Сахалар Өлүөнэ өрүс орто салаатыгар олохсуйуохтарын иннинэ бу дойдуга маҥнай тоҥустар олорбуттарын туһунан кэпсэнэр. Хаһан баҕарар киһи олорор сирин-уотун устуоруйатын үөрэтиэн баҕарар буоллаҕына, кини бастатан туран, сирин аатыгар тирэҕирэр. Ону «топонимика» диэн ааттыыллар. Оттон уулар, о.э. күөллэр, өрүстэр, үрэхтэр, дьүөдэлэр ааттарын «гидронимнар» диэн араараллар.

Биһиги, сахалар, баар-суох сүрүн өрүспүтүн Өлүөнэни, кини аатын суолтатын бу сыллар тухары сыыһа өйдүү уонна сурукка оннук киллэрэ сылдьарбытын туһунан быһааран көрүөҕүм.

Өлүөнэ диэн гидронимы үөрэппит эрдэтээҥҥи  үлэлэргэ сигэнэн, устуоруйабытын кытары ситимнээн, кэпсээним киэбин арыый атыннык салайыаҕым уонна ытык эбэбит дьиҥнээх аатын ааттыаҕым. Ити мин тус көрүүм уонна чахчылаах диэн этэртэн туттунабын. Төһө оруннаахтык этэрбин, ону күндү ааҕааччы, эн бэйэҥ быһаарыаҕыҥ.

Өлүөнэ Лена диэн ааттаныыта

Маҥнай Өлүөнэ Байкал күөлүн аттынааҕы арҕастарыттан кыра үрэх уута буолан устан, күрүлээн, кини сыыйа эбиллэн-кэҥээн, Иркутскай уобалаһынан уонна Саха Сиринэн халыйан, сүүнэ улахан өрүскэ кубулуйан, Хотугу Муустаах муораҕа тиийэн тиксэр. Киниэхэ түһэр үрэхтэри, өрүстэри кытары уопсай устата 60 тыһ. км. тэҥнэһэр.

Аан маҥнай Өлүөнэ өрүс туһунан бэлиэтэниини 1621 сыллаахха Герхард Миллер диэн ньиэмэс төрүттээх нуучча ыраахтааҕытын устуоруга оҥорбут докумуонуттан көстөр.

Бу докумуоҥҥа: «... ааспыт 1621 с. от ыйын 28 күнүгэр эһиэхэ Мангазея куоратыгар сулууспалаах дьон Супонко Васильев уонна  кини доҕотторо Аллара Тунгууска олохтоохторун, дьаһаах төлөөбөт дьону аҕалбыттара. Буляши (эбэҥкилэри этэллэр) алта киһини. Бу дьон кэпсээннэринэн, кинилэр көс омуктарга киирэллэр эбит уонна Оленье (Бүлүү) диэн өрүс кытылыгар олороллор, онтон бу Оленье Лин диэн улахан өрүскэ тиийэн түһэр. Бу Лин өрүс кытылыгар киһи-сүөһү бөҕө тоҕуоруһан олорор. Буляши кинилэри кытары киис тириитин тимирдэригэр мэнэйдэһэллэр. Бу икки омук тыллара тус-туһунан, бэйэ-бэйэлэрин кытары эйэлээхтэр, уотунан уһуурар саалара хайаларыгар даҕаны суох.....» (НА РС(Я), Ф. И-27. Оп. 1. Ед.Хр. 9а. С. 1-2.).

Ити эрэ иннинэ, о.э. 1619 сыллаахха, оччолорго саҥа тэриллибит Енисейскэй остуруокка саҥа өрүстэри тохтоло суох көрдүү сылдьар казактар этэрээттэрэ төннөн кэлэллэр. Бу дьон Илтик диэн тоҥус кинээһин тутан аҕалаллар. Илтиктэн казактар «күн тахсар сирин туһаайыытынан, о.э. илин хайысханан улахан өрүс баар» диэн сураҕы истэллэр. Илтик бэйэтэ онно хаһан даҕаны сылдьыбатах эрээри, дьон кэпсииллэринэн, бу өрүс чахчы сүүнэ улахан эбит уонна ити өрүс аатын билбэтин туһунан эбии үллэстибит. Бу сибидиэнньэҕэ тирэнэн, сорох дьон Өлүөнэ аата Лин (маҥнай маннык аатынан докумуоҥҥа киирэр) о.э. "илин" диэн тылтан үөскээбит диэн сабаҕалыыллар. Биир бэйэм мин бу көрүҥү ылыммаппын. Бастатан туран, илин диэн саха тыла. Иккиһинэн, Мангазея остуруогуттан Өлүөнэ өрүһү көрөр буоллахха, кини Хотугулуу-Илин сытар уонна өрө хоту диэки туруору өксөйөр. Үсүһүнэн, саха даҕаны, тоҥус даҕаны өрүстэрин ытыгылаан, хайысха туһаайыытынан ааттыа суохтаахтар. Биллиилээх устуорук, учуонай Георгий Башарин суруйарынан, Илтик ол казактарга өрүс аатын ааттаабатах. Онон ити Илин диэн тылтан Өлүөнэ өрүс аатын таһаарар олоҕо суох.

Сүрүн көрүҥ

Билигин  Лена туһунан ханнык баҕарар кинигэҕэ сүрүн көрүҥүнэн «Ули» уонна «Енэ» диэн икки сүһүөхтэн өрүспүт аата тахсар диэн сурулла сылдьар. Устуоруйа улаҕатыгар төннөр буоллахха, тоҥус омуктартан маҥнай бу сиргэ эбээннэр, онтон эбэҥкилэр кэлбиттэрин туһунан ыйыллар. «Ули» уонна «Енэ» эбээн уонна эбэҥки тылларыттан иккиэн дьүөрэлэһэн – Улахан Өрүс диэн ааты таһаараллар диэн суруллар. "Кэлин сахалар бу дойдуну булан бараннар (билигин саха хойутаан, бу дойдуга кэлиитин саарбахтаан эрэллэрэ эмиэ баар буолла), ити икки сүһүөҕү холбуу тутан, Өлүөнэ диэн ааттаабыттар" диэн киллэрэллэр. Кэлин нууччалар Өлүөнэ диэн тылы бэйэлэрин дорҕоонноругар табыгастаахтык тутан, Лена диэҥҥэ уларыппыттар. Онон Эбэбит аатын суолтата уонна кини Лена буолан тахсыбыта итиннэ сытар диэн буолар. Дьэ, ити төһө оруннаах эбитий?

«Ули» эбээннии өрүс диэн суолталаах. «Енэ» (йэнээ) эбэҥки омугар эмиэ өрүс диэн эбит. Ол эбэтэр аны саха киһитэ Өлүөнэ өрүс диэтэҕинэ, «Өрүс-Өрүс-Өрүс» диэн буолан тахсарыгар тиийэр. Багдарыын Сүлбэ «Этитиилээх ааттар» диэн кинигэтигэр (35 сирэй) маннык түбэлтэ киһи аймах устуоруйатыгар баарын туһунан киллэрэн турар. Онно Францияҕа баар Аронна диэн өрүс холобура киирбит эбит. Бу өрүс аата эмиэ үс атын-атын омук: лигурдар, кельттэр уонна французтар тылларыттан турар эбит. Эмиэ биир кэм маҥнайгы сүһүөххэ, хойут кэлбит омуктар «өрүс» диэн тылларын холбоон испиттэрин түмүгэр, ити Аронна диэн аат тахсыбыт. Дьэ, оччотугар, эбэбит аата букатын даҕаны аат да буолбатах эбит дуо? Тоҕо итинник түҥ-таҥ өйдөһүү барда?

Тылдьыты кытары үлэ

Сахалар, тоҥустар былыр-былыргыттан олорор сирдэрин аатынан ааттаабаттар. Итинник итэҕэллээхтэр, оннук өйдөбүллээхтэр. Ол иһин кинилэр өрүстэрин ытыгылаан Эбэ диэн ааттыыллар. Биллэр кыраайы үөрэтээччи Авксентий Эверстов: “Сахалар оннооҕор Өлүөнэттэн ыраах, тэйиччи сылдьан Эбэ дииллэр”, - диэн суруйар.

