Эбээм Ирина Федоровна Мачахова-Хобуева аҕата Федор Спирдонович Мачахов Кэнтиктэн төрүттээх киһи эбит. Элбэх бырааттыылар үһү. 1942 с. иккис хомуурга түбэһэн, фроҥҥа барбыт, онтон төннүбэтэх.

Эбээм оонньооботох оҕо сааһын туһунан ахтыытын билиһиннэрэбин: “Арай биирдэ дьиэбэр киирбитим, аҕам остуолга аһыы олорор, аттынааҕы ыалларбыт ийэлэрэ, дьахталлар киирэн ытаһаллар, арбы-сарбы буолбуттар. Эбээм хотон диэки туос ыаҕас тоҕонохтонон баран эрдэҕинэ, мин сүүрэн тиийэн, илиитигэр иилистэ түһэн: “Эбээ, аҕам ити ханна барда?” – диэн ыйыттым. Онуоха кини: “Бу оҕо аҕата сэриигэ барарыттан үөрэн өрөгөйдөөбүт дии!” – диэбитэ. Аҕам быраһаайдаһан, миигин сыллаан ылбыта, дьэ, онно өйдөөн, ытаан бөҕө буолбутум. Итинник айманан атаараахтаабыппыт.

 Аҕабын кытта бииргэ төрөөбүт быраата Леонтий Спиридонович Ильмень күөлгэ сэриилэһэ сылдьан өлбүтэ. Убайа Гаврил Спиридонович үлэ фронугар баран үлэлээбитэ, этэҥҥэ эргиллэн кэлбитэ. Саамай кыра быраата Пуд Спиридонович ФЗО-тан (фабрично-заводское обучение) доруобуйата мөлтөөн, ыалдьан кэлэн, дойдутугар өлбүтэ.

 Аҕабыт фронтан “Оҕолору үөрэхтэриттэн матарыма, кытаатан үөрэттэрэ сатаа” диэн суруйар эбит. Ийэбэр “сураҕа суох сүппүт” диэн илдьит кэлбитин биһиэхэ тута иһитиннэрбэтэҕэ. Онон өр кэмҥэ аҕабытын куруук күүтэ саныы сылдьыбыппыт.

Ийэм Дарья Варламовна Мачахова аҕам сэриигэ барарыгар 28 саастааҕа, бэйэтиттэн ураты 7 киһи иитимньилээҕэ. Мин тоҕус саастааҕым, балтым сэттэ аҥаардааҕа, кыра балтым 20 хонуктаах эһээхэй этэ. Эбээбитин, инбэлиит эдьиийбитин кытта бииргэ олорорбИйэбит холкуос үлэһиттэрин кытта сири солоон, таҥастаан, эллэтэн иһэллэрэ. Сыыһын ыраастаан, кыраабыллаан, буорун үчүгэйдик илдьиритэн, дэхсилээн баран, илиилэринэн бурдук сиэмэтин ыһаллара. Бурдугу ас кутан, арыы курдук саһара буспутун кэннэ, сиэрпэнэн быһан, түүтэхтээн баайаллара. Бурдугу астааһын, сынньыы, үлтүрүтүү араас көрүҥнээх. Туостан тигиллибит иһиккэ (саар ыаҕаска) бурдук куолаһын тарбаҕынан быһа тардан мунньаллара. Онтон суон дүлүҥтэн хаһан оҥоһуллубут кэлии диэҥҥэ куталлара. Ону соҕоҕунан үнтү сынньаллара. Ол кэннэ туос чабычахха кутан, отун, кылын тыалга көтүтэллэр. Ити сиксийии диэн ааттанара. Ити кэнниттэн хобордооххо, анал тимир миискэҕэ күн уотугар хатараллара. Дьэ, ол кэннэ илиинэн эргитиллэр таас суорунаҕа тардан, мээккэ бурдугу ылаллара. Түргэн туттуулаах, сатабыллаах ийэм алаадьы, лэппиэскэ буһарара.

Ону таһынан турнепс, моркуоп, сэбирдэх табах ыһаллара. Сэрии сылларыгар турнепыһы көннөрү буһаран сиэтэллэрэ, сэбирдэҕин, модьу умнаһын талан, кырбаан, хааһыга куталлара.

Ийэм сылгы, ынах тириитин талкыга имитэрэ. Соломону уматан, хоруотунан хоруотаан, имиллибит тириини соторо, сарыы этэрбэс тигэрэ.

  Аны чэй оннугар чэриилээн, ону оргутан иһэллэрэ. Саахары хап-хара өҥнөнүөр диэри буһаран баран, чаанньыкка суурайан хойуннараллара. Арыылаан, көбүөрдээн хаһааналлара. Хортуоппуй өлгөмнүк үүннэҕинэ, бааһынаҕа дьаама хаһаллара уонна онно сороҕун куталлара. Үрдүнэн отунан бүрүйэллэрэ уонна көмөн кэбиһэллэрэ. Кыһыныгар ол тоҥ хортуоппуйу оргуйа турар ууга кутан буһардахтарына, олус минньигэс буолара.

Холкуостаахтар көлөһүн күнүн аахсаллара, харчы диэн суох буолара. Аармыйа кэргэттэригэр биэрэр нуорма килиэппитин ылар харчыта суох буоламмыт, эбээбит үүт, суорат, сымыыт атыылыыра.

   Ийэбит холкуоска үксүн от тиэйээччинэн үлэлиирэ. Киэҥ көҕүстээх буолан, олох ыараханын тулуйан, биһигини улаатыннартаан, үөрэттэрэн баран, 80 сааһын ааһан баран олохтон туораабыта.”

Биһиги эбээбит Ирина Федоровна саха тылын, литературатын учууталынан үлэлээн, үөрэппит оҕолоруттан хайҕалы ылбыт үтүөкэннээх киһи этэ.

                                                       Галина Иванова,

XI кылаас,

Ороһу, ҮөһээБүлүү.

Хаартыскаҕа: Ирина Федоровна Мачахова-Хобуева ийэтин Дарья Варламовналыын.