Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -14 oC

Сүрүн сонуннар

Бүгүҥҥү сонуннар

Бэлиитикэ

Тутуу туһунан сытыы сэһэргэһии

Кулун тутар 19 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Аартыкатыгар социальнай эбийиэктэри уонна чааһынай дьиэлэри тутуу боппуруостара» төгүрүк остуол буолан ааста.
21.03.24 18:51

Экэниэмикэ

Уопсастыба

Табахтааһыны хааччахтыыр сокуон барыла киирдэ

Ил Түмэҥҥэ кулун тутар 26 күнүгэр «Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар тустаах уопсастыбаннай сирдэргэ табаҕы, никотиннаах бородууксуйаны тардыыга эбии хааччаҕы олохтуур туһунан» сокуон барыла киллэрилиннэ. Сокуон барыла түөрт ыстатыйалаах, онтон бииригэр…
29.03.24 10:35

Култуура

Дьааҥылар артыыстары тыыннаах тойугунан көрүстүлэр

"Артыыстар иhэллэр үhү",- диэн үтүө сурах дьааҥыларга өссө тохсунньу ыйга иhиллибитэ. Онон өр күүппүт артыыстарын көрсөөрү олохтоохтор кэлэр - барар күннэрин эрдэттэн аттаран, астарын-таҥастарын бэлэмнээбиттэрэ ыраатта. Болдьохтоох күн үүммүтүгэр күндү…
07.03.24 11:40

Түһүлгэ

Сааскы саарбах кэмҥэ

Аламай маҥан күн абыралын, үтүөкэн үрүҥ күн үтүөтүн билэргэ үүммүт күнү үөрэ - көтө, сүргэ көтөҕүллэ көрсөр дьоллоох түгэн, саҕаламмыт саҥа күнү айхаллыыр астык түгэн тосхойдо. Кубулҕаттаах кулун тутар ыйбыт кубулуҥ - дьибилиҥ буолар, күлэн иһэн дьэбин…
27.03.24 09:44

Тыа сирэ

Андрей Находкин: Дьон күннээҕи кыһалҕаны эрэ буолбакка, тыа сирин сайдыытыгар кэскиллээх этиилэри туруоруста

Ил Түмэн сиргэ сыһыаннаһыыга, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин бу күннэргэ бэйэтин уоукургар - Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар үлэлиир. Кини улуус баһылыга Дмитрий Тихоновы кытта улуус нэһилиэктэринэн сылдьан…
03.02.24 09:00

Дойдуга бэриниилээх буолуу сыла

Эһиил Пионерия төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтиэхпит

Бүгүн, алтынньы 1 күнүгэр, Москуба куоракка «Кыайыы» түмэлигэр Норуоттар икки ардыларынааҕы «СПО-ФДО» оҕолор уопсастыбаннай түмсүүлэрин сойууһун ассамблеята ыытылла турар. Арассыыйа эригийиэннэриттэн уонна СНГ дойдуларыттан кэлбит делегаттар сайдар саҕахтары…
01.10.21 23:59

Устуоруйа

Устуоруйа

Стамбулга мунан хаалбыппар Таҥара көмөлөспүтэ

2000 сылларга дуоллар 24-25 солк. этэ, онон Сочига барардааҕар Турцияҕа сынньаммыт быдан чэпчэки буолара. Сылаас, ыраас муораҕа күөлэһийэ сөтүөлээн, үгүс-үтүмэн аквапаркаҕа хатааһылаан, бассейнҥа сөрүүкээн, рестораҥҥа төһөнү кыайаргынан ас арааһын амсайан,…
31.08.23 20:56

Алтынньы 30 күнүгэр бэлитиичэскэй репрессия сиэртибэлэрин кэриэстиибит. Репрессия диэн тылы иһиттэхпитинэ, туох-ханнык иннинэ хаайыллыбыт, сыылкаламмыт, ытыллыбыт бэлиитиктэри саныы биэрэбит. Дьиҥэр, Сэбиэт былааһа баһылаан олорбут сэттэ уонтан тахса сылын усталаах-туоратыгар репрессия эгэлгэ араас көрүҥнэнэн тиһигин быспакка кэриэтэ барбыта.

