ХIХ-ХХ үйэтээҕи хомус

Саха былыргы хомустара кыра кээмэйдээх (8-10 см. уһуннаах) буолаллар. Былыргы хомустар итини дакаастыыллар. Бу хомуһу Николай Аржаков-Боло Уус уонча сыллааҕыта сахалар сайын аайы тоҕуоруһа мустар сирбититтэн, Үс Хатыҥтан, булан Хомус түмэлигэр тиксэрбитэ. Боло Уус булбут хомуһун ортотунан ХIХ-ХХ үйэтээҕи диэн быһаарбыттар. Оҥоһуллубут чопчу сылын быһаарарга хомуһу эмтэритэн ылан чинчийэллэр эбит. Ол иһин лабаратыарыйаҕа ыытары тохтоппуттар.

Эмиэрикэттэн кэлбит “Үс кут” хомус

Эмиэрикэ Бостон куоратын университетыгар үлэлиир биир дойдулаахпыт, этномузыковед Э.Е. Алексеев хаага угуллубут үс хомуһу түмэлгэ бэлэхтээбитэ. Чинийиинэн саҥа дьарыктанан эрэр кэмигэр Абыйга Кириэс Мойуор сэлиэнньэтигэр тиийэн умнууга хаалан эрэр саха үстүрүмүөннэрин сөргүтүүнэн дьарыктанар уус П.Е. Слепцову кытта билсибит. Кэлин, 70-с сылларга, уус Москубаҕа тиийэ сылдьан Э.Алексеевка үс хомуһу бэлэхтиир. Хаатыгар үс чыычааҕы ойуулаабыт. Ону Эдуард: “Арааһа, үс эмдэй-сэмдэй оҕолонорбун түстээн ойуулаабыт”, – диэн кэлин ахтара. Онон, үйэ аҥаара анараа өттүгэр оҥоһуллубут, өр кэмҥэ Эмиэрикэҕэ “олорбут” саха хомуһа түмэлгэ баар.

Баара-суоҕа аҕыс милимиэтирдээх хомус

Аан дойду үрдүнэн саамай кыра хомус биһиэхэ баар. Бу хомус уһуна – баара-суоҕа 8 мл.! Бу иннинэ 1,9 см. уһуннаах дьоппуон коукина (хомуһа) кыранан ааҕыллара. Хомус ааптара – Кадзимо К. 2009 с. түмэл доҕоро, варгановед Лео Тадагава бэлэх ууммут.

Бу көрөр сахалыы хоппо хаалаах, үс кэчиригэспит кыракый хомустары Чурапчы олохтооҕо, Ырыа Ылдьаа уола Никифор Неустроев оҥорон түмэлгэ бэлэхтээбит. Икки арыый обургу хомустарынан тыас таһаарыахха сөп буоллаҕына, кырата көннөрү экспонат эрэ быһыытынан турар эбит.

Саамай улахан хомус

Кылаассыкалыы быһыылаах-таһаалаах саамай улахан хомуһу Александр Данилов (Хаҥалас) Хомус Кэнгириэһигэр анаан уһааран оҥорбута. Эдьиий Дора алгыс тылынан арчылаабыта. Тылыттан тутан баран баҕа санааҕын эттэххинэ, туолар диэн этэллэр.

Уһуна – 98 см., тылын уһуна – 106 см.

Куосумаска көппүт хомус

Реворий Чемчоев-Чөмчөө хомуһа Уус Хомус кэнгириэһигэр бастаан турар. Кини хомуһун 2011-2012 сылларга “Союз” хараабыл хамандьыыра Олег Кононенко куйаарга илдьэ тахсан тыаһатан иһитиннэрбитэ. Хомуспут салгыҥҥа уйдаран көтө сылдьарын көрөр дьикти этэ. Саха норуотун дьылҕатыгар эмиэ биир историческай түгэн диэххэ сөп. Сиртэн 126,6 мөл. км. ыраахха көппүт, куосумаска 172 суукка сылдьыбыт саха хомуһа Хомус түмэлигэр дьикти дьылҕалаах экспонат буолан турар.

“Дьыл түөрт кэмэ” – уус дьахтар оҥоһуга

Саха сиригэр хомуһу оҥорор соҕотох уус дьахтар баар – С.И. Акимова. Бүлүүгэ олорор. Бу көрөр хомускут “Дьыл түөрт кэмэ” диэн композия буолар. Маҥнайгы үлэлэриттэн биирдэстэрэ.

Уус дьахтар: “Чопчу төһө хомуһу оҥорбуппун аахпатаҕым. Быһа холоон, сүүсчэкэ буолуо”, – диэн кэпсээбитэ сурукка тиһиллэн хаалбыт. Хомустарын эр дьон киэниттэн ураты буоллун диэн, оҕуруонан киэргэтэн, тас көрүҥүн тупсаран биэрэр эбит. Сайыҥҥы, сааскы хомустар үрдүк, оттон күһүҥҥүлэр, кыһыҥҥылар намыһах тональностаахтар эбит.

