Сааскы ыһыы хампаанньата чугаһаан иһэринэн, холкуостаах дьахталлар бу үлэҕэ бары кытталлара ирдэнэр. Итинэн сибээстээн, кинилэргэ үлэлиир усулуобуйа тэриллиэхтээх.

        Холкуостарга оҕо дьааһылаларын, былаһааккаларын, саадтарын тэрийтэлээһиҥҥэ ылсыҥ, уопсастыбаннай аһылыгы олохтооҥ. Бу дьаһаллар ыһыы хампаанньата саҕаланыа 15 хонук иннинэ олоххо киириэхтээхтэр. Бу ыйыллыбыт үлэлэр БСК(б)П оройуоннааҕы кэмитиэтин кытта сөбүлэһиннэриллибит буолуохтаахтар уонна бииргэ ыытыллыахтаахтар. Уочараттаах бэлитиичэскэй иһитиннэриилэргитигэр үлэ хаамыытын туһунан биһиги сиэктэрбитин информациялааҥ.

       Сурук Уус Алдан оройуонун МТС-ын бэлитиичэскэй отделын начаалынньыга Сыроватскайга аадырыстаммыт. (СӨ  НА. Ф.П – 23. Уоп.7.  Дь.89.  Л.100.)

     Өлүүкэ санаа

   Бу билиҥҥинэн ылар буоллахха, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин орто сүһүөх чунуобунньугун суруга буолар. Арай «бэлитиичэскэй сиэктэр начаалынньыга» диэн дуоһунаһа киһини «кыбыһыннарыан» сөп курдук. 1942 сыллааҕы боруоҥҥа да, тыылга да саамай ыарахан кэмнэргэ Уус Алдан оройуонун холкуостарын салайааччыларыгар «сааскы ыһыыны көрсө, оҕо дьааһылаларын, былаһааккаларын, саадтарын тэрийтэлээҥ» диэн дьаһалымсыйар эбит. Өссө «суһаллык иһитиннэрэ, биллэрэ олоруҥ» диэннээх. Уус Алдан төһө да суола-ииһэ куһаҕанын иһин, ыраах хотугу оройуон буолбатах. Атынан холкутук тиийэр-түгэнэр кыах баар. Манна биир суолу бэлиэтээн этиэҕи баҕарыллар.

       Сэрии сылларыгар өрөспүүбүлүкэ Сирин наркомаатын үрдүкү салалтатыгар кэлии дьон олорбут. “Бу салайааччы дьон өрөспүүбүлүкэ оройуоннарын, тыа сиринээҕи холкуостарын олохторун-дьаһахтарын, үлэлэрин усулуобуйатын кытта билсибиттэрэ буолуо дуо?” диир санаа киирэн кэлэр.

        Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар тыылга бары үлэни сүрүннээн дьахтар, ынчыктыы-ынчыктыы, ытыы-ытыы көдүрүйбүтэ – мөккүһүллүбэт чахчы. Нуучча дьахтара абаран-сатаран туруннаҕына, кини кыайбата, киниэхэ кыайтарбат диэн, бука, суоҕа буолуо.

         Урукку уус-уран киинэлэр каадырдарын үгүспүт өйдүүрэ чахчы. Төһө да сэрии бара турдар, субу босхоломмут сиргэ-уокка ыһыы үлэтэ булгуччу ыытыллыахтаах. Сэриилэһэ сылдьар саллаат аһыахтаах, оҕо аймах эмиэ, тиһэххэ да буоллар ыар үлэҕэ баттатан сылдьар дьахтар муҥнаах эмиэ айаҕын хамсатыан наада. Оҕус оннугар ынаҕы көлүйэн, сири тартарыы, өстөөх оккупациятыттан саҥардыы босхоломмут дэриэбинэлэргэ оҕус да, ынах да суоҕуттан, дьахталлар бэйэлэрэ көлүллэн, бааһынаны боронолуу сылдьаллара –  бу өйтөн оҥорон көрөн оҥоһуллубут уус-уран дьүһүйүүлэр буолбатахтар.

      Бука, ол кыһарҕаннаах сылларга нуучча дьахтара: «Мин эмиэ да дьахтарбын, эмиэ да эр киһибин. Мин эмиэ да аппын, эмиэ да оҕуспун», -- диэн ыллаабыт буолуохтаах. Сэрии сылларыгар тыылга, аарыма дойду бары муннуктарыгар, дьахталлар сокуоннайдык итинник ис хоһоонноохтук ыллыахтарын сөптөөҕө.