Алтынньы 30 күнүгэр бэлитиичэскэй репрессия сиэртибэлэрин кэриэстиибит. Репрессия диэн тылы иһиттэхпитинэ, туох-ханнык иннинэ хаайыллыбыт, сыылкаламмыт, ытыллыбыт бэлиитиктэри саныы биэрэбит. Дьиҥэр, Сэбиэт былааһа баһылаан олорбут сэттэ уонтан тахса сылын усталаах-туоратыгар репрессия эгэлгэ араас көрүҥнэнэн тиһигин быспакка кэриэтэ барбыта.

Норуоту хам тутан

Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ өрөгөйдөөтүн кытта, 300 юнкеры ытыалааһын, былааһы ылар саҕана революцияҕа тэҥҥэ кыттыбыт эсердэри, меньшевиктэри сойуолааһын, “кыһыл террор” киэптээһинэ, Тамбовка “антоновщиналары” хам баттааһын Дон казактарын үс төгүл хам “тэпсии”, таҥара үлэһиттэрин сирэй-харах анньыы – ити этэ Арассыыйаҕа норуоту үлтү сүргэйии бастакы хардыылара.  

Сталин былааска кэлиэҕиттэн ити көстүү букатын күннээҕи олох нуорматыгар кубулуйбута: хомуньуустар бэйэлэрин истэригэр үҥсүһүүлэрэ, баартыйаны утарар бөлөхтөрү ирдэһэн хаайыы, систиэмэни утары барааччылары уодьуганнааһын... Мөлүйүөнүнэн бааһынайы кулаактааһын, Кировы өлөрүүнэн сылтахтанан Ленинградтан 25 тыһыынча киһини суута-сокуона суох түрмэҕэ симии, “социализмы куорҕаллааччылары”, “норуот өстөөхтөрүн” дьакыйыы...

Оннооҕор Аҕа дойду сэриитин сылларыгар да сойуолаһыы тохтооботоҕо Крым татаардарын, Хотугу Кавказ кыра омуктарын, калмыктары, Поволжье ньиэмэстэрин, билиэҥнэ түбэспит 3 мөлүйүөн киһини сэрии кэнниттэн хаайыыга утаарыы, айар интэлигиэнсийэни баартыйа киин кэмитиэтин уураахтарынан кэнэйдээһин...

1953 сыллаахха «быраастар дьыалалара», сити кэмҥэ хас өрөспүүбүлүкэ аайы «национализмы» утары тэриллибит «дьыалалар» (Саха сиригэр «Башарин дьыалата» диэнинэн биллэр) – бу барыта норуоту түүрэйдииргэ, баартыйа санаатын хоту сылдьарга, дьону истигэн оҥорорго туһаайыллан ыытыллара.

Репрессия – бу үйэ-саас тухары диктатура аргыһа: норуоту хам тутан, талбытынан дьаһайар, бэйэтин сыалыгар туһанар ньымата. Сэбиэскэй Сойуус бүтэһик сылларыгар тиийэ репрессияны сүрүннээн ыыппыт күүс –хомуньуус баартыйата. Бу баартыйа репрессия бары көрүҥүнэн кимэн киирэн, бүтүн норуот кэскилин быһартан саҕалаан, биирдиилээн дьону иирээки барааҕар симэргэ тиийэ дэгиттэр туттубутунан тэҥнээҕэ суох. Суруналыыс Дмитрий Кустуров суруйарынан, Сэбиэт былааһа туругурарын туһугар 90 мөлүйүөн кэриҥэ киһи сиэртибэ буолбут. Итинтэн 33-34 мөлүйүөнэ сэриигэ өлбүтүнэн аахтахха, онтон хаалбыт 56-57 мөлүйүөнэ – репрессия сиэртибэтэ. Манна ытылларга ууруллан, сырдык тыыннара быстыбыттар, көскө үүрүллүбүттэр, баартыйа «кынчарыллыытыгар» түбэһэн, уопсастыба олоҕуттан туоратыллан, тыыннаахтыы көмүллэргэ тэҥнээх ыар дьылҕаламмыттар бары киирэллэр.

