Сэбиэскэй киһи – ботуруйуот, дойдутун көмүскээччи

Хас эмэ уонунан ахсааннаах араас омук састааптаах Сэбиэскэй Сойуус, биирдэ санаан көрдөххө, алдьархай буолар түбэлтэтигэр оонньуур хаартыттан таҥыллыбыт дьиэлии таах үрэллэн хаалыан сөптөөҕө. Эбэтэр хас биирдии национальнай өрөспүүбүлүкэ бэйэтин муннугар бүгэн сытан баран, үрүө-тараа бардаҕына даҕаны көҥүлэ курдуга. Тииһигэр диэри сэбилэммит өстөөх салгынтан субу буомбалыы, сиринэн кимэн киирэ турдаҕына, таҥнаран биэрбит бэйэҥ да дьоҥҥун кыайан дьакыйыаҥ суоҕа.

Сэбиэскэй былаас, хомунньуус баартыйа идеологиятын күүһэ, дьэ манна дьиҥнээхтик көстөн тахсыбыта. Саҥа сэбиэскэй киһини иитэн таһаарыыга туһуламмыт хомунньуус идеологията, билигин тугу да куолулаабыппыт, киэр типпиппит, антах аспыппыт иһин, сыалын дьиҥнээхтик сиппитэ. Аан дойдуга саамай сиэрдээх судаарыстыбаны тутар, үлэ киһитин идьийээл оҥостор, үлэ киһитэ албан ааттанарыгар уонна чиэстэнэригэр үлэлиир, киһи аймах бүттүүн сырдык кэскилигэр дьулуһар дойдуну уонна уопсастыбаны тутарынан, оччотооҕу сэбиэскэй норуот бүттүүнэ киэн туттара уонна ол оннук олох кэлэригэр халбаҥнаабат эрэллээҕэ.

 Маннык экчи бигэргэтиини, биллэн турар, норуот, маасса бүттүүн оччолорго ылыммыт, иҥэриммит, итэҕэйбит уонна сэбилэммит өйүгэр-санаатыгар, эрэлигэр олоҕуран этиллэр. Билигин тугу баҕарар дойҕохтуохха сөп. Оттон сэбиэскэй кэм оччотооҕу киһитин, чуолаан ыччатын иитиллиитэ, үөрэниитэ, ыра санаата, олоххо идьийээлэ букатын атын этэ. Сэбиэскэй идеология, бары кэмнэргэ, бары дойдуларга курдук, эмиэ кымньыыны уонна бирээнньиги туттуу ньыматыттан атыны айбатаҕа. Арай атына диэн, инники сырдык олоҕу тутарга, үөскүүр көлүөнэлэри дьоллоох олоххо олордорго угуйар күүһэ туохтааҕар да күүстээх этэ.

Маннык сырдык идеологияны ылынар, онон салайтарар норуот дойдутугар таптала, бэриниитэ, ботуруйуоттуу тыына биир сомоҕо күүскэ кубулуйаннар, туох да ааттааҕа кыайбата, хоппото буолбута. Иккис аан дойду сэриитигэр быһаарар күүһүнэн артылыарыйа, тааҥка, сөмөлүөт этилэр. Бу гынан баран, норуот өйө-санаата, сүрэҕэ уонна дууһата сэриини адьас ылыммат эбэтэр өлөрөр, халыыр-талыыр, кулуттааһыҥҥа эрэ суудайар буоллаҕына, хайдахтаах даҕаны сэрии бастыҥ сэбэ кини кыайыытын булгуччулаах мэктиэтинэн буолар кыаҕа суох. Аан дойдуга буолуталаан ааспыт элбэх сэрии историята итинник этэргэ төрүөтү биэрэр. Ол иһигэр Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии историята кытары.

Куттаан, ыган-түүрэн ботуруйуоттааһыны ситиспэккин

Сэбиэскэй Сойууска, сэрии саҕаланаатын, боруон кыһалҕатыгар уонна наадыйыытыгар диэн, бастаан үөһэттэн улахан тэрээһинэ суох, үтүө көҥүлүнэн үбү хомуйуу, угуу саҕаламмыта. Бу хамсааһыны норуот өйөөбүтэ. Баабырыкалар уонна собуоттар, тэрилтэлэр уонна учреждениелар үлэ кэлэктииптэрэ, биирдиилээн кырасдааннар саҥа тэриллибит Оборуона пуондатыгар бэйэлэрин тус үптэрин угуталаабытынан барбыттара.