       Оттон сэрии сылларыгар дьахтары салайар үлэҕэ таһаарыы сүнньүнэн өйдөнөр. Салайар үлэҕэ бэлэмнээх эр киһи тутахсыйбыт. убаабыт кэмэ буоллаҕа. Ааспыт үйэ 40-с сыллара «Бытыктаах оҕонньор» былааска муҥутаан баһылаан олорор кэмэ. Судаарыстыба салалтата, алаарааттан үөһээҥҥэ диэри, кырылас эр дьон. Уопсастыбаҕа дьахтар туһунан патриархальнай өй-санаа кылаана кыратык да кыларыйа илик быһыыта-майгыта. Саамай «сиэрдээҕэ», дьахтар бэйэтэ ол патриархальнай өйү-санааны дириҥник ылынан, онон «дуоһуйан», олоҕун тэринэр уонна олорор үүт-тураан кэмэ.

           Аҕа дойду Улуу сэриитэ Сэбиэскэй Сойуус мөлүйүөнүнэн дьахтарын дьылҕатын тимир тиһилэҕинэн хампы тэпсэн ааспыта. Мөлүйүөнүнэн дьахтар бэйэтин кэлтэгэй дьылҕаламмыт олоҕор соҕотох тапталын көрсүбэтэҕэ, оҕо төрөппөтөҕө, эдэр сааһыгар көрсүбүт ыарахан үлэттэн тус олоҕо кылгаабыта. Саамай хомолтолооҕо уонна абалааҕа диэн, кини көннөрү «Махтал  эһиэхэ, көмүс дьоммутугар!» диир боростуой да тыллары истибэккэ, хайдахтаах сиэртибэни толук уурбутун бэйэтэ да ситэрэн өйдөөбөккө  бу олохтон барбыта  буолар…

Байыаннай кэм сокуонунан

Саха АССР Юстицияҕа норуодунай хамыссырыйаатын отчуота.

1942-1943 сс. үлэ күнүн булгуччулаах алын нуорматын толорботох дьону холуобунай эппиэтинэскэ тардыы туһунан.

                                                      1944 с. Олунньу 12 к.

Эһиги тылынан ыйытыыгытыгар манныгы иһитиннэрэбин: Үлэ күнүн булгуччулаах алын нуорматын толорбот буолуу иһин  холуобунай эппиэтинэскэ тардыы туһунан1942 сыл муус устар 15 күнүнээҕи Ыйааҕынан, эппиэтинэскэ тардыллыбыттар ахсааннарын туһунан сибидиэнньэни биэрэбин.

        1942 сыл бастакы аҥаарыгар 219 дьыала суукка киирбит,   сыл иккис аҥаарыгар 1109 дьыала. 1943 сыл бастакы аҥаарыгар – 250 дьыала, сыл иккис аҥаарыгар 329 дьыала суукка киирбиттэр.

       1943 сыл бастакы аҥаарыгар ордук элбэх дьыала маннык оройуоннарга киирбиттэр: Үөһээ Дьааҥы оройуона – 71 дьыала. Саккырыыр оройуона – 50 дьыала. Таатта оройуона – 14 дьыала. Өлүөхүмэ оройуона – 12 дьыала. Амма оройуона – 11 дьыала.

        Ордук 1942 сылга холкуостаахтары, ол иһигэр кырдьаҕастары уонна бүдүгүрэ кырдьыбыттары кытта, үлэ күнүн булгуччулаах алын нуорматын толорботох биричиинэлэрин быһаара барбакка, эппиэтинэскэ тардыы (суукка биэрии) түбэлтэлэрэ тахсыталаабыттар. Ол курдук, сууттаммыттар:

Бүлүү оройуонугар

        Андреев Никифор Андреевич, 87 саастаах, Коротаева Мария Ивановна, 64 саастаах, Степанова Матрена, 62 саастаах, Семенова Евдокия Петровна, 67 саастаах, Иванов Савва Иванович, 65 саастаах.

Сунтаар оройуонугар

        Потапов Иннокентий Афанасьевич, 66 саастаах, Петрова Аксинья Спиридоновна, 61 саастаах, Семенова Матрена Яковлевна, 62 саастаах

Учур оройуонугар

       Мартынов Прокопий Иванович, 62 саастаах.

Кэбээйи оройуонугар

        Степанов Егор Васильевич, 70 саастаах.