Түөртэ төхтүрүйэн

Саха сиригэр репрессия тимир ытарчатыгар «ытаттарбыттар» ахсааннара 7000 иһинэн буоллаҕына, репрессия хаһыҥар «хаарыйтарбыттар» итинтэн икки-үс бүк элбэх этилэр. Маныаха сэрии сылларынааҕы судебнай репрессия сиэртибэлэрин эптэххэ, ити иэдээннээх сыыппара өссө үксээн тахсар. Репрессия туһунан Николай Егорович Винокуров-Урсуннуун ирэ-хоро кэпсэттибит. Николай Егорович этэринэн, Саха сиригэр репрессия үс эрэ долгуннаах буолбатах эбит. «Сэбиэскэй Сойуус былаһын тухары баара», – диир.

I долгун – 1920-с сыллар

Бастаан 1920-1921 сыллаарга «Оруоһун саагыбара» диэн дьыала тэриллибит. Онтон 1927-1928 «конфедералистар дьыалалара», дьоҥҥо биллэринэн «ксенофонтовщина». Сүүһүнэн киһи сымыйанан буруйданан, ким түрмэҕэ эбэтэр сыылкаҕа утаарыллар, сорохтору ытарга уураахтаан өлөрөллөр.

Оруоһуттар диэн Таатта улууһугар төрүкү биллэр халыҥ уонна баай аймах буолар. «Оруоһун саагыбарыгар» кинилэр чугас аймахтара, доҕотторо бары кэриэтэ эриллибиттэр. Ол иһигэр Петр Иванович Оросин–Хайыкы, Василий Михайлович Оросин, Иван Елисеевич Кулаковскай-Оонньуулаах Уйбаан. Итиэннэ ити кэми үөрэтэр чинчийээччилэр суруйалларынан, Таатта улууһун оччотооҕу интэлигиэнсийэтэ бүттүүнэ сарбыллыбыт. Балартан Иван Кулаковскайы, номнуо сааһырбыт ыарыһах киһини, кыһыллар саабыланан быһыта охсон өлөрбүттэрин туһунан Николай Егорович кэпсээбитин дьиксинэ иһиттим.

И.КулаковскийИван Кулаковскай

Иван Кулаковскайы таһынан Хаҥалас улууһуттан Семен Барашков диэн биллэр меценат, атыыһыт, хаһаайыстыбанньык 1921 сыллаахха бу дьыалаҕа эриллэн тутуллубут, ити сыл ытыллан өлбүт. Семен Барашков бастакынан фермерскэй тииптээх хаһаайыстыбаны тэрийбитин, уот ыстаансыйатын туттаран, хотонугар кытта лаампалааҕын, миэлиҥсэтэ уотунан үлэлиир буолбутун билэргит буолуо.

барашковСемен Барашков

Балартан соҕотох Петр Оросин дойдутугар эргиллэр, ол эрээри 1928 сыллаахха аны «Ксенофонтов дьыалатыгар» эриллэн, Иркутскай Бодойботугар сыылкаҕа барар. Онно тиийэн, 1954 сыллаахха өлүөр диэри олорор. Ойоҕо Вера Давыдова – саха дьахталларыттан бастакынан поэзияҕа холоммут суруйааччы. Эрин батыһан, Бодойбоҕо тиийэн олорбут.

