күөн туттуу ийэиитигэр уһуйаллар, иитэллэр-үөрэтэллэр.

Николай Данилов, 2015.

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением