2020 сыллаахха Арассыыйа учуонайдара бастакынан коронавирустан быһыыны оҥорон таһаарбыттара. Уопсайынан, биһиги дойдубут учуонайдара быһыыны айарга уруккуттан да инники күөҥҥэ сылдьаллар. Ол туһунан история кэрчиктэрэ кэпсииллэр.

Уодаһыннаах уоспа

XIX үйэҕэ саамай уодаһыннаах сыстыганнаах ыарыынан уоспа буолара. Бу дьаҥтан өлүү нэһилиэнньэ 60% диэри тиийэрэ, оттон саҥа төрөөбүт оҕолор 90%-нара суорума суолланаллара.

Уоспанан ыалдьан баран үтүөрбүт киһи үйэтин тухары уонна ыалдьыбат. Ол саҕанааҕы сырдык төбөлөр ону бэлиэтии көрөннөр, быһыыны толкуйдуурга соруммуттара.

XVI–XVII үйэлэргэ саҥа сирдэри арыйар нуучча айанньыттара Сибиир уонна Уһук Илин төрүт олохтоохторугар уоспа ыарыытын аҕалбыттара. Оччолорго бүтүн бииһинэн бу дьаҥтан симэлийбиттэрэ. Европаҕа уонна Арассыыйаҕа бу ыарыыттан үтүөрбүттэр үгүстэрэ көрбөт буолбуттара, тириилэригэр баас онно хаалара.

XVIII үйэ саҕаланыыта Европаҕа уонна Хотугу Америкаҕа вариоляция диэни оҥорор буолбуттара – киһи илиитин хайа быһан баран, уоспанан ыалдьыбыт киһи бааһыттан сүмэһин ылан куталлара. Оччоҕо ыарыыны арыый сымнаҕастык аһарынаҕын, иммунитеттанаҕын.

Оттон Арассыыйаҕа 1768 сылтан уоспаттан быһыыны туруорар буолбуттара. Оччолорго дойдуга уоспа эпидемията күүскэ турбут кэмэ эбит. Екатерина II Британия бырааһа Томас Димсдейды ыҥыран, бэйэтигэр уонна дьиэ кэргэнигэр вариоляция оҥотторбут. Императрица аҕыйах күн кыратык ыарытыйан, оронугар сыппыт. Ити кэнниттэн уоспаттан маассабай быһыыны оҥорор туһунан Ыйаах таһаарбыт. Ол эрээри үп тиийбэккэ уонна дьон куттанар буолан, билиҥҥи курдук күргүөмүнэн ылбатахтар. 1801 сыллаахха уоспаттан быһыыны ситэрэн-хоторон биэрэннэр, киэҥник туттар буолбуттар.

Улуукан Пастер

Киһи аймах XIX үйэ иккис аҥаарыгар сыстыганнаах ыарыылары кыайыыга улахан хардыыны оҥорбута. Мэдиссиинэҕэ үгүс арыйыылары оччолорго француз учуонайа Луи Пастер оҥорбут үтүөлээх. Кини биир бастакынан бактерия суолталаах оруолун дакаастаабыта. 1870 сыллаахха Пастер вирустары үөрэтэрин саҕалаабыта. Кыыллар ыалдьар холераларын уонна сибиир сотуунун (язва) үөрэтэн баран, ыарыы белогуттан вакцина оҥорон таһаарыахха сөбүн быһаарбыта. Дьэ, уонна араас уопуту ыытан, вирус дьайыытын киһи этигэр-хааныгар киирдэҕинэ кутталы аҕалбат буолуор диэри мөлтөппүт, иммунитеты эрэ үөскэтэр курдук турукка тиэрдибит.

Пастер 1985 сыллаахха өссө биир быһыыны айбыта -- иирииттэн быһыыны. Бу быһыы киһи аймах историятыгар иккис быһыы буолар.

Уһулуччулаах учуонай уопутун Арассыыйаҕа күүскэ туһанан барбыттара. 1886 сыллаахха Одессаҕа иирии ыарыытыттан быһыы туруорар «пастеровская станция» диэн анал пуун аһыллыбыта. Онно биолог Илья Мечников уонна кини үөрэнээччитэ, быраас Николай Гамалея үлэлээбиттэрэ уонна бактериологическай чинчийэр киини тэрийбиттэрэ.

Бу сылларга «пастеровская станция» пууннара Арассыыйа атын куораттарыгар аһыллыбыттар уонна чааһынай дьон үбүгэр үлэлииллэр эбит. Ол иһин дойду улахан эрэ куораттарыгар маннык пууннар бааллара. Оттон эрэгийиэннэргэ1930-с сылларга эрэ аһыллыбыттар.