Саха хомуһун туһунан омуктар санаалара

Амаржаргал Б. – Монгуол-саха уопсастыбатын бэрэссэдээтэлэ. Саха сиригэр хаста да кэлэ сылдьыбыта. Саха хомуһун эт илиитинэн тутан-хабан, тардан турар:

– Таһыттан көрдөххө, саха уонна монгуол хомуһа үүт-үкчү курдуктар. Ол гынан баран оҥоһуллар тиэхиньикэлэрэ, таһаарар тыастара биллэ уратылаах. Кыра эрдэхпинэ дьиэбитигэр бамбуктан оҥоһуллубут хэл хуурдар бааллара. Аҕам үчүгэйдик оонньуура. Билигин, хомойуох иһин, умнулла быһыытыйда. Ону, дьэ, бу саҥа тилиннэрэ, сайыннара сатыыбыт.

Эһиги, сахалар, кыра оҕоттон саҕалаан кырдьаҕаскытыгар тиийэ бары тардаргытын көрөн олус соһуйбутум уонна астыммытым. Саха хомуһа инники дьылҕата кэскиллээх буоларыгар саарбахтаабакка эрэнэбин.

***

Урсулина, омуга – алтаай. “Алтай дьахталлара” уопсастыбаннай түмсүү чилиэнэ. Мин кинини кытта 2019 с. сайын Туймаада ыһыаҕар көрсөн кэпсэппитим.

 – Олус сөхтүм-махтайдым! Бастатан туран, киһи ытыһын иһигэр чып түһэн хаалар бэрт дьоҕус кээмэйдээх тэрил хайдах бу курдук лыҥкынас – эмиэ даҕаны хатан, эмиэ даҕаны нарын – тыаһы таһаарый?! Иккиһинэн, сахалар хомускутун олус өрө тутар эбиккит. Хомус тардааччылар хастыы да хомустаахтар. Бэйэм омугум хомуһугар маарыннатан тардан көрдүм. Тимир буолан тыла кытаанах соҕус. Ол эрээри төһөнөн күүскэ тардаҕын оччонон илбиһирэн иһэр. Саха хомуһун энэргиэтикэтэ күүстээх эбит дии санаатым.

Арассыыйа саамай тымныы сиригэр олороҕут эрээри, сүрэххит сылаас эбит. Хоробуоттаан үҥкүүлүүргүтүн (оһуохайы этэр) олус сөбүлээтим. Сахалыы куккут-сүргүт чөл, туруктаах омук эбиккит, – диэн кэпсээнин түмүктээбитэ.

***

Оюунчимэг Чимэд Улан-Батор куоракка монгуоллар национальнай үстүрүмүөннэрин оҥорор хампаанньа вице-дириэктэрэ. Чимэд 20219 сыл күһүнүгэр Аан дойдутааҕы Хомус киинэ уонна түмэлэ тэрийбит тэрээһинигэр ыалдьыттаабыта. Онно көрсөн хэл хуур уонна саха хомуһун туһунан санаатын ыйыталаспытым:

– Хэл хуур – эһиги хомускутугар олус маарынныыр төрүт үстүрүмүөммүт. Ол гынан баран умнуллан эрэриттэн олус хомойобут. Хэл хуурга билигин букатын аҕыйах киһи оонньуур. Олоҥхо дойдутугар – Саха сиригэр – үс сыллааҕыта маҥнайгыбын кэлэ сылдьыбытым. Хомойуох иһин, хэл хуурга сатаан оонньообоппун. Ытык кырдьаҕас дьоммут эрэ оонньууллар. Олор да аҕыйаатылар. Сахалар кыра оҕоттон саҕалаан кырдьаҕаска тиийэ бары хомус тардалларын көрөн олус сөхпүтүм.  Эһиэхэ анаан-минээн хомуһу оҥоруунан дьарыктанар тимир уустардаах эбиккит. Биһиги хомуспут үксүн сүбэниир курдук ыскаапка турар.

 Атын омуктарга хомуһу хайдах ааттыыр эбиттэрий?

алтаайдар – комусбашкирдар – кубызтывалар – демир-хомусхакаастар – тимир- хомустатаардар – кубызказаахтар – шанкобызкиргиистэр – темир-комуз, ооз-комузханты мансийдар – тумранчукоттар – ванны яяркытайдар – коусянвьетнамнар – дан моиньиэмэстэр – маультроммельдьоппуоннар – муккурихохуоллар – дрымба, варганиндиялар – морчангираннар – занбураклитвалар – дамбрялис.

*** 

Дьоҕус кээмэйдээх эрээри, “лыҥкынас тыастаах, хоҥкунас ырыалаах, кэҕэ чуораан тойуктаах” саха хомуһун тыаһа намыраабакка, уостан-симэлийэн хаалбакка, үйэлэргэ дуорайа турдун. Кэм-кэрдии уһуннаҕын ахсын “лыҥкынас тыаһа, хоҥкунас ырыата” өссө чөллөрүйэн, дуорааннанан истин. 

Диана КЛЕПАНДИНА.