Тылы кытары үлэлииргэ маннык түгэҥҥэ тылдьыкка тирэнэҕин. Маҥнай тунгусовед-этнограф Глафира Василевич тылдьытын көрөбүт. Бу тылдьыт 10 тыһ. тылтан, барыта 35 диалектан турар. Манна «Енэ» диэн тылы сатаан булбаппыт, ол оннугар биһиги болҕомтобут «Инэ» диэн тылга хатанар. Инэ* мама (при обращении); см. эне, а инекэ* бабушка; старшая сестра матери, отца; см. энекэ (Василевич, 1940, с. 57). Онтон «Ули» диэн тыл край, берег, борт (эмиэ манна, с. 141). Син биир өрүскэ сыһыаннаах буолан тахсар. Глафира Макарьевна бу «ули» диэн тылы хантан ылан суруйбута буолуой? Атын тылдьыттарга бу тыл ханна да суох.

Салгыы биир бэйэм маҥнайгыбын сахалар уонна тоҥустар “ийэ”, “инэ” диэн тылларбыт олус күүскэ маарыннаһалларын саҥа көрөбүн. Онтон аны В.А. Кейметинов тылдьытыгар «Эйэнэ» диэн тыл көстөн кэлэр. Ааптар суруйарынан бу Өлүөнэ өрүс түҥ былыргы аата буолар диэн ыйар. Маннык сибидиэнньэни кини XIV үйэ саҥатыгар олоро сылдьыбыт Рашид Ад-Дин диэн персидскэй суруксут үлэтиттэн ылбытын туһунан бэлиэтэнэр. Кейметинов манна биир алҕаһы оҥорор. Ол курдук, кини чуолаан бу Рашид Ад-Дин ханнык туомуттан ылбытын ыйбат. Оннук биһиги үс туому сыныйан үөрэтэбит уонна, хомойуох иһин ити тылы булбаппыт.

Онтон салгыы А.Н. Мыреева тылдьытыгар «Енэ» диэн тылбыт бэйэтэ «Улахан өрүс» диэҥҥэ кубулуйан хаалар. Дьэ, итинник тылдьыттар аайы бутуллуу баран иһэр.

Өлүөнэ былыргы сахалыы аата

Санкт-Петербург куорат РАН архыыбыттан маннык матырыйаал көстөр.

«Якутские песни – импровизации» Река – Лена:

.... Ты, мать величайшая река,

Славишься и достойна славы этой!

Сахсар – барыня положено начало,

Веселой губернии положено основание, .... (Ф. 202. Оп. 1. Ед.Хр. 55, С. 10).

Ити докумуон хаһаайына Эдуард Пекарскай бэлиэтэммититтэн көрдөххө: «Сахсары – Өлүөнэ өрүс былыргы аата» диэн сурулла сылдьар. Пекарскай тылдьытын иккис туомун арыйабыт. Онно бу тыл эмиэ баар уонна Эдуард Карлович бу Өлүөнэ өрүс былыргы аата буоларын туһунан кини оччотооҕуга Боотурускай улууһун баһылыгынан олорбут Егор Николаевтан (маҥнайгы) истибитин туһунан бэлиэтэммитин булабыт. Кэлин ити туһунан Лазарь Афанасьев-Тэрис үлэлэригэр эмиэ ахтыллан ааһыллар. Сахсары диэн тыл Өлүөнэ өрүс былыргы аата буоларын туһунан биһиги билигин бигэргэтэр кыахпыт суоҕун кэриэтэ. Кэлин туох эмэ докумуон “күөрэс гыннаҕына” эҥин, ити туһугар ыйааһынын үрдэтиэ эбитэ буолуо?! Баҕар, Тэрис эмиэ Пекарскай тылдьытыгар олоҕурбут буоллаҕына көҥүлэ. Оччотугар ити тыл төрдө-төбөтө биир эрэ киһиэхэ, о.э. Егор Николаевка сүгүллэн хааларыгар тиийэр. Аны маны утарар дьон эмиэ суох буолбатахтар. Онон биһиги бу көрүҥү билигин ылыммаппыт.

Элиэнэ дуу, Өлүөнэ дуу?

Сахалар аны өрүспүт аатын суруйарбытыгар эмиэ тус-туһунан көрүүлээхпит. Сорох дьон Элиэнэ дииллэр, үгүстэр Өлүөнэ диэн мөккүһэллэр. Эрдэтээҥҥи поэттар үлэлэригэр эмиэ биир оннук. Эмиэ да Элиэнэ диэтэххэ Ленаҕа ханыыланан сөпкө иһиллэргэ дылы, онтон Өлүөнэ диэн аны өрүс диэн тылга сөп түбэһэн иһиллэрэ да ордук курдук. Ол гынан баран, ити икки тыл иккиэн сыыһа туттулла сылдьар эбиттэр.