1941 сыл күһүнүттэн хомуллубут үп-харчы бойобуой тиэхиньикэ чопчу көрүҥнэрин оҥорууга ыытыллан барбыта. Үлэлээн иитиллээччилэр укпут ол бастакы үптэригэр, 1941 сыл сайыныттан саҕалаан, «Басыыс өллүн», «Ийэ дойду туһугар», «Ыстаалын туһугар», о.д.а. суруктаах тааҥкалар уонна сөмөлүөттэр сэриилэһэр боруоннарга кэлитэлээн барбыттара. Оттон 1941 сыл күһүнүттэн чопчу ким үбүгэр тутуллубута суруллубут бойобуой тиэхиньикэ баар буолбута. «Омскай хомсомуола», «Күннээх Киргизстан», «Саратов холкуостааҕа» уо.д.а. анал сирэй ааттардаах сөмөлүөт эскэдэриилийэлэрэ кыргыһыыга киирбиттэрэ. Бу үгэс салҕанан, тааҥканы тутууга үбү укпут үлэ кэлэктииптэрин, дойду уобаластарын уонна өрөспүүбүлүкэлэрин ааттарынан ааттаммыт бойобуой тиэхиньикэ кэлбитэ. Сталинградтааҕы кыргыһыы бара турдаҕына, ССРС үгүс уобаластарыгар саҥа тааҥкалар холуонналарын, сөмөлүөттэр эскэдэриилийэлэрин тутууга маассабай үп хомуура саҕаламмыта. 1942 сыл сэтинньитигэр Тамбов уобалаһын олохтоохторо «Тамбов холкуостааҕа» тааҥка холуоннатын тутууга 40 мөл. солк. харчыны хомуйбуттара. 1942-1945 сс. дойду нэһилиэнньэтиттэн хомуллубут  үп суотугар 30 тыһыынчаттан тахса тааҥка уонна САУ бэлэмнэммитэ. Бу сыыппара Аҕа дойду сэриитин кэмигэр оҥоһуллубут бойобуой тиэхиньикэ үс гыммыт бииригэр тэҥнэһэр.

Саха Сирэ үбү угар

«Сэбиэскэй Саха Сирэ» тааҥка холуонната өрөспүүбүлүкэ үлэлээн иитиллээччилэрин үтүө көҥүллэринэн сиэртибэлээбит үптэригэр тутуллубута. 1941 сыл сэтинньи 19 күнүгэр БСК(б)П Саха уобаластааҕы кэмитиэтин бүрүөтэ ыытыллыбыта. Обкуом бүрүөтэ, тааҥка холуоннатын тутууга өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин ортотугар биир кэмнээх үбү хомуйууну ыытарга, баартыйа куораттааҕы уонна оройуоннардааҕы кэмитиэттэригэр этии киллэрбитэ. Манна бастакы көҕүлээччинэн Өлүөнэтээҕи өрүс пароходствотын управлениетын үлэ кэлэктиибэ буолбута. Кэлэктиип өрөспүүбүлүкэ үлэлээн иитиллээччилэригэр туһаайан «Социалистическая Якутия» хаһыакка ыҥырыы таһаарбыта. Ол ыҥырыыга маннык этиллибитэ: «Биһиги кэлэктииппит, сэрии бүтүөр диэри, биир күннээх хамнаспытын ый ахсын угарга ылыммыт эбэһээтэлистибэбит тас өттүнэн, тааҥка холуоннатын тутуутугар үс үлэ күннээх хамнаспытын угабыт». Бу бачыым нэһилиэнньэ ортотугар киэҥник өйөммүтэ. Оробуочайдар, сулууспалаахтар, холкуостаахтар хамнастарыттан харчыны, судаарыстыба иэһин облигацияларын угууну саҕалаабыттара.