  Юстиция норуодунай хамыссырыйаата бырачыастааһынынан, РСФСР Үрдүкү суута бу дьон барыларын бириигэбэрдэрин көтүрбүтэ.

Саха АССР Юстициятын наркомун солбуйааччыта   Калинин (СӨ  НА.  52.П.  22.Уоп.  252. Дь. 124.Л.)

    Архыып бу дөкүмүөнүн кытта билсэн баран: «Таҥараҕа махтал, этэҥҥэ ааспыт», -- диир эрэ кыахтаахпыт. Ол эрэн, Юстиция норуодунай хамыссырыйаатын бу отчуота киһиэхэ ситэтэ суох санааны үөскэтэр. Бастатан, суукка киирбит дьыалалар 1942 уонна 1943 сыллары эрэ хабаллар. 1944 сылга тиийэн, үлэ күнүн булгуччулаах алын нуорматын толорбот буолуу иһин холуобунай эппиэтинэс тохтотуллубута эбитэ буолуо дуо? Иккиһинэн, бу отчуокка Саха Сирин элбэх оройуона киирбэтэх. Ол аата отчуоттарга ааттамматах оройуоннарга маннык дьыалалар тэриллибэтэхтэрэ эбитэ буолуо дуо? Саарбах. Эбэтэр отчуот салгыылаах буолар дуу?

      1944 сылга Сэбиэскэй Сойуус сэриигэ кыайара чуолкайдык биллибит кэмэ. Боппуруос «төһө бириэмэнэн» диэн эрэ турара. Тимир эрэсиим уонна бэрээдэк сымнатыллыбыта буолуо диэххэ сатаммат. Арай норуоту арыычча өрө тыыннара түһэр санаа баһылыктар бастарыгар күлүм гынан ылбыт буолуон сөп.

      Сэрии сылларыгар тыылга үлэ эрэсиимин тутуһуу, үлэ нуорматын толоруу ураты кытаанахтык ирдэнэрэ. Холкуостаахтартан эрэ буолбатах, бары үлэһиттэртэн. Үлэҕэ 15 мүнүүтэ хойутааһын иһин, эбэтэр оннук түбэлтэ хатыланнаҕына, үлэһит сууттанан 6 ыйга диэри хаайыллыан сөптөөҕө.

Дьэҥкэрэн өлүү

Ньурба оройуонун Токос нэһилиэгин В.Молотов аатынан холкуоһун бэрэссэдээтэлэ Н.В.Семенов оройуоннааҕы ситэриилээх кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Н.Ивановка иһитиннэриитэ.

                                                                                            1942 с. Олунньу 12 к.

      Мин бу суругу биэрэн туран биллэрэбин, биһиги колхоз членнэрэ туох да аһылыга суох буоланнар иһэн сыталлар, холобура: 1) Семенов Семен. 2)Борисов Филипп. 3)Тихонов Тарас. 4)Семенова Матрена. Мантан да  атыттар элбэхтэр.

       Бу сүрүн причинатынан буолла биһиги колхоз дохуот диэни үллэстибэтэҕэ 5 сыл буолла уонна бэйэлэрин кэтэх баайдара диэн туох да суох, онон бу дьоннор киэһэ сиир аһылыга суохтар, билигин өлөр кутталга сыталлар. Мин маны биллэрэн туран көрдөһөбүн, бу дьоннору тугунан көмөлөһөн өрүһүйэри билбэппин, онон тугунан көмөлөһөрбүн ыйан биэрэргэр, ол эбит туох дьаһал баарын биллэрэргэр көрдөһөбүн

Бу дьиҥнээх биллэриибэр илии баттыыбын   Семенов (СӨ НА. 1230.П.  1. Уоп.  909. Дь.  8.Л.)

      Киһи манна этэрэ туох да суох. Көрбүттээҕэр сэрэйбит ордук: бу ааттаммыт дьон (өссө ааттаммакка хаалбыта төһөлөөх киһи эбитэ буолла. – П.И.) хоргуйууттан өлбүттэрэ олох дьэҥкэ. Уһуннук хоргуйан, өлөрүгэр тиийбит киһи сирэйэ дыгдаччы иһэн, тириитэ кубарыччы хаттаҕына, уһаабат. Дьоммут кинилэри «дьэҥкэрэн өлбүттэр» дииллэрэ.

Прокопий Иванов бэлэмнээтэ.