Биһиги «Ули» уонна «Енэ» диэн тыллары саха тылдьытыгар көрөн баран, салгыы былыргы түүр омуктар тылдьыттарыгар эмиэ көрдөөтүбүт. Санатар буоллахха, Лена өрүс аата ити икки сүһүөхтэртэн турар диэбиппит. Ол түмүгэр маннык буолан таҕыста.

Улуу [ср. улахан, улаат, тюрк. улу, улуу, өлө, улук, улуг, улуҕ большой, великий]=улаа большой, необычайно большой, великий, грозно-страшно-великий, страшный Ion.; почтенный, уважительный; важный, священный и т.д. (Пекарский, 1959, с. 3004). Эдуард Карлович бу тылы түүр омуктан тахсар диэн ыйар. Ол туһуттан түүр тылдьытын көрөбүт: Uluy. 1. Большой; 2. Старший; 3. Великий; 4. Сильный, громкий; 5. Большой, высокий и т.д. (Древнетюркский словарь, 1969, с. 610). Аны эмиэ бу тылдьыкка иккис тылбыт сылдьар: «änä» (энэ) – мать (эмиэ манна, с. 43). Пекарскай тылдьытыгар «ийэ» диэн тыл быһаарыытыгар [ср. тюрк. ана, энэ, маньчж. эне] 1. Матка, самка; 2. Родная мать, матушка… Болҕойон көрүҥ эрэ, манна Пекарскай маньчжур омук тылыгар эмиэ «эне» диэн буоларын ыйбыт.  

Сахаларга сорох түөлбэ тылыгар «э» буукуба «и» буоларын туһунан эмиэ иһиллээччи. Ону былыргы түүр омук «э» буукубата сахаҕа «и» буоларын туһунан суруйаллар. Холобур: «сир – сэр», «тирит – тэрит», «тирии-тэрии» уо.д.а (НА РС(Я), ф. 1413, оп. 2, д. 34, л. 122).

Михаил Алексеев-Дапсы этэринэн, сахалар Семен Новгородов алпаабытыттан туоруурбутугар, сөп лиэксикэбит көрүҥүн сүтэрбит эбиппит. Аны эбии дьиктитэ диэн, дьүкээгир омуга ийэлэрин эмиэ «Иньэ» диэн ыҥыраллар эбит. Ол аата сүрүн тыллар, холобур күн, сүр, сир, ийэ сатаан суураллымыахтарын, атын тылы кытары холбоһон уларыйымыахтарын сөп курдук буолар. Киһи аймах маҥнай биир тыллааҕа-өстөөҕө эбитэ буолуо дуо диэн санаа саҕахтара кылах гынан ааһаллар.

Улуу Ийэ

Биһиги саарбаҕалаабаппыт. Өскөтүн ол казактар алҕас «Лин» диэн тылы истибит буоллахтарына, ити чахчы «Улуу Инэ» диэн уустук этиини сыыһа ылыммыт буолуохтарын сөп. Устуоруйа даҕаны холобуругар көрөр буоллахха, былыргы түүрдэр гидронимнары олус дьиктитик ааттыыллар. Холобур, «Улугхем», «Керулен», «Турген», «Иртыш» «Или» уо.д.а. Оччотугар Өлүөнэ өрүспүт икки Улуу уонна Инэ диэн тыллартан турар буоллаҕына, кини дьиҥнээх аата – Улуу Ийэ буолан тахсарыгар тиийэр. Аны дьиктитэ диэн, бу аҥардас саха, ол эбэтэр түүр омук эрэ тылыгар оннук тылбаастаммакка, маньчжур омугун тылыгар эмиэ итинник өйдөбүллэнэн кэлэр. Дьэ, ити кэннэ маннык түмүккэ кэлэбит. Биһиги өбүгэлэрбит бу дойдуга кэлэн баран, эрдэтээҥҥи олохтоох дьону кытары көрсүбүт да буоллахтарына, иитэр-аһатар эбэлэрин, киэҥ аартыктарын ытыгылаан уонна киниэхэ сүгүрүйэн итинник биир, сомоҕо тылынан олус бэргэнник сүрэхтээбит буолан тахсаллар.