От ыйыгар 95 сааһын туолаары сылдьар сэрии бэтэрээнэ Петр Константинович Яковлев быйыл Улуу Кыайыы үбүлүөйдээх сылыгар Москваҕа парадка кытта бараары хомуна, тэринэ сылдьыбыта. Биллэрин курдук, коронавирус өрө туран, ити бөдөҥ тэрээһин болдьоҕо көстө. Бүгүн ааҕааччыларбар бу ытык киһи туһунан кэпсиэхпин баҕарабын.

Үөрэххэ тардыһыылаах уолчаан

Бүөтүр Яковлев биһигин ыйаабыт сирэ — олоҥхо дойдутунан ааттаммыт Сунтаар улууһун Тэҥкэтэ. Кини күн сирин 1925 сыллаахха от ыйын 12 күнүгэр көрбүтэ. Кыайан истибэт-саҥарбат Ситтэкэ диэн тастыҥ убайынаан бииргэ улааппыттар. Онон Бүөтүр тыла суох дьону кытта илиитинэн, тарбахтарынан хамсатан, түргэнник өйдөһөр эбит.

Кини олох кыра сырыттаҕына, балаҕаннарыгар кыһыл саллааттара Ленскэйдээн иһэн хоммуттарын бу баар курдук өйдүүр. Уолчаан саллааттар таһырдьа тахсан, хаарынан сууммуттарын сөҕүү диэн сөхпүт. 

Уҥаттан иккис Петр Яковлев, киэпкэлээх Дмитрий Коркин

Тэҥкэҕэ оскуола аһыллыбытыгар, Бүөтүртэн уонча сыл аҕа эдьиийэ үөрэнэ киирбит. Сырдыкка, кэрэҕэ тардыһыылаах баҕайы уолчаан эдьиийин үтүктэн бастаан буукубалары, онтон ааҕа үөрэммит. Кини ахсааҥҥа эмиэ үчүгэй эбит. Суоттуурга, эбэргэ-көҕүрэтэргэ эмиэ начаас үөрэммитэ.

Оскуолалаах сир кинилэртэн олох ыраах турара. Онон кырачаан Бүөтүрү кыһынын тоҥуо-хатыа диэннэр, чугас дьоно үөрэтэ ыыппатахтара. Оччолорго таҥас-сап да суоҕа сыттаҕа. Нөҥүө сылыгар сытыы-хотуу уолчаан бэйэтэ оскуолаҕа тиийэн, дириэктэрдиин кэпсэппит уонна үөрэнэ киирбит. Сатаан ааҕарын уонна суоттуурун иһин, кинини быһа иккис кылааска ылбыттар. Билиигэ-көрүүгэ тардыһыылаах уолчаан оскуолаҕа үчүгэйдик, ситиһиилээхтик үөрэммит.

Оҕо дьиэтигэр иитээччинэн үлэлээбитэ

Кини сэттэ кылааһы үөрэнэн бүтэрбитин кэннэ, Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаламмыт. Сут-кураан сыллар турбуттар. Хоргуйуу саҕаламмыт. Алдьархай аргыстаах буолар дииллэринии, аны амарах аҕата күн сириттэн күрэммит. Эдэр киһи куобахтыыра. Ийэтэ миэлиҥсэҕэ хаалбыт сиэмэни итигэстээн, тааска тардан, лэппиэскэ буһарара.

Итинник үссэнэн, күнү-дьылы инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан туоруу сырыттахтарына, Бүөтүрү Тойбохой оҕо дьиэтигэр пионер баһаатайынан үлэҕэ ыҥырбыттара. Оччолорго үөрэхтээх да киһи суоҕун кэриэтэ буоллаҕа. Онон эдэркээн киһи күн күбэй ийэтин илдьэ Тойбохойго үлэлии барбыта. Петр Константинович: «Хоргуйууттан оҕо дьиэтэ абыраабыта», -- диэн билигин этэр.

Кэпсээнтэн кэпсээн диэбит курдук, Бүөтүр 15 сааһыгар театр артыыһа буоларга эмиэ холоно сылдьыбыттаах. Ньурба театрыгар кылгас кэмҥэ артыыстаан турардаах. Хомойуох иһин, дириэктэр: «Артыыс буолар талааныҥ суох», -- диэбитигэр, уолчаан марылаччы ытаахтаабыт. Атын дьылҕалааҕа тарда сырыттаҕа.

Бүөтүрдээх минометтара ЗИС-5 массыынаҕа тиэллэ сылдьара. Ол массыыналара сотору буола-буола батыллара. Ону «Студебеккер» американскай массыына кыайан соһон таһаарбатаҕына, тааҥка кэлэн таһаарара. Тимир суолга тахсыбыттарын кэннэ, дьоппуон саллааттардаах поезка кэтиллэ түспүттэрэ. Дьэ, манна суостаах сэрии буолбута.

19 сааһыгар аармыйаҕа ыҥырыллыбыта

1944 сыллаахха эдэркээн Петр Константиновиһы аармыйаҕа ыҥырбыттара. 61-с тааҥка дивизиятыгар мотострелковай полкаҕа сулууспалаабыта. Кини Япония сэриитигэр кыттыыны ылбыта.