«Конфедералистар дьыалаларыгар» хаарыллыбыттартан биллэр дьону ааттаатахха, В.В.Никифоров-Күлүмнүүр, А.И.Софронов-Алампа, итиэннэ ини-бии Павел, Илья, Иван Ксенофонтовтар буолаллар. Кинилэртэн Алампа Софронов эрэ тыыннаах эргиллэн кэлбитэ. Емельян Ярославскайдыын суруйсан, 1928 сыллаахха Соловецкай хаайыы лааҕырыттан Архангельскайга сыылканан солбуйтарар. Салгыы Иркутскай куоракка болдьоҕун боруостуур. Дьокуускайга төннөрүгэр доруобуйата номнуо айгыраан, сэллигэ бэргээн кэлэр. «Алампа барахсан кэлээт, дойдутугар Тааттаҕа тахсыбыт уонна сиргэ төкүнүйэ сылдьан, ийэ буорун сыллаахтаабыт. Хаалбыт икки сылыгар тыйаатырга үлэлээн көрбүт, бүтэһик айымньыларын суруйталаабыт. Ол эрээри тыҥатын сэллик сиэн, 1935 сыл ахсынньы 24 күнүгэр өлөр», – диэн сэһэргиир Николай Винокуров.

Дмитрий Кустуров «Репрессия ыар тыына» диэн кинигэтигэр олоҕурдахха, 1920-с, 1930-с, 1940-с, 1950-с, 1980-с сыллардаах репрессияларга Таатта улууһуттан баһаам киһи дьыалаҕа эриллибит. Аҥаардас «ксенофонтовщинанан» 272 киһи репрессияламмыт. Олортон 128 киһитин ыппыттар, 130-тан тахсатын араас болдьохтоох хайыыга уурбуттар. Маны кэккэ саха литэрэтиирэтин төрүттээччилэр А.Е.Кулаковскай, А.И.Софронов, Н.Д.Неустроев буржуазнай национализмҥа буруйданан, кинилэр ааттара, төһө даҕаны өлбүттэрин үрдүнэн, өр кэм хараардыллыбыта, айымньылара бобууга сылдьыбыта.

II долгун – 1930-1940-с сыллар

Дьон үксэ репрессияны иккис долгунунан билэр – 1937-1939 сыллары. Урсун этэринэн, ити кэмҥэ национализмҥа күтүрээн, дьоппуон үспүйүөнэҕин эҥин диэбит курдук балыйан, саха бастыҥ уолаттарын туталаабыттар: П.А.Ойуунускай, И.Н.Барахов, М.К.Аммосов, А.Ф.Бояров, Г.В.Ксенофонтов, А.В.Ксенофонтов, Н.Н.Окоемов уо.д.а. Бу ааттаммыттартан хайалара даҕаны тыыннаах ордубатаҕа...

Ойуунускайы кытта сибээстээх Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон, С.А.Саввин-Күн Дьирибинэ, Н.М.Заболоцкай-Чысхаан уо.д.а. суруйааччылар репрессия хаһыҥыгар хаарылла сылдьыбыттара. Ол эрээри Ойуунускай биир даҕаны киһини уган биэрбэтэх, буруйдара да суох буоллаҕа дии.

1940-с сылларга, чуолаан Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр, аата-ахсаана суох элбэх киһи араас төрүөтүнэн буруйданан, репрессияҕа түбэспит. Бу кэмҥэ аны Чурапчы «алдьархайа» ааҥныыр. Быһаарар буоллахха, Чурапчы улууһуттан, кураанынан диэн сылтахтанан, балыктыырга диэн, 41 холкуос 4988 киһитин хоту оройуоннарга күһэйэн көһөрөллөр. Кэбээйигэ 18 холкуос 2493 киһитэ, Эдьигээҥҥэ 13 холкуос 1736 киһитэ, Булуҥҥа 10 холкуос 759 киһитэ көспүттэр. Балартан (сурукка киирбитинэн) 1747 киһитэ хоту тыйыс усулуобуйатын тулуйбакка суорума суолламмыт.

III долгун – 1950-с сыллар

Сити курдук Урсуннуун кэпсэтэн, кыратык атын тиэмэҕэ халыйан да ылан, 1950-с сыллардааҕы «Башарин дьыалатыгар», ол эбэтэр омугумсуйууга балыйар репрессияҕа тиийдибит. Бу дьыалаҕа 1952 сыллаахха үс биллэр киһибит, оччолорго устудьуон дьон, В.С.Яковлев-Далан, А.И.Федоров, М.С.Иванов-Багдарыын Сүлбэ эриллибиттэрэ. Кинилэр уопсайа 2 сыл кэриҥэ хаайыыга сыппыттара. Далан кэнники «Дьылҕам миэнэ» диэн автобиографическай роман суруйар, онно репрессияҕа түбэһэ сылдьыбыт кэмин кэпсиир.

Николай Винокуров этэринэн, Далан уонна Багдарыын Сүлбэ эрэ Башарин куруһуогар сылдьыбыттар эбит, ону бөлөх оҥорон, үһүс киһинэн Афанасий Федоровы хаарыйбыттар. Тоҕо диэтэр, А.Федоров М.Ивановтыын доҕордуулар эбит.  «Уопсайынан, репрессияҕа оннук гыналлар эбит. Биир киһиттэн туох даҕаны тахсыбатын билэн, 3 киһи оҥоро сатыыллар», – диэн Урсун чопчулуур.

IV долгун – 1986 сыл

– Бары даҕаны истибиккит, билэргит буолуо, 1986 сыллаахха оччолорго СГУ сүрүн үөрэнэр куорпуһун иннигэр күөлгэ маассабай охсуһуу буолбутун. «Устудьуоннар айдааннарын кэнниттэн Москваттан араас бэрэстэбиитэллэр, хамыыһыйалар Дьокуускайга сыбыытаабыттара. Үөһээҥҥи баартыйынай эйгэлэргэ чып кистэлэҥинэн, аҕыйах дьон кыттыылаах кэпсэтиилэр баралларын мин, кэһэлтэ буолбут сүрэхтээх киһи, куттана истэрим. Обкомҥа Москваттан кэлбит дьоҥҥо киирэн: «Саха сиригэр национализм баар, башаринецтар ону күөртүүллэр. Бу 1986 сыллааҕы устудьуоннар айдааннара кинилэр ускайдааһыннарыттан таҕыста. Өссө алдьархай буолаары турар, онон кинилэри уодьуганныахха наада», – диэн үҥсээччилэр этэллэрэ. Ити барыта норуот, бар дьон истибэтинэн, кини кэтэҕинэн барбыта, нэһилиэнньэ билбэккэ да хаалбыта. Ол иһин билигин туох барыта кырдьыгынан кэпсэниэхтээх кэмигэр саха норуота ол мүччүргэннээх сахтарга бэйэтин чиэһин, дьоһунун интеллектуальнай кыаҕынан көмүскээбит чулуу уолаттарын ааттарын билиэх уонна кинилэргэ махтаныах тустаах». Тус бэйэлэрин олохторун толук уурартан куттаммакка туран турууласпыт дьоммут – саха норуодунай суруйааччыта Софрон Петрович Данилов, талааннаах учуонайдар Егор Егорович Алексеев, Василий Николаевич Иванов, Михаил Спиридонович Иванов-Багдарыын Сүлбэ буолаллар, – диэн Николай Егорович Далан «Дьылҕам миэнэ» диэн романыттан быһа тардан кэпсээтэ.

Түмүккэ маннык санааҕа кэллим: репрессия 4 долгуна төһөлөөх элбэх саха бастыҥ дьонун, интэлигиэнсийэтин сарбыйбыта буолуой?! Ити дьон Саха сирин туһугар үлэлээбиттэрэ, айбыттара-туппуттара буоллар, өрөспүүбүлүкэбит бүгүн дэлэлээх үчүгэйдик сайдан олорор буолуо этэ?! Хоруйа суох ыйытарбытыгар эрэ тиийэбит. Оттон ити репрессия Сэбиэскэй Сойуус чаҕылхай историятын хааннаах хара бээтинэтэ буолан хааллаҕа...

  • 2
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением