Сэмэн Тумат: «Архыып сүрдээх үөннээх, астарар-астарбат киһилээх», - диэн этэн турардаах. Мин Сэмэн Өндөрөйөбүс ити этиитигэр адьас сөбүлэһэбин. Өссө архыыпка үлэлии олорон, киһи көрдүүр матырыйаалыгар тайаммакка, төрүт даҕаны туора уонна бастаан утаа болҕомтоҕун тардыбат дьыалаҕын ороон таһаарар түгэннэриҥ баар буолаллар.

Аҕыйах сыллааҕыта оннук олохтоох архыыппытыгар (Р-1590, оп. 1, д. 212) кырыллыбыт кыра хаһыат лоскуйун булан ылбытым. Онтукам, доҕоор, киһи ситэри сыныйан үөрэттэҕинэ, болҕомтону тардар дьыала буолан тахсыбыта.

Туоһу

Ол курдук, көстүбүт матырыйааллары барытын түмэ тутан, саас-сааһынан наардаан аҕаллахха, дьэ, маннык.

1992 сыллаахха балаҕан ыйын 12 күнүгэр «Российская газета» диэн хаһыакка «Пропеллердаах буомба атомнай буолаарай» диэн Вадим Латышев ыстатыйата тахсыбыт. Латышев онно Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнэ, авиатехник, сэрии сылларыгар Аляска-Сибиир салгын суолунан фроҥҥа Эмиэрикэ сөмөлүөттэрин таспыт экипаж чилиэнэ, оччотооҕуга Красноярскай куорат олохтооҕо Василий Сломнюгу кытары кэпсэтиилэрин киллэрбит.

Туоһуну кытары кэпсэтии

Булчуттар булумньулара

--Василий Иванович, ити түбэлтэ хаһан буолбутай?

--1945 сыллаахха, муус устарга. Оччолорго Эмиэрикэ сөмөлүөттэрэ Чукотканан, Саха Сиринэн Хабаровскайга диэри көҥүл көтөллөрө. Итиннэ сүрүннээн таһаҕас тиэйэр сөмөлүөттэр сылдьаллара эрээри, быыһыгар бомбардировщиктар да бааллара. Дьэ, биирдэ Үөһээ Бүлүү Туобуйа нэһиэлигин сириттэн булчуттар ол “буомбачканы” булбуттар. Бэйэтэ-бэйэтигэр бэскэ иилиистэн, парашюкка ыйанан турара үһү... Ол дьон маҥнай утаа бу булумньуларын туһунан кимиэхэ да кэпсээбэтэхтэр, кистии сылдьыбыттар. Онтон бэйэлэрин икки ардыларыгар иирсээн тахсыбыт, ол кэннэ биир киһилэрэ: «Улахан судаарыстыбаннай дьыаланы кистии сылдьаллар», – диэн доҕотторун баран тыллаан биэрэр. НКВД үлэһиттэрэ, биллэн турар, бу дьону барыларын тараччы тутаталаан ылаттыыллар. Хайыахтарай, сирдээн илдьэн буомбаларын көрдөрбүттэр. НКВД үлэһиттэрэ буомбаны хаартыскаҕа түһэрэллэр уонна бэйэтин тыыппаттар. Аналлаах үлэһит көрдөөһүнэ саҕаланар. Дьэ, бу кэмҥэ сэрииттэн саҥа кэлэ сылдьар, авиа-буомбалары кытары ыкса үлэлэспит киһи – мин – кинилэр болҕомтолоругар киирэбин. Миигин өр бэрэбиэркэлииллэр, дьонум, уруум туһунан токкоолоһоллор, фроҥҥа сылдьыым, сулууспам чааһын интэриэһиргииллэр.

--Эйигиттэн ураты онно атын исписэлиистэр суохтара дуо?

--Суох, буомбаҕа мин бэйэм эрэ барбытым. Миигин кытары НКВД полковнига. Мин кинилиин, чуолкайдыыр буоллахха. Биһиги Дьокуускайтан сөмөлүөтүнэн, онтон атынан, салгыы сатыылаан ол сирбитигэр тиийбиппит. Мин сонно көрөөт, бу буомба «мээнэ» буолбатаҕын өйдөөбүтүм. Ыйанан турар эбит ээ, дьэ, кини онно. Аны парашюта кумааҕы курдук, ол эрээри сытыйдаҕына тэнийэн эҥин хаалбат, киһи таттаҕына эрэ эрэһиинэ кэриэтэ уунар. Буомба бэйэтэ дьоҕус, баара-суоҕа 12 эҥин киилэ курдук эбитэ буолуо. Оҥоһуута – ортотунан арматуранан курданан, ыйааһына икки өттүгэр үллэриллэн, уопсай куорпуһа сытыары этэ. Илин өттүгэр биинтэлээх (пропеллер). Бу конструкция барыта – кирэстэбиинэҕэ туттарылла сылдьара. Бэйэтигэр анероидтардаах (салгын баттааһынын мээрэйдиир тэрил), ону таһынан электрореле уонна испиискэ хаҕын саҕа аккумулятор олоро сылдьаллар. Кини эпиилкэнэн бүрүллүбүт уонна итиини тутар салгын хаамыралардааҕа. Бу тиһилик бүтүннүү бикфордовай утаҕынан (уоту быспакка, эрэллээхтик ыытар аналлаах шнур (детонаторга эҥин туһаналлар) эриллибит уонна термитнай шашкалардаах этэ. Бука, парашютуттан арахсар түгэнигэр, суол-иис хаалбатын диэн, парашютун уматарга анаммыт быһыылааҕа.

--Ол эбэтэр кини парашютуттан үөһэ ханна эрэ арахсыахтааҕа дуо?

--Оннук, анероидтар салгын баттааһына уларыйбытын биллэрэннэр, электэриичэскэй ситим холбоһуутун үөскэтэллэр. Онно тута электрореле холбонор уонна карабина төлө тэбээтин кытта, буомба аллара курулаччы барар. Кини онно төбөтүн оройунан сурулуур буолан, эргийэ түспүт биинтэтэ бойобуой туругун холбуур. Онтон салгыы – сир, охсуллуу, дэлби тэбии. Эстии атомнай буолуон сөп этэ.

--Тоҕо оннук быһаарбыккытый?

--Тоҕо диэтэргин, Москубаҕа биллэрбиттэрин, ойуулаабыттарын кэннэ, онно кыра аймалҕан тахсыбыта. Буомбаны Москубаҕа илдьэри этириэс боппуттара. Ол оннугар "исписэлиистэр кэлиэхтэригэр диэри тымныы-сылаас икки ардынан кыраадыска харайыҥ" диэн кытаанах бирикээс кэлбитэ. Баара-суоҕа үһүс күммүтүгэр үс киһи баар буола түспүтэ. Миэхэ итини барытын ол НКВД полковнига кэлин кэпсээбитэ. Эбии кистээн: «Ол кэлбит дьон атомщиктар этэ», - диэн сибис гыммыта.

Тымныыбыт араҥаччылаатаҕа

--Этэргэ дылы, ити көннөрү сабаҕалааһын эрэ буоллаҕа...

--Оччотугар тоҕо кинини салгыы таба көлөтүгэр тиэйэн, ыраах тайҕа түгэҕэр илдьэ бардылар? Тоҕо парашюттанна? Чуолкай, ити бырахпыт сөмөлүөт куттала суох сиргэ тэйэ оҕустун диэн оҥоһуллар. Аны тоҕо парашютун уматтылар? Суолу-ииһи кистээн буолуо дии санаабаккыт дуо?
--Тоҕо уонна эһиги буомбаны Эмиэрикэ киэнэ буолуо дии саныыгытый?

--Киниэхэ туох даҕаны сурук-бичик суоҕа. Арай, 0-9 диэри сыыппаралардааҕа уонна буолталарын биинтэлэрин кылдьыыта барыта (резьба) дюйм (2,5 см.) эрэ саҕа этилэрэ. Эмиэрикэ киэннэрэ итинник буолаллара.

--Тоҕо буомба кэмигэр парашютуттан арахсыбакка, сиргэ диэри тэлээрэн түспүтэ буолуой?

--Тымныы кэм эбитэ буолуо. Ол иһин аккумулятора тоҥон хаалаахтаатаҕа. Ол иһин эниэргийэ биэрбэккэ, эстэргэ аналлаах тиһилигэ үлэлээбэт.

--Ол эбэтэр эһиги кэпсээҥҥититтэн, эмиэрикэлэр Хиросиманы уонна Нагасакины буомбалыахтарын иннинэ, кини алыҥ көрүҥүн Үөһээ Бүлүү тайҕатыгар боруобалаан көрөөрү гыммыт буолан тахсаллар дуу?

--Оннук даҕаны буолуон сөп. Ол туһугар элбэх холобур этэр.

--Бу сыллар тухары ол дьыала ис-иһин билиэххитин, кимниин эмэ ити түбэлтэ туһунан үллэстиэххитин баҕардаххыт аҕай буолуо?--Оннук санаа баара да, саҥата суох сылдьыбытым. Арай аҕыйах сыллааҕыта, сэрии кэмигэр салгын таһаҕаһын суолун салайа сылдьыбыт, оччолорго сулууспатыттан туораан олорор Марк Иванович Шевелев диэн генерал-лейтенаҥҥа сурук ыыппытым. Туох айылаах сэбин 45 сыллаахха Дьокуускайга аҕалбытым туһунан сураспытым. Хоруй кэлбэтэҕэ.

--Хасыһыы түмүгэ тугу аҕалла?

--Бу ыстатыйа тахсыбытын кэннэ биир сыл буолан баран, эмиэ бу хаһыат 9-с нүөмэригэр суруналыыс Тимур Тихонов ити буомба суолун батыспытын туһунан сырдатар ыстатыйата тахсар.

Онно Тихонов СӨ Куттал суох буолуутун министиэристибэтин архыыбыттан 19 №-дээх паапканы булбутун туһунан суруллубут. Бу докумуон (14 архыыбынай №-дээх) 1945 сыллаахха кулун тутар 17 күнүттэн арыллан баран, 1950 сыллаахха муус устар 3 күнүгэр дьыала бүтэн, архыыпка туттарыллыбыт. Ити паапка үс кистэлэҥ «секретно» уонна «совершенно секретно» диэн  анал бэлиэлэрдээх эбит уонна оччотооҕу САССР ис дьыалатын наркуомугар – генерал-майор Саввиновка аадырыстана сылдьара үһү.

Суруналыыстар бу 19-с №-дээх дьыалаҕа буомба хаһан, хантан көстүбүтүн, ону ойуулаабыттарын көрөн баран, Сломнюк эппитин кытары тэҥнээбиттэр уонна Василий Иванович оччотооҕу кэми олус чуолкайдык өйдүүрүттэн улаханнык бэркиһээбиттэрин туһунан сурулла сылдьар.

Эбии манна страшай лейтенант Николай Жураковскай (буомбаны аҕала барсыбыт дьонтон биирдэстэрэ) ахтыыта киирбит. Бу Жураковскай буомбаны таһыттан чинчийэн, сыныйан көрөн баран: “Ханнык даҕаны экспедиция эҥин киэнэ буолбатах, арааһа, бу сиргэ кинини тыал көтүтэн аҕалбыт буолуон сөп уонна бу байыаннай тэрил эбит", - диэн сабаҕалаабыт.

Оччолорго олохтоох дьон эмиэ ити сураҕы истэ охсон, биллэн турар, интэриэһиргээбиттэр. Ону НКВД үлэһиттэрэ: «Бу салгын хамсааһынын бэрэбиэркэлиир прибор» – диэн, көннөрү быһааран кэбиспиттэригэр, дьон онно сөп буолаахтаабыт, салгыы умнубуттар.

Кэнники Саха Сирин кыраайын үөрэтээччи, уруккута авиатор Иван Негенбле сураһан билбитэ, ол буомбаны, чахчы, Москубаҕа илдьибиттэр эбит. Ону ааһан, бу “оҥоһугу” Дьокуускай аэродромугар аналлаах кумахтаах дьааһыкка укупуттар, Си-47 диэн соҕотох бу дьааһыгы эрэ тиэйбит сөмөлүөт көппүт. Экипаж начаалынньыга В. Шелехов диэн киһи эбит. Диспетчер дьаһалынан, бу рейскэ «күөх коридору» арыйбыттар уонна Москубаттан атын ханна даҕаны тохтообокко көтөрүн туһунан кытаанах бирикээс биэрбиттэр. Салгыы буомбабыт суола итинэн мэлийээхтиир...

Маҥнай ыстатыйа тахсыбытын кэннэ,суруналыыстар суруйалларынан, ити буомба туһунан дьиҥнээх сибидиэнньэни киһи КГБ архыыбыттан эрэ билиэн сөп эбит.

СССР атомнай буомбаны арыйыыта

“Советы Якутии” хаһыат бэйэтин кэрэспэдьиэнэ Валерий Ярославцев ахтыытыттан:

"Саха Сиригэр бырахпыт буомбалара атомнайын дуу, атынын дуу билигин билэр уустук. Ол гынан баран, аҥаардас оннук түбэлтэ баара дьон болҕомтотун тардыах тустаах. Бу сыл (1992) ыам ыйын 9 күнүгэр, “Российская газета” хаһыат Юрий Стома ыстатыйатын бэчээттээбитэ. Бу ыстатыйаҕа Эмиэрикэ хайа эрэ ааптара Сэбиэскэй Сойуус сэрии кэнниттэн ити Сибиир халлаанын суолунан нууччалар Эмиэрикэттэн атомнай буомба оҥорор кистэлэҥин күрэппиттэр диэн эппитин киллэрбит этэ. Бу дьон Саха Сиригэр буолбут түбэлтэни эппэтэхтэрэ буолуо дуо?"

 Суруналыыс Латышев түмүгэр: «Сэбиэскэй Сойуус уонна Эмиэрикэ икки ардыгар араас хаҕыс даҕаны, доҕордуу даҕаны сыһыан баара. Ол гынан баран, билигин устуоруйаны арыйар кэм кэлбэтэҕэ буллуо дуо?», - диэн суруйар.

"СССР атомнай буомбаны аан маҥнай ситиһиилээхтик тутунна" диэн 1949 сыллаахха атырдьах ыйын 29 күнүгэр биллэрэллэр. Ити күн устуоруйаҕа киирэр.

Киһи аймах устуоруйатыгар биллибэт, билэрэ көҥүллэммэт «сабыылаах» кэрчик кэммит олус элбэх. Сороҕор, оннук буолуохтааҕын курдук ылынар түгэннэрбит баар буоллаллар. Онтон, холобур, маннык түбэлтэ биһиги дойдубутугар баар буола сылдьыбыта эмиэ олус дьикти. Ити ыстатыйалар тахсыбыттарын кэннэ, отучча сыл ааста. Ол тухары ол буомба кистэлэҥэ син биир арылла илик. Ама, билэр кэм кэлбэтэҕэ буолуо дуо? КГБ эбэтэр билиҥҥинэн ФСБ архыыбын матырыйаалларын арыйан, дьон дьүүлүгэр таһаардахтарына туох буолуоҕай? Эбэтэр ити «тэрил» оччотооҕуга дэлби тэппэтэх күүһэ атыҥҥа уонна ону итинник хаайан сытар ордугун оруннаах буолуо дуу?

Арай бииртэн үөрэбин, өскөтүн ити чахчы атомнай эбэтэр көннөрү даҕаны буомба эбит буоллаҕына, кыһыммыт барахсан үтүөтүн өрүтэ – муҥура суох!