Сэбиэскэй Сойуус саҕана Гамалея бөдөҥ микробиологка тиийэ үүммүтэ, Москватааҕы эпидемиология уонна микробиология институтун салайбыта. Манна даҕатан этэр буоллахха, биир бастакынан 2020 сыллаахха Гамалея аатынан киин COVID-19 дьаҥтан «Спутник V» вакцинаны оҥорон таһаарбыта.

Мечников өсө биир үөрэнээччитэ

XIX уонна XX үйэлэр кирбиилэригэр ыарахан ыарыылартан утары хас да вакцина оҥоһуллубута. Ол курдук, чуматтан уонна холераттан вакцинаны Мечников үөрэнээччитэ Владимир Хавкин айбыт. Кини Европаҕа көһөргө күһэллибит. 1893 сыллаахха Британия салалтата көрдөһүүтүнэн, холера ыарыытын эпидемията турбут Индияҕа тиийэн, маассабай быһыы бырагырааматын тэрийбит. 1896 сыллаахха Индияҕа аны бубоннай чума турбут, Владимир Хавкин кылгас кэм иһигэр бу ыарыыттан вакцинаны айа охсон, элбэх киһини быһаабыт. Ол кэнниттэн Индияҕа бубоннай чума ыарыыта тура илик. Билигин Мумбаи иммунологияҕа института Владимир Хавкин аатын сүгэр.

Чума ыарыытыттан өссө биир көдьүүстээх быһыыны (тыыннаах вирустаах) Арассыыйа инфекциониһа Магдалена Покровская оҥорон таһаарбыт. Гражданскай сэрии кэмигэр кини ССРС соҕурууҥҥу-илиҥҥи эрэгийиэннэригэр өрө турбут чума уонна малярия ыарыыларын үөрэппит. 1934 сыллаахха кини Ставропольга оробуочай вакцинаны айан таһааран баран, бэйэтигэр боруобалаабыт. Ол кэннэ быһыыны киэҥник туттар буолбуттар.

Дьалаҕай сыһыантан

1919 сыллаахха Владимир Ленин уоспаттан булгуччу быһыыны туруорар туһунан декрет таһаарбыта. 1936 сылаахха ССРС-ка уоспа ыарыыны кыайбыттара. Ол эрээри 1959 сыллаахха Москваҕа хара уоспа ыарыыта өрө турбута. Ыарыыны олохтоох худуоһунньук Алексей Кокорекин Индияҕа командировкаҕа бара сылдьан аҕалбыт. Кини айанныан иннинэ хас да быһыыны ылыахтаах эбит, ол эрээри быһыыны ылбакка эрэ, ыспыраапкаҕа ылбыт курдук бэлиэтээһин оҥороругар бырааһы көрдөспүтэ биллибит. Кокорекин дойдутугар кэлэн баран эрэйдэнэн өлбүт. Ыарыы киирбитин истэн баран, Москваны харантыыҥҥа саппыттар, худуоһунньук алтыспыт дьонун көрдөөһүҥҥэ бары күүһү бырахпыттар. Дьоҥҥо быһыыны турурууну күүһүрдүбүттэр. Бу быһыыны биэрии хампаанньа историяҕа биир саамай көдьүүстээх буолбут – биир ый иһигэр 10 мөл. киһи вакцинаны ылбыт, ыарыы киэҥник тарҕамматах. Кокорекинтан 45 киһи сыстыбыт, онтон иккитэ суорума суолламмыт.

ССРС полиомиелиты букатыннаахтык кыайбыта

Дьону өлөрөр ыарыылары кыайбыттарын кэннэ, полиомиелит диэн аныгы кэм ыарыыта кыһалҕанан буолбут. Бу ыарыынан ордук оҕолор ыалдьаллар эбит. Вирус оҕо ньиэрбинэй систиэмэтин сиир уонна баралыыска тиэрдэр.

Полиомиелиттан бастакы вакциналар 1950-с сылларга АХШ-га оҥоһуллубуттар. «Тыыннаах» вирустан быһыыны Хилари Копровски оҥорбут, ол эрээри Америка былааһа сэрэхэдийэн, бу быһыыны туттары көҥүллээбэтэх. Ол кэннэ Джонас Солк “өлөрүллүбүт” вирустан оҥоһуллубут быһыыны айбыт, 1955 сыллаахха маассабайдык туруорууга сөбүлэһии биэрбиттэр. Ол эрээри быһыы дозаларын оҥорон таһаарааччылартан биирдэстэрэ “тыыннаах” вируһу өлөрбөккө, киэҥ туһаныыга таһаарбытын түмүгэр, Америка 120 тыһ. оҕото эмсэҕэлээбит – 56 оҕо баралыыстаабыт, биэс оҕо суорума суолламмыт.