Өрөспүүбүлүкэҕэ бу ботуруйуоттуу хамсааһынтан туора туран хаалбыт биир да холкуос, тэрилтэ, предприятие, учреждение суоҕа. 1941-1943 сс. «Сэбиэскэй Саха Сирэ» бастакы тааҥка холуоннатын тутууга 11229 тыһ. солк. хомуллубута. Иккис холуоннаны тутууга – 13230 тыһ. солк.

Үрдүкү Кылаабынай Хамаандыссай Ыстаалын махтала

1943 тохсунньутугар БСК(б)П обкуомун уонна САССР Совнаркомун аадырыстарыгар Үрдүкү Кылаабынай Хамаандыссай И.В. Сталинтан: «Сэбиэскэй Саха Сирэ» тааҥка холуоннатын тутууга Оборуона пуондатыгар облигацияларынан, кыһыл уонна үрүҥ көмүһүнэн эрдэ угуллубут 32 мөл.151 тыһ. солк. уонна 43 мөл. 334 тыһ. солкуобайы таһынан, эбии 5 мөл. 6 тыһ. солкуобайы киллэрбит Саха АССР үлэлээн иитиллээччилэригэр, мин бырааттыы эҕэрдэбин уонна Кыһыл Аармыйа махталын тириэрдиҥ», - диэн суруктаах тэлэгирээмэ кэлбитэ. «Сэбиэскэй Саха Сирэ» тааҥка холуонналара 1-кы Украинскай боруон сэриилэригэр бэриллибиттэрэ. Бу тааҥкалар Германия сиригэр-уотугар барбыт кыргыһыыларга эмиэ кыттыбыттара.

Боруоҥҥа көмө, биирдэ да быстан көрбөккө, дойду бүттүүнүн үрдүнэн ыытылла турбута. Ыраах Саха Сирин үлэлээн иитиллээччилэрэ уопсай ботуруйуоттуу хамсааһыҥҥа көхтөөхтүк кытталларын тохтоппотохторо. Үрдүкү Кылаабынай Хамаандыссай И.В.Сталин тус махталын ылбыт түбэлтэлэр сэдэҕэ суохтар. Эмчиттэр «Мэдиссиинэ үлэһитэ» саньытаарынай сөмөлүөтү тутууга 728407 солкуобайы хомуйбуттара. «Социалистическая Якутия» хаһыат 1944 сыл от ыйын 16 күнүнээҕи нүөмэригэр «Чурапчы оройуонун быраастарыгар, биэлсэрдэригэр, медсиэстэрэлэригэр мин бырааттыы эҕэрдэбин уонна Кыһыл Аармыйа махталын тиэрдэргитигэр көрдөһөбүн. И.Сталин» диэн суруктаах тэлэгирээмэни бэчээттээбитэ.

Мэҥэ Хаҥалас оройуонун Хара нэһилиэгин Сталин аатынан холкуоһун чилиэннэрэ «Сэбиэскэй Саха Сирэ» иккис тааҥка холуоннатын тутуутугар 200 тыһ. солк. укпуттара. Дьокуускай аттынааҕы Сатай ситэтэ суох орто оскуолатын үөрэнээччилэрэ «Саха Сирин үөрэнээччилэрэ» диэн ааттаах тааҥканы тутууга харчыны хомуйууну саҕалыырга этии киллэрбиттэрэ уонна өрөспүүбүлүкэ үөрэнээччилэригэр ыҥырыы таһаарбыттара. Бу оскуола оҕолоро биир күн иһигэр 2 тыһ. солк. хомуйбуттара. Үөһээ Дьааҥы оройуонун  паайсыктаахтара уонна үлэһиттэрэ   132 тыһ. солк. харчыны хомуйан укпуттара уонна биир тааҥкаҕа «Үөһээ Дьааҥы булчута» диэн ааты иҥэрэллэригэр көрдөһөн сурук суруйбуттара. Өлүөнэтээҕи өрүс пароходствотын кэлэктиибэ Кыһыл Аармыйаны сэбилээһиҥҥэ 108,5 тыһ. солкуобайы укпута уонна Саха Сирин өрүстэригэр ууһутунан үлэлээбит, өстөөх дзотун амбразуратын бэйэтинэн бүөлүү түһэн уһулуччулаах хорсун быһыыны көрдөрбүт Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Клавдий Краснояров аатынан тааҥка тутуутугар ыытарга көрдөһүү оҥорбута. Халыма «Турваургин» таба иитэр артыалын чилиэннэрэ биир күн иһигэр 75 510 солк. хомуйан Госбаан салаатыгар туттарбыттара уонна ол харчыларыгар тутуллубут тааҥкаҕа «Турваургинец» ааты иҥэрэллэригэр көрдөһүү оҥорбуттара. Ааллаах Үүн оройуонун хомсомуоллаахтара уонна эдэр ыччата 370 тыһ. солк. хомуйбуттара.

