“Барыыс ыраахтааҕы” бырахпыт ыҥырыытынан

Ыҥырыы эҕэлээх, кэтэх ис хоһоонноох этэ дуо? Булгуччу баара. 90-с сыллардааҕы күүрээн уоста майгыннаныах курдук буолуута, «Сүбэринитиэттэр параадтара» диэн иккис эҕэлээх, элэктээһиннээх этии күөрэйэн тахсыбытын бары өйдүүр буолуохтаахпыт. 2000 сыллар саҥаларыгар «Күүстээх эрэгийиэннэр – күүстээх Арассыыйа» диэн уос минньитиитэ тыллар үөдүйэн иһэннэр, киин былаас бэртикээлигэр үөлүллэн симэлийэн хаалбыттара.

 «Барыыс ыраахтааҕы» ол бырахпыт ыҥырыытын «чэ, көҥүлү туппут барахсаттар, онуоха-маныаха диэри көрүлээҥ-көрүлээҥ, туох барыта бүтэр уһуктаах» диэн ханарытан өйдөөн ылыныахха сөп эбитэ буолуо. Арассыыйа бэйэтин бэлиитиктэрэ, бука, оннук да ылыммыт буолуохтаахтар. Ол иһин хара бастакыттан итинник эҕэлээх, элэктээх тылларынан тамнааттанан барбыттара.

Арассыыйа тыһыынчаттан тахса сыллаах историятыгар «сүбэринитиэттээх» удельнай княжестволарынан тэринэн, уһун үйэлэргэ вассал балаһыанньатыгар олорбут сорун-муҥун, саатын-суутун, ама, хайаан умнуой? Монархиялаах, парламеннаах, дэмэкирээтийэлээх, о.д.а. ханнык да тутуллаах судаарыстыба буоллун, Арассыыйа төрүтүгэр муҥутуур кииннэммит былаас уонна кини үрдүгэр биир оннук муҥутуур былаастаах соҕотох импэрээтэр, ыраахтааҕы, генсек, бэрэсидьиэн туруохтаах. Арассыыйа онтон атыннык тыыннаах уонна күүстээх буолар кыаҕа суох. Дьэбириэй атамаана Жириновскай нуучча норуотун хаалыылаах өйүгэр-санаатыгар сатабыллаахтык оонньоон, Арассыыйа Судаарыстыбаннай Дууматын 30-тан тахса сыл «прихватизациялаан» кэллэ. Этэргэ дылы, Судаарыстыбаннай Дууматтан атахтара инникилээн эрэ тахсар «дьоллоох» дьылҕаламмыта адьас дьэҥкэ.

Оттон хайыы-үйэ таҥараны бытыгыттан туппут курдук санаммыт өрөспүүбүлүкэлэр бэдэрээлинэй киини кытта боломуочуйалары тыырсыы, былааһы аттаран туруоруу, сөбүлэһиилэри, дуогабардары түһэрсии курдук, о.д.а. бэйэ баһын бэйэ бас билиниэхтээҕин дакаастыыр, итэҕэтэр уонна ылыннарар күүстээх кимээһиннээх, бэрт эйэлээх, олус сиэрдээх, үчүгэйдик ырытан толкуйдаммыт киирсии баарынан баара. Өрөспүүбүлүкэлэр кумааҕыга уонна тылга, чахчы, элбэҕи ситиспиттэрэ. Сүбэринитиэт бэлитиичэскэй былаастаах эрэ буоллаҕына, толору сүбэринитиэт буолар. Экэнэмиичэскэй сүбэринитиэт диэн хойҕур өйдөбүл.

Судаарыстыба иһигэр судаарыстыбалар баар буолуохтаахтара – ыараханнык өйдөнөр уонна ылыныллар боппуруос. Оттон улахан судаарыстыбатыттан толору тутулуктаах кыра судаарыстыба, бука, атыннык ааттаныан сөп эбитэ буолуо. Албына суохтук, чиэһинэйдик.

Сарбыллыбыт бэлитиичэскэй быраабы биэрбитэ

Сүүрбэһис үйэ сүүрбэһис сылларынааҕы аптаныамыйабыт быһаҕас аптаныамыйа этэ. Бэлитиичэскэй да, экэнэмиичэскэй да өттүнэн. Сойууһунай өрөспүүбүлүкэ улахан бүддьүөттээҕэ, киинтэн улаханы туруорсар кыахтааҕа. Саамай кылаабынайа, бэйэтин үтүө көҥүлүнэн ССРС састаабыттан тахсар бырааптааҕын туһунан дойду Төрүт сокуонугар этиллэрэ.

Ол да үрдүнэн, аптаныамыйаны ылыы, өрөспүүбүлүкэ аатын сүгүү уһулуччу суолталаах улахан дьыала этэ. Ыраахтааҕылаах Арассыыйаҕа биһиги бэйэбит талыллар эрэ буолбакка, талар да бырааба суох этибит. Арассыыйа импиэрийэтин туора урдустарынан ааттанарбыт. Ыраахтааҕылаах Арассыыйаҕа биһиги, сахалар, түргэн тэтиминэн уонна киэҥ хабааннаахтык хайдах да сайдар, үөрэхтэнэр кыаҕа суох этибит. ХХ үйэ саҥатыгар диэри нуучча норуотун халыҥ араҥата бэйэтэ үөрэҕэ суоҕа. Өрөбөлүүссүйэ түмүгэр былааска кэлбит бассабыык баартыйа, аарыма дойдуга сүҥкэннээх өрөбөлүүссүйэлии уларыта тутуулары, чахчы, ыыппыта. Ол олортон биир саамай кылаабынайдарынан киһи олоҕурбут өйүн-санаатын уларыта тутуу, ол эбэтэр саҥа сэбиэскэй киһини иитэн таһаарыы этэ. Саҥа диэн буолла да, барыта кылааккай, күлүмүрдэс буолбат, хатыыта, боллоруттаҕаһа, эриллэҕэһэ син биир ордон хаалара баар суол. Аан дойдуну аймаабыт алдьархайдаах сэриигэ, ханнык да мөккүөрэ суох, сэбиэскэй норуот баар буолан кыайан турар.

Аптаныамыйа саха норуотугар хааччахтаммыт, ол эбэтэр сарбыллыбыт бэлитиичэскэй быраабы биэрбитэ. Ол оннугар Саха Сиригэр үөрэххэ, култуураҕа, социальнай сайдыыга биллэр-көстөр хардыылар оҥоһуллубуттара. Саха норуота, Сэбиэскэй Сойуус бары норуоттарыттан ханнык да хаалыыта суох, тэҥҥэ хардыылаан испитэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһын туһунан монография ааптара, историк учуонай Терентий  Ермолаев сарбыллыбыт аптаныамыйа омсолоох оҥкулларын туһунан сиһилии суруйууларын эһиэхэ, ааҕааччыларга, туох да быһыыта-отуута суох, толору билиһиннэрэн кэллибит.

Ксенофонтовтаах бастакылар этэ

Саха норуота, бэйэтин уһулуччулаах чаҕылхай уолаттарын, бастакы бассабыыктарын дьулуурдаах, дьаныардаах туруорсууларынан аптаныамыйаны ситиспитэ - история чахчыта. Ону биһигиттэн ким да былдьыыр кыаҕа суох. Аптаныамыйабытын, история туһааннаах кэрдиис кэмигэр ситиспит улахан кыайыыбытынан мэлдьитин ааҕына туруохтаахпыт. Уопсайынан, норуот олорон кэлбит олоҕо, кини бары кыайыыта уонна кыайтарыыта, бу историческай чахчы уонна уопут буолар. Ааспыта суох инники баар буолуон сатаммат уонна эмиэ ол курдук уопута, ол эбэтэр олох үөрүйэҕэ суох, олоҕу бэйэтин хамсатар кыаллыбат.

• Конфедералистар бастаанньаларын самнарар хомуньуус этэрээтэ. 1927-1928 сс. 

Маныаха сыһыаран, биир ыар түбэлтэҕэ тохтоон ааһыаҕы баҕарыллар. Ол – «Ксенофонтовщина» диэн аатынан Сахабыт Сирин историятыгар киирбит хаан тохтуулаах, эдэр өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтатыгар ыар охсууламмыт бэлитиичэскэй дьыала. Павел Ксенофонтов үөрэхтээх, сайдыылаах, дохсун, эрдээх санаалаах эдэр киһи – кини кимий? Карьераҕа күүскэ тардыһааччы? Бириэмэни, кэмин урутаабыт киһи? Төрөөбүт норуотун ботуруйуота? Инникини өтө көрбүт киһи? Бэйэм санаабар, бу этиллэр хаачыстыбалартан барыларыттан бэриһиннэрбит киһи. Үөрэхтээх, сайдыылаах киһи карьераҕа тардыһара хайа да балаһыанньаҕа буруйга ааҕыллыа суохтаах. Ааспыт үйэ 20-с сылларыгар Саха Сиригэр үөрэхтээх адьас аҕыйах эрдэҕинэ, киэҥ сирдэринэн тэлэһийбит, хараҕа-көһө, билиитэ-көрүүтэ кэҥээбит киһи төрөөбүт Сахатын Сиригэр эргиллэн кэллэҕэ. Ксенофонтовтар дьиэ кэргэн уһулуччу ыар дьылҕатын билигин бары билэбит. Саҥа былаас ол 20-с сылларга бу дьиэ кэргэни сойуолаабыт кэмэ. Оннук быһыыга-майгыга Павел Васильевич ньиэрбэтэ хайдахтаах курдук күүрэн, быыппастан сылдьыбыта буолуой? Ол үрдүнэн кини бэлиитикэҕэ чугас буолан, аптаныамыйа норуокка биэрэр кыаҕа кыратын өйдөөн, атын үрдүк үктэлгэ тахсарга ыҥырар. Павел Васильевич норуотун ботуруйуота этэ  дуо? Ханнык да саарбахтааһына суох итиннэ сөбүлэһиэххэ сөп. Кини норуотун санаан туран, кини кыаҕырдын, дьоллоох буоллун диэн эрэлинэн, ити боппуруоһу туруордаҕа. Манна тус бэйэ барыһын, ылыахтаах дибидиэнин туһунан тыл аҥаара да турар кыаҕа суох.

Саха конфедералистарын дьыалата халтайга этэ дуо? Павел Ксенофонтов саха дьонун  туох да суолтата суох акаары өлүүгэ анньан биэрбитэ дуо? Манна ханнык позицияҕа туран эппиэттииртэн барыта тутулуктаныаҕа. “Хаалар дьыала этэ” диэтэххэ, сорохторго оннук ылыныллыаҕа. “Акаары өлүүгэ киирэн биэрбиттэрэ” диэтэххэ, оннук эмиэ өйдөнүөн сөп. Манна биири этиэххэ сөп: норуот көҥүлүн көрдөһөн ылбаккын. Туруорсан, өссө охсуһан ылыллар. Оттон ол сиэртибэтэ суох буолбат. Ксенофонтовтаах бастакылар этэ, кинилэр дьыалаларын суолтата итиннэ сытар. Бу экстремистии хамсааһын буолбатах, эйэлээх кэпсэтиинэн норуот быраабын туруорсууга холонуу этэ. Павел Васильевич Ксенофонтов уонна кини биир санаалаахтарын дьыалата умнуллан хаалар дьылҕата суох, история тоҕоостоох түгэннэригэр булгуччу өйдөнөн кэлэ туруоҕа. Оттон кыра саха  норуота ол ыраах кэмнэргэ сүкпүт бэлитиичэскэй сиэртибэтэ – эмиэ история умнуллубат чахчыта.

Маннык олорор ыйаахтаах буоллахпыт дуу?

Бүгүҥҥү күҥҥэ төннөр буоллахха, өрөспүүбүлүкэбит экэниэмикэтигэр омуктар хапытааллара ылар өлүүлэрэ дуона суох. Дьиҥэр, Саха Сирин курдук омук хапытаалын бэйэтигэр тардар кыахтаах, өссө ымсыылаах-баҕалаах субъект букатын ахсааннаах буолуохтаах этэ. Омук инибэстииссийэтэ тардылларыгар килиимэт, кытаанах усулуобуйа туох да оруолу оонньооботтор. Ол аата бэлитиичэскэй ис биэтэстээх харгыс баар.

Биһиги сир анна баайдаах өрөспүүбүлүкэ буоларбытынан, ол баай хостонуохтааҕа дьэҥкэ курдук. Төһө да бэйэлээх бэйэбит баайбытыттан тииһинэр өлүүбүт хобул курдук буолбутун иһин, бүддьүөппүт онтон киирэр нолуоктартан тутуллан турар. Инникитин даҕаны ити балаһыанньабыт уларыйан биэрбэтэ буолуо. Оттон сир аннын баайын хостооһун ороскуотун, тулалыыр эйгэҕэ, экологияҕа таһаарар буортута, алдьатыыта төһө суумалааҕын биһиги дьиҥнээҕинэн билбэппит. Онон, биир өттүнэн, олох олорор кыһалҕабытын айылҕабыт баайынан толунар курдукпут, атын өттүнэн, ол туһугар сыаната биллибэт төлөбүрү төлүүбүт. Ама, биһиги үйэлэргэ итинник олорор ыйаахтаах буоллахпыт дуу?

Прокопий ИВАНОВ