Бу ыарыыттан үһүс көдьүүстээх «тыыннаах» вирустаах вакцинаны учуонай Альберт Сейбин айбыт. Ол эрээри, Америка салалтата эмиэ сэрэхэдийэн, бу быһыыттан эмиэ аккаастаммыт.

ССРС-ка полиомиелитынан ыалдьаллара 1949 сылтан бэлиэтэнэн барбыт. 1956 сыллаахха Михаил Чумаков салайыылаах сэбиэскэй быраастар дэлэгээсссийэтэ бу ыарыыттан быһыыны айбыт Америка учуонайа Альберт Сейбины кытары көрсөн, ССРС-ка кэлэн, маассабай быһыыны ыытарга дуогабардаспыттар. Кинилэр «тыыннаах» вирустан оҥоһуллубут быһыы көдьүүстээх буолуоҕун ССРС салалтатыгар дакаастаабыттар.

Маассабай быһыыны биэрии 1959 сылга саҕаламмыт. 1960 сыл бүтүүтэ дойду 20 сааһыгар диэри саастаах дьонугар барыларыгар быһыыны туруорбуттар.

1961 сыллаахха Японияҕа полиомиелит ыарыыта өрө турбутугар, Америкаттан Солк оҥорбут вакцинатын атыыласпыттар. Ол эрээри, ССРС-ка туһаныллыбыт Сейбин быһыыта ордук көдьүүстээх буолара биллибит. Япония төрөппүттэрэ ССРС-тан быһыыны атыылаһары ирдээн, миитиннэри тэрийбиттэрин түмүгэр, Япония Сэбиэскэй Сойуустан 13 мөл. вакцина дозатын атыыласпыт. Оттон бу кэмҥэ ССРС-ка полиомиелит ыарыытын букатыннаахтык кыайбыттар эбит.

ССРС-ка булгуччу туруоруллар быһыылар

1919 сылтан 1980 сылга диэри саҥа төрөөбүт оҕоҕо уоспаттан быһыыны булгуччу бэрээдэгинэн туруораллара. 1925 сылга оҕолорго сэлликтэн быһыыны туруорар буолбуттара.

1958 сылга Ыарыыны сэрэтэр быһыылар халандаардардын киллэрбиттэрэ. Бу миэрэ биһиги кэммитигэр диэри үлэлиир. Аан бастаан халандаарга уоспаттан, сэлликтэн, коклюштан, дифтерияттан уонна поломиелиттан быһыылар булгуччу туруоруллара ыйыллар. Онтон столбняк уонна паротит ыарыылартан быһыылары киллэрбиттэр. Бүтэһик 30 сыл устата халандаар гепатит В, гемофильнай инфекция, грипп, HIB-инфекция ырыылартан быһыыларынан ситэриллэн бэриллибитэ.

Арассыыйаҕа 8 булгуччулаах быһыыны туруораллар

Быһыы                            Оҕо сааһа                                                          Туруоруу

В гепатит                   Оҕо күнү көрбүт бастакы күнүгэр -- 6 ыйыгар    3 биэрэллэр

Сэллик                       Оҕо төрөөбүтүн 37 күнүгэр                                 1 биэрэллэр

Пневмококковай

инфекция                    2-15 ыйдарыгар                                                   3 биэрэллэр

Дифтерия, коклюш,

столбняк                      3-18 ыйдарыгар                                                 4 биэрэллэр

Полиомиелит              3 ыйыттан -- 14 сааска диэри                            6 биэрэллэр

Гемофильная инфекция

(ыалдьыан сөптөөх

оҕоҕо)                                   3-18 ыйдарыгар                                       4 биэрэллэр

Краснуха,

эпидемическай паротит        1 – 6 саастарыгар                                   2 биэрэллэр

Грипп, ОРВИ                       6 ыйыттан                                                   Быһыы 6-12 ый эрэ устата көмөлөһөр

Аахпыккыт курдук, араас сыстыганнаах ыарыылартан быһыы эрэ киһи аймаҕы быыһаабыт эбит. Ол иһин коронавирустан быһыыны бары күргүөмүнэн ылыаххайыҥ.