Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -14 oC

Сүрүн сонуннар

Бүгүҥҥү сонуннар

Бэлиитикэ

Тутуу туһунан сытыы сэһэргэһии

Кулун тутар 19 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Аартыкатыгар социальнай эбийиэктэри уонна чааһынай дьиэлэри тутуу боппуруостара» төгүрүк остуол буолан ааста.
21.03.24 18:51

Экэниэмикэ

Пилота суох пуойастар

Ааспыт нэдиэлэҕэ Судаарыстыбаннай Дуумаҕа «Арассыыйа тимир суоллара» АУо генеральнай дириэктэрэ, бырабылыанньа бэрэссэдээтэлэ Олег Белозеров хампаанньа үлэтин түмүгүн, инники былааннарын билиһиннэрдэ уонна дьокутааттар, фракциялар ыйытыктарыгар…
24.03.24 10:24

Уопсастыба

Терактан эмсэҕэлээбит дьону өйүүргэ сокуон барылын киллэрдилэр

Судаарыстыбаннай Дуумаҕа терактан эмсэҕэлээбит Арассыыйа олохтоохторун өйүүр туһунан сокуон барылын киллэрдилэр. Бу докумуону Судаарыстыбаннай Дуума бүддьүөккэ уонна нолуокка сис кэмитиэтин чилиэнэ Оксана Дмитриева көҕүлээтэ. Ол туһунан «Парламентская газета»…
27.03.24 09:39

Култуура

Дьааҥылар артыыстары тыыннаах тойугунан көрүстүлэр

"Артыыстар иhэллэр үhү",- диэн үтүө сурах дьааҥыларга өссө тохсунньу ыйга иhиллибитэ. Онон өр күүппүт артыыстарын көрсөөрү олохтоохтор кэлэр - барар күннэрин эрдэттэн аттаран, астарын-таҥастарын бэлэмнээбиттэрэ ыраатта. Болдьохтоох күн үүммүтүгэр күндү…
07.03.24 11:40

Түһүлгэ

Сааскы саарбах кэмҥэ

Аламай маҥан күн абыралын, үтүөкэн үрүҥ күн үтүөтүн билэргэ үүммүт күнү үөрэ - көтө, сүргэ көтөҕүллэ көрсөр дьоллоох түгэн, саҕаламмыт саҥа күнү айхаллыыр астык түгэн тосхойдо. Кубулҕаттаах кулун тутар ыйбыт кубулуҥ - дьибилиҥ буолар, күлэн иһэн дьэбин…
27.03.24 09:44

Тыа сирэ

Андрей Находкин: Дьон күннээҕи кыһалҕаны эрэ буолбакка, тыа сирин сайдыытыгар кэскиллээх этиилэри туруоруста

Ил Түмэн сиргэ сыһыаннаһыыга, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин бу күннэргэ бэйэтин уоукургар - Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар үлэлиир. Кини улуус баһылыга Дмитрий Тихоновы кытта улуус нэһилиэктэринэн сылдьан…
03.02.24 09:00

Дойдуга бэриниилээх буолуу сыла

Эһиил Пионерия төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтиэхпит

Бүгүн, алтынньы 1 күнүгэр, Москуба куоракка «Кыайыы» түмэлигэр Норуоттар икки ардыларынааҕы «СПО-ФДО» оҕолор уопсастыбаннай түмсүүлэрин сойууһун ассамблеята ыытылла турар. Арассыыйа эригийиэннэриттэн уонна СНГ дойдуларыттан кэлбит делегаттар сайдар саҕахтары…
01.10.21 23:59

Устуоруйа

Устуоруйа

Стамбулга мунан хаалбыппар Таҥара көмөлөспүтэ

2000 сылларга дуоллар 24-25 солк. этэ, онон Сочига барардааҕар Турцияҕа сынньаммыт быдан чэпчэки буолара. Сылаас, ыраас муораҕа күөлэһийэ сөтүөлээн, үгүс-үтүмэн аквапаркаҕа хатааһылаан, бассейнҥа сөрүүкээн, рестораҥҥа төһөнү кыайаргынан ас арааһын амсайан,…
31.08.23 20:56

Үөһээ Дьааҥы оройуонугар 1955 сыллаахха буолбут түбэлтэ. Ол саҕана “Адыаччы” холкуоска бэрэссэдээтэлинэн Бурцев Иннокентий Николаевич, хос аата Тыккый диэн, улахан үлэһит киһи олорбута.  САССР Үрдүкү Сэбиэтин уонна райком чилиэнэ эбит. Холкуоһугар күөллэр, үрэхтэр икки ардыларыгар баһымньынан, күрдьэҕинэн бастакы быһыттары оҥорторон, ходуһалары нүөлсүтэн, хас да сыл устата ууну таһаартаран, от бөҕөтүн оттообуттара.

Үөһээ Дьааҥы оройуонугар 1955 сыллаахха буолбут түбэлтэ. Ол саҕана “Адыаччы” холкуоска бэрэссэдээтэлинэн Бурцев Иннокентий Николаевич, хос аата Тыккый диэн, улахан үлэһит киһи олорбута.  САССР Үрдүкү Сэбиэтин уонна райком чилиэнэ эбит. Холкуоһугар күөллэр, үрэхтэр икки ардыларыгар баһымньынан, күрдьэҕинэн бастакы быһыттары оҥорторон, ходуһалары нүөлсүтэн, хас да сыл устата ууну таһаартаран, от бөҕөтүн оттообуттара.

Ити кэмҥэ холкуостары сопхуоска көһөрүү үлэтэ барбыта. “Туох баар сүөһүбүтүн, сирбитин, тутуубутун барытын докумуон оҥорон түһэриэхтээхпит. Оччоҕо эрэ сопхуоска киллэрэллэр үһү. Онон сарсын бэтэринээрдэр, зоотехниктар, биригэдьиирдэр ыстаадаҕа холкуос уонна чааһынай таба ахсаанын ааҕан кэлэҕит. Бу түүн эһигини ыла “Халтыһы” ыстаадатыттан үс сыарҕалаах таба көлүүрэ кэлиэҕэ. Салайааччынан ыстаарсай бэтэринээр Оммуоһап Хабырыыһы аныыбыт. Икки эдэр уол – Коля Слепцов уонна Афоня Атласов – табалары быалыырга-туһахтыырга көмө буолуохтара”, -- диэн биир күн сорудах биэрэр. Ити 1955 сыл сааһыгар этэ. Салгыы Дьааҥы хайаларыгар муна сылдьыбыт уолаттар кэпсээннэрин ааҕыҥ.

***

Соруйбуттарын курдук, “Халтыһы” ыстаадатыгар этэҥҥэ айаннаан тиийбиппит. Урут ыстааданы көрбөтөх дьон сонун сир айылҕатын, дьонун-сэргэтин тута олус сөбүлээтибит. Ыстаада үлэһиттэрэ табалары аҕалан хааччахха хаайбыттарын кэннэ ааҕыы саҕаланна. Төһө таба холкуос, чааһынай бас билии киэнэ, хаһа атыыр, тыһы буоларын, хас тугут баарын билиэхтээхпит. Дьэ, хас да күн устата ааҕан-суоттаан, эмтээн-томтоон, көрөн-истэн баран, төттөрү айанныырга быһаарынныбыт. Муус устар ый сырдыга, сылааһа, эчи, үчүгэйин! Киһи эрэ үөрүүнэн үлэлиэх курдук кэмэ. Пиэрибэй маай буолара икки күн хаалла. Хата, үлэбитин кэмигэр бүтэрдибит диэн үөрэ санаатыбыт. “Тайҕа” кэпсэтэр араассыйабыт батарыайата олорон хаалан ,киэһэ кыайан кэпсэппэккэ хааллыбыт.

Биригээдэ сарсыарда эрдэ туран Адыаччыга айанныыр буолла. Биһиги, икки эдэр уол: “Хаалабыт. Сарсын эрдэ туран бииргэ үөрэммит уолаттарбытын көрсө “Табалаах” ыстаадатыгар айанныахпыт”, – диэтибит. “Мантан баара-суоҕа 6 көс. Биир күнүнэн тиийиэхпит”, – диэн Атласов Афоня дьону саҥардыбата. “Урут аҕабытын кытта сылдьыбыппыт. Онон билэбин”, – диэн эбэн, элэ-была тылын эттэ. Атыттар тэринэн Адыаччылаатылар. Уолаттар хаалан, сарсыарда эрдэ туран айанныыр былааммытын оҥоһуннубут.

Арай сарсыарда турбуппут – сир-дойду үүт маҥан туманынан бүрүллүбүт. Дьиэлээх табаһыт оҕонньор: “Тукааларыам, маннык тумаҥҥа барымаҥ. Балыйтарыаххыт. Былыр маннык хойуу тумаҥҥа табаһыттар да муналлара. Дойдуларыгар төннөн кэлбэттэрэ”, – диэн этэ сатаан кэбиһэр да, хааммыт оргуйа сылдьар эдэр дьон буоллахпыт. Ону истиэхпит баара дуо?! “Биирдэ-иккитэ аһыыр аспытын ыллыбыт. Ол биһиэхэ сөп”, -- диэт, биир уучаҕы ылан, Табалаах ыстаадатыгар айаҥҥа туруннубут.

Дьэ, ол курдук туман быыһынан уучахпытын хардары-таары уларсан миинэбит. Күнү быһа тиийиэхтээх сирбит диэки айаннаатыбыт да, кэллэр кэлбэт. Туман буолан, хайабыт да, туундарабыт да көстүбэт. Бэл, күн да, ый да баар сибикитэ биллибэт. Арааһа, бу туһаайынан баара буолуо дии-дии, иннибит диэки харса суох баран истибит. Аара иккитэ аһаатыбыт, бытыылкалаах чэйбитин истибит, лэппиэскэбитин сиэтибит. Түүн буола охсон, халлаан хараҥарда. Туман арыый аматыйда эрээри, хараҥа буолан, туох да көстүбэт. Саатар, тыал да түспэт. Дьэ, сордоох олох буолла.

Биир хоройон турар тиит төрдүгэр өйөнөн хоннубут. Таҥаспыт чараас буолан, кыратык тоҥнубут. “Сарсыарда буолла. Арааһа, муннубут быһыылаах”, – диэн көрбүппүн, Афоня төрүт саҥардыбата. “Бүгүн хайаан да тиийэбит”, – диэн иннин биэрбэт. Аспыт тобоҕун сиэн баран, иннибит хоту салгыы айанныы турдубут. Аара былырыыҥҥы отон, сугун үүнэн турарын сиэтибит. Ол курдук хас да күнү быһа тохтообокко хаамтыбыт. Сылайбыппыт, аччыктаабыппыт да сүр. Биир күн Афоня: “Уучахпытын өлөрөн сиэх”, – диэн көрдөстө. Аччыктаан өлүөхпүт дуо диэммин үөрүүнү кытта сөбүлэстим. Афоня “ыстаадаҕа сылдьаммын табаны өлөрөргө үөрэммитим. Этин уокка хатарары эмиэ сатыыбын” диэн улаханнык үөртэ. Уучахпытын быһаҕынан сүнньүгэ анньан өлөрдүбүт. Этин хатаран илдьэ бардыбыт.

Күн-дьыл ааһан истэ. Араас көтөрдөр үөһэнэн көтөн ааһаллар. Биһиги, саабыт суох буолан, абалана көрөн хаалабыт. Сороҕор сөмөлүөттэр көтөн ааһаллар. Биһигини көрдүү сылдьаллар быһыылаах диэн үөрэ саныыбыт да, ыстаадаҕа араассыйа суох, онно бөһүөлэги кытта сибээстэрэ суох диэн хомойобут. Дьэ, онон бэйэбит кыахпытыгар эрэ эрэнэр буоллубут. Эппит бүтүөр диэри айанныыр санаалаахпыт.

Хайдах эмэ гынан иккиэн ыалдьыбатарбыт ханнык диэн санаалаахпыт. Син ханна эмэ тиийэр инибит диэн испитигэр эрэх-турах туттабыт. Кэнники сылайан, биир тохтообут сирбитигэр икки-үс хонор буоллубут. Түүнүн-күнүһүн бырдахха сиэтэн өлө сыһабыт. Ол да буоллар иннибит диэки айанныырбытын төрүт тохтоппоппут. Эппит аччаан барда. Өлүү болдьохтоох, утуйан нуктуу сыттахпытына, сүгэн иһэр уучахпыт төбөтүн сиэгэн кыыл ылан барбыт этэ. Бу айаммыт тухары биир да үрүйэ түбэспэтэ. Хата, сорох сиргэ саҥа сугун үүммүтүн сиэн абыранабыт, утахпытын ханнарабыт. Саатар, ардах түспэт сайына буолан биэрбитэ.  Айанныырга бырдах курдук эрэйдээх харамай суох эбит. Күннэри-түүннэри саба түһэр. Утуйарбытыгар оту-маһы, лабааны саптан сыта сатыыбыт, онон быыһанабыт.

Арааһа, от ыйа үүннэ быһыылаах, бырдах өссө хойунна. Эппит бүппүтэ хас да хонно. Сугун да көстүбэт буолла. Биир күн Афоня: “Мин дьонум былыр астара бүттэҕинэ, лабыктаны буһаран сииллэрэ үһү. Биһиги эмиэ буһаран боруобалаан көрүөх”, – диэтэ. Дьэ уонна буһаран сиэн баран “киһи син сииһи, ис бэттэх кэлэр эбит” диэн санааҕа кэллибит. Хас да күн сиэтибит. Уу баара буоллар, тотор гына сиэххэ сөп эбит. Ол курдук айаннаан-айаннаан баран, биир сарсыарда туран, дэлби сылайан хааллыбыт. Мин атахтарым олус да ыараабыттар, Афоня нэһиилэ өйөөн туруорда. Иккиэн өйөнсөн иннибит диэки хааман истибит. Ол иһэн, дьолбутугар, эмискэ кыра үрүйэҕэ кэтиллэ түстүбүт. Үөрүүбүтүттэн харахпыт уута таҕыста. Иккиэн бэйэ-бэйэбитин көрсө-көрсө дэлби күлүстүбүт. Уу иһэртэн ордук дьол диэн киһиэхэ суох эбит. Үрүйэ сыырынан сыыллан киирэн бэрт уһуннук тохтуу-тохтуу истибит. Хайдах эрэ сэниэ киирбиккэ дылы буолла. Онтон сыырбытын нэһиилэ тарбачыһан таҕыстыбыт. Иккиэн биирдии тииккэ өйөнөн олордубут. Ол олорон: “Аны мин кыайан хаампаппын. Олус сылайдым-илиһинним. Илии-атаҕым төрүт хамсаабат буолла”, – диэт, сүр ыардык үөһэ тыынным.

Арай эмискэ бэрт ыраахтан ким “¤ай-һай!” диир саҥата иһиллэргэ дылы гынна. Иккиһин иһилиннэ. Мин этим-хааным оонньоото, бэл, сэниэ бөҕө тоҕо көтөҕүллэн киирбиккэ дылы буолла. “Дабаай, Афоня, барыахха!” диэн өрө оргуйа түстүм. Афоням сэниэтэ суохтук, эрэммэтэхтии: “Чахчы иһиттиҥ дуо? Баҕар, кэтэспит санааҕар, бэйэҥ оҥорон көрөн истэриҥ буолуо”, – диэтэ. Кулгаахпар “һай-һай!” диир саҥа үһүс төгүллээн иһилиннэ. Киһим эмиэ иһиттэ быһыылаах, иирбит курдук буолан хааллыбыт. Били нэһиилэ аат харата сыылар дьон сүүрэр-хаамар икки ардынан саҥа диэки диэки түһүнэн кэбистибит.

Чугаһаан баран үрүйэнэн үөр табаны туоратан иһэр дьону көрдүбүт. Үс уучахтаахтар. Табаһыттарга түбэстибит диэн, атахпыт сири билбэт буолуор диэри үөрдүбүт. Анараа дьон биһигини көрдүлэр. Таба үүрэн иһэр, саа сүгэһэрдээх уолаттар уучахтарыттан сулбу ойон түстүлэр уонна сааларын биһиги диэки утары кыҥаатылар. “Хамсаан көрүөххүт да сонно ытабыт” диэн турдулар. Хаһыы-ыһыы, маатыра бөҕөтүн түһэрдилэр. Оҕонньор: “Тохтооҥ! Туох буоллугут?!” – диэн мөҕөн-этэн нэһиилэ тохтотто. Уолаттар: “Оҕонньо-ор! Истибэтэҕиҥ дуо, 1953 сыллаахха Верхоянскай Эһэ Хайатыттан 150 хаайыылаах күрээбитин туһунан. “Сэрэниҥ!” диэн араассыйанан, хаһыатынан табаһыттарга, сылгыһыттарга дьаһал ыыппыттара”, – төрүт иннилэрин биэрбэтилэр.

Биһиги хаһыытаан: “Хаайыылаахтар буолбатахпыт. “Халтыһы” ыстаадатыттан Табалаах ыстаадатыгар баран иһэн тумаҥҥа мунан бу сылдьабыт. Ыам ыйын 1 күнүттэн биир да иннинэн сирэйдээҕи, икки атахтааҕы, бокуйар тобуктааҕы көрбөккө сылдьабыт. Өлбөт быабытыгар, эһигини көрөн олус үөрдүбүт”, -- диэн элэ-была тылбытын эттибит. Афоня: “Оҕонньо-ор, эйигин көрөн биллим. 12 саастаахпар эһэбин, аҕабын кытта эһиги ыстаадаҕытыгар сылдьыбыппыт. Мин Атласовтар сылдьааннара буолабын”, – диэн эбэн эттэ. Оҕонньор иһиттим эрэ, истибэтим эрэ диэбиттии, “Ылыҥ, уолаттарга уучахта аҕалан биэриҥ!” -- диэтэ.

Кинилэр ыстаадаларыгар тиийэн аһаан, сынньанан, кэпсэтэн абыраммыппыт. Хас да хонон тыын ыла түспүппүт. Ол кэннэ оҕонньор бэйэтэ “Халтыһы” ыстаадатыгар аҕалан биэрбитэ. Оҕонньорго олус махтанан, кууһан, сыллаан ылбыппыт. “Эйигин үйэлээх сааспыт тухары өйдүү-саныы сылдьыахпыт” дэспиппит.

***

Уолаттар дойдуларыгар кэлэн холкуостарыгар үлэ үөһүгэр түспүттэрэ. Слепцов Коля үлэҕэ миккиллэн 18-19 сааһыгар сылгыһыт буолбута. Бастыҥ үлэтин иһин, сопхуос аатыттан Үлэ Албан Аата III истиэпэнэ уордьанынан наҕараадаламмыта. Атласов Афоня сопхуос бастыҥ булчута буолан, бырабыыталыстыба Үлэ Албан Аата III истиэпэнэ уордьанын туппута.

Уолаттар сатыы хаампыт сирдэрэ, билиҥҥинэн суоттаатахха, Баатаҕай пуордуттан Дьокуускай куоракка диэри. Ол массыынанан айаҥҥа -- 1423 килэмиэтиргэ, оттон салгынынан 700 килэмиэтиргэ тэҥнэһэр. Бу сырыыларын Туостаах үрэҕэр куобахтыы сылдьан кэпсэттэрэн турабын. “Кимиэхэ да кэпсээйэҕин. Эйиэхэ эрэ кэпсээтибит. Биһиги муна сылдьыбыппытын дьон билбэттэр”, -- диэбиттэрэ.

Уолаттар бөһүөлэктэригэр кэлэн, үтүө үлэһит буолан, кэргэннэнэн-оҕолордонон сааһырыахтарыгар диэри быр бааччы олорбуттара.

Семен Колесов,

I Хомустаах, Нам.

        

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением