Бу түөрт сыл тухары норуот кыайыыга эрэлинэн олорбута. Кырдьыга, сэрии бастакы икки сылыгар маассабай уолуйуу, куттаныы баара чахчы. Сэрии саҕаламмыта үс ый ааһаатын, өстөөх ССРС арҕаа өттүн барытын оккупациялаан, дойду тэбэр сүрэҕэр Москубаҕа ыы муннунан анньан, субу тиийэн кэлбитэ.

Уопсай көтөҕүллүү

Ньиэмэс аармыйата бастаан Москуба анныгар муннуга бэрдэрэн сааттаахтык чугуйуоҕуттан, норуокка уопсай көтөҕүллүү буолбута. Кыһыл аармыйа өстөөҕү кыайарыгар күүстээх эрэл саҥалыы саҕыллыбыта. Кыһыл аармыйа ньиэмэһи салгыы Сталинград анныгар, Курскайдааҕы Тоҕойго үлтүрүтэн, ол түмүгэр сэрии хаамыытыгар тосту уларыйыы тахсыаҕыттан, норуот хайы-үйэ кыайыыга эрэлинэн эрэ буолбакка, өстөөх төһө кэминэн букатыннаахтык урусхалланарын көһүтэр кэтэһиигэ куустарбыта.

Ол эрээри дьон олоҕо онтон чэпчээн кэлбэтэҕэ. Оннук буолар да кыаҕа суоҕа. Кыайыы кэнниттэн, алдьархайдаах сэриигэ сүтэрбит сүтүгүн оһорунарыгар, урусхалламмыт куораттарын, бөһүөлэктэрин, норуотун хаһаайыстыбатын бүттүүнүн чөлүгэр түһэрэригэр баараҕай дойдуга уон сыл наада буолбута. Оттон кини норуота, сэрии уонна ол кэннинээҕи уһун сылларга, курун адьас күүскэ ыга тардынан олоҕун олорбута, бэйэтин харыстаммакка үлэлээбитэ.

Саха сирэ, кини норуота сэрии сылларыгар, ханна баҕарар курдук, бастаан кыайыыга эрэл санаанан, онтон уопсай көһүтүүнэн тирэхтэнэн олорбута. Оччотооҕу дьон, эйэлээх да кэмҥэ бырааһынньыга, өрөбүлэ олох сэдэх этэ. Оттон Саха сирин холкуостааҕа, ааспыт үйэ 60-с сылларыгар сопхуостар тэриллэннэр, киһилии өрөбүллэммитэ уонна уоппускаламмыта. Саха сирин тыатыгар 1941-1943 сс. дьон хоргуйан маассабай өлүүтэ тахсыбыта. Кэлин алҕас төһө да көннөрүлүннэр, хаалбыт дьон бырдылара быстан туран кыайыыга тиийбиттэрэ.

Ыһыаҕы ыһыы

Өрөспүүбүлүкэ салалтата 1944 сыллаахха, сэрии сыллара саҕаланыахтарыттан аан бастакытын, саха норуотун төрүт Ыһыаҕын ыһар туһунан быһаарыыны ылыммыта. Бу өйдөөх, үчүгэйдик толкуйдаммыт быһаарыы этэ. Тыа хаһаайыстыбатыгар улахан алҕаһы таһаарбыт (дьиҥэр, улахан буруйу оҥорбут. – П.И.) баартыйа обкуомун сэкирэтээрэ уонна совнарком бэрэссэдээтэлэ үлэлэриттэн босхолонон соҕуруу  барбыт кэмнэрэ. Чуолаан тыа сирин дьоно-сэргэтэ маассабайдык өлөн, эстэн-быстан, муор-туор олохтонон олороллоро. Оттон бу өрөспүүбүлүкэни үөскэппит, төрүт олохтоох норуот этэ эбээт. Бастатан туран, кинилэр санааларын көтөҕөр, сүрэхтэригэр ханнык эмэ үөрүү кыымын саҕыы булгуччу наада этэ.

Сэрии биһиги кыайыыбытынан түмүк­тэнэ­ригэр ханнык да саарбахтааһын суох этэ. Этиллибитин курдук, төһө кэминэн кэлиэҕэ эрэ чуолкайа суоҕа. Оттон өрөспүүбүлүкэ оччотооҕу салалтатын муудараһа норуотун эрчимирдэр, санаатын көтөҕөр инниттэн, сэрии кытаанах сылларыгар умнулла быһыытыйа сыспыт саха норуотун соҕотох төрүт бырааһынньыгын хаттаан сөргүтэн бар дьонун түмэ тарпытыгар буолар.

21 оройуоҥҥа

1944 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ 21 оройуонугар ыһыах ыһыллыбыта. Уопсайа 230 холкуостар уонна холкуостар икки ардыларынааҕы ыһыахтар ыһыллыбыттара. Ол онно барыта 100 тыһ. кэриҥэ киһи сылдьыбыта, ыһыах аһын аһаабыта, оонньообута-көрүлээбитэ, санаата чэпчээбитэ. Сэрии иннинэ, ыһыахтар күн саамай муҥутаан уһуур, кини сардаҥалара муҥутаан сиргэ чугаһыыр күнүгэр, бэс ыйын 22 чыыһылатыгар ыһыллар үгэстэрэ тутуһуллара. Ону баара бу күн сэрии саҕаламмыт даататыгар сөп түбэһэринэн, хойукку күҥҥэ көһөрүллэн бэриллибитэ. Кэлин, 90-с сылларга, бэс ыйын 21 күнэ саха норуотун национальнай бырааһынньыга - Ыһыах күнүнэн биллэриллэн турар.

Баартыйа Саха уобаластааҕы кэмитиэтэ 1944 сылга бырапагаандаҕа уонна маассабай-бэлитиичэскэй үлэҕэ ыыппыт үлэтин туһунан БСК(б)П КК-гэр отчуотугар «үгэс буолбут норуот бырааһынньыгын – ыһыаҕы ыһыы – норуот маассатын  бэлитиичэскэй уонна производственнай күүрээнигэр улахан сабыдыалы оҥорбута» бэлиэтэммитэ. Кыһыл аармыйаҕа көмөнү оҥорууга бары күүһү түмэр туһунан луоһунунан салайтаран, ыһыах ыһыллыбытын туһунан отчуокка кичэйэн этиллибитэ.

Кыһыл аармыйаны айхаллааһын

1944 сыл ыһыахтара сүнньүнэн урукку үгэстэри, сиэрдэри-туомнары тутуһан туран ыһыллыбыттара. Ыһыах аһыллыытын кэнниттэн, булгуччу Кыһыл аармыйаны  уруйдуур-айхаллыыр, баартыйаҕа уонна бырабыыталыстыбаҕа махтанар, холкуостаахтары күүстээх үлэҕэ ыҥырар ис хоһоонноох араапардар ааҕыллаллара, этиилэр оҥоһуллаллара. Тойук туойуллара, дьоҥҥо-сэргэҕэ биһирэнэр элбэх олоҥхоһут олоҥхолуура.

Баартыйа обкуома ыһыахтарга обкуом уонна бырабыыталыстыба чилиэннэрин, Үрдүкү Сэбиэт дьокутааттарын хомондьуруопкалаан ыыталаабыта. Кинилэр бэлитиичэскэй дакылааттары оҥортууллара, аҕытаассыйалыыр үлэни ыыталлара. Ыһыахтар боруоҥҥа көмө туһунан, тыа хаһаайыстыбатын үлэлэрин кыайыылаахтык толорор,  үрдэтиллибит эбэһээтэлистибэлэри ылынар туһунан