Дьоруойбут өллөр даҕаны, кыргыһа сыппыта

Сахаттан бастакынан Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун үрдүк аатын сүкпүт (өлөн баран) Федор Кузьмич Попов хорсун быһыыта Саха Сиригэр сүрдээх күүстээх ботуруйуоттуу өрө көтөҕүллүүнү таһаарбыта. Сүөдэр биир дойдулаахтара, Баатара нэһилиэгин олохтоохторо, миитиҥҥэ мустаннар, курутуйан туран эрээри, сүрдээх киэн туттуулаахтык уолларын аатын үрдүктүк тутан, эти уонна атын тыа хаһаайыстыбатын бородуукталарын судаарыстыбаҕа туттарыы соруктарын лаппа аһара толорорго эбээһинэстэммиттэрэ. Бастаан нэһилиэк, онтон Мэҥэ Хаҥалас оройуонун олохтоохторо бүттүүн турунан, «Саха дьоруойа Федор Попов» тааҥканы тутууга үп хомуйбуттара.

1944 сыл күһүнүгэр генерал-полковник П.С.Рыбалко хамаандыссайдаах 3-с гвардейскай  тааҥка аармыйатын 7-с гв. тааҥка куорпуһун 54-с  гв. тааҥка биригээдэтэ «Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Федор Попов» диэн суруктаах 5 тааҥканы сэбилэниигэ ылбыта. Саха Сирин үлэлээн иитиллээччилэрэ Кыһыл Аармыйа куйахтаах тааҥкалаах уонна мэхэнисээссийэлэммит сэриилэрин тэрийээһиҥҥэ уонна бойобуой бэлэмнээһиҥҥэ Кылаабынай управлениетын бэлитиичэскэй чааска начаалынньыгын солбуйааччыта И.А. Липодаев махтал тэлэгирээмэтин туппуттара. Тэлэгирээмэҕэ өссө Мэҥэ Хаҥалас оройуонун үлэлээн иитиллээччилэрэ хомуйбут үптэригэр тутуллубут «Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Федор Попов» тааҥка генерал-полковник Рыбалко сэриилэригэр бэриллибитин туһунан этиллибит этэ.

Т-34 тааҥка Уралвагонзаводка оҥоһуллан тахсар сыаната 1942 сылга 166 310 солк. тэҥнэһэрэ. 1943 сылга – 141 822 солк., 1944 сылга – 140 996 солк.,- 1945 сылга – 136 380 солк.

Тыыла суох – кыайыы суох

Саха Сирин буойуннара кыргыс толоонугар хорсуннук сэриилэспиттэрэ. Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии историяҕа  киирбит бары бөдөҥ кыргыһыыларыгар, эпэрээссийэлэригэр кыттыбыттара, үгүстэр олохторун толук уурбуттара. Оттон ыраах тыылга, Саха Сиригэр, улаханныын-кыралыын, кырдьаҕастыын «Барыта боруон туһугар», «Сэриилэһэ сылдьар дьоммут туһугар» диэн биир санааны санаан, биир кытаанах быһаарыныыны ылынан, бэйэни харыстана барбакка үгүс киһи ыарахан үлэттэн, хоргуйууттан эрдэ ииннэннэр даҕаны, өлбүттүүн-тыыннаахтыын кыайыыны чугаһатыспыттара.

Александр Калашников «Сэбиэскэй Саха Сирэ» тааҥка холуонната» (1941-1945) кинигэтиттэн