1945 сыл атырдьах ыйын 9 күнүгэр түүн кинилэргэ кыраныыссаны туоруурга бирикээс бэриллибитэ. Дьоппуон аармыйата кыайан улахан утарсыыны оҥорботоҕо. Ол эрээри сорох гарнизоннар балайда ытыаласпыттара. Үрдүк очуос хайаларга доттар бааллара. Ити доттары тааҥкалар суох оҥорбуттара.

Бүөтүрдээх минометтара ЗИС-5 массыынаҕа тиэллэ сылдьара. Ол массыыналара сотору буола-буола батыллара. Ону «Студебеккер» американскай массыына кыайан соһон таһаарбатаҕына, тааҥка кэлэн таһаарара. Тимир суолга тахсыбыттарын кэннэ, дьоппуон саллааттардаах поезка кэтиллэ түспүттэрэ. Дьэ, манна суостаах сэрии буолбута.

Хайалары туораан, нэһилиэнньэлээх пууннарга тахсыбыттара. Кытай норуота кинилэри үөрэ-көтө көрсүбүтэ. Оҕуруот аһа, фрукта биэрбиттэрэ.

Алта күн устата унньуктаах уһун сиринэн айаннаабыттара, Ванъемяо кыра куораты босхолообуттара. Бүөтүр алта сыл устата аармыйаҕа сулууспалаабыта. Төрөөбүт-үөскээбит дойдутугар 25 сааһыгар төннөн кэлбитэ.

Сэрииттэн кэлэн баран, оҕо сылдьан пионерскай лааҕырга бииргэ сылдьыбыт кыыһын Татьянаны көрсөн, алаһа дьиэ тэриммитэ. 

Ленинградка үөрэммитэ

Сырдыкка тардыһыылаах эдэр киһи үөрэҕин салгыан баҕарбыта. Хомойуох иһин, сааһа ырааппыт диэннэр Сунтаарга оскуолаҕа ылбатахтара. Онно дьон сүбэлээннэр, Москваҕа телеграмма ыыппыттара. Дьэ, ол кэнниттэн Бүөтүрү оскуолаҕа ылбыттара. Бэйэтиттэн уонча сыл балыс оҕолору кытта икки сыл устата үөрэммитэ.

Кини билиигэ-көрүүгэ тардыһыыта өссө бу холобуртан көстөн кэлэр. Бүөтүр оскуоланы бүтэрэн баран, уонча буоланнар Москваҕа үөрэх туттарса ыраах айаҥҥа туруммуттара. Манна эдэркээн дьон мэһэйдэри, моһоллору көрсүбүттэрэ. Кинилэргэ үөрэххэ туттарсалларыгар ыспыраапка биэрбэтэхтэрэ. Ол олордохторуна, биир байыаннай таҥастаах киһи оҕотун батыһыннаран киирэн, ыспыраапка ылбытын көрбүттэр. Ону көрөннөр эдэр дьон айдааны тарпыттар. Инньэ гынаннар, кинилэргэ эмиэ ыспыраапкалары туттаран кэбиспиттэр. Бу оҕолор бары Москваҕа уонна Ленинградка үрдүк үөрэх кыһаларыгар үөрэнэ киирбиттэрэ.

Бүөтүр Ленинградка университекка географ идэтигэр үөрэммитэ. Ол үөрэнэ сырыттаҕына, университеты Герцен институтун кытта холбоон кэбиспиттэрэ.

Аатырбыт-сураҕырбыт тренер Дмитрий Коркины уонна биллэр тустуук Петр Румянцевы кытта биир хоско олорбут. Петр Константинович: «Коркин наһаа хачаайы этэ, мэлдьи ыарытыйара», -- диэн этэр. Бүөтүр үөрэҕин 1957 сыллаахха бүтэрбитэ.

94 сааһыгар Японияҕа айаннаабыта

Киһиэхэ кып-кыра, быычыкаайык наада. Ордук саастаах ытык дьоммутугар… Болҕомто, истиҥ сыһыан кинилэри кынаттыыр. Ол курдук, Улуу Кыайыы күнүгэр Ил Түмэн дьокутаата Алена Атласоваттан бэлэх тутан, Петр Константинович бэркэ диэн үөрбүтэ, астыммыта.

Бүөтүр олоххо тардыһыытыттан киһи эрэ сөҕөр. Кини күн ахсын сэрээккэлиир, хаамар. Бэйэтин доруобуйатын олус диэн көрүнэр. Кини географ идэлээх буолан, айанныырын олус сөбүлүүр. Ол курдук, элбэх сири-дойдуну көрбүтэ. Дьоппуон саллааттарын кытта сэриилэспит Кытайыгар хаста да сылдьыбыта.

Кини кыра кыыһа оскуолаҕа үөрэнэ сырыттаҕына, мэлдьи: «Оҕом улааттаҕына, Японияҕа күүлэйдии барыахпыт», -- диир буолара. Тыл күүһүн бу холобурга эмиэ көрөбүт дии саныыбын.

Петр Константинович ити ыра санаатын ааспыт 2019 сыллаахха толорбута. 94 сааһыгар кыра кыыһын уонна күтүөтүн кытта Японияҕа баран күүлэйдээн, баҕа санаатын толорон, дуоһуйан, астынан кэлбитэ. Киһи эрэ сөҕөр түгэнэ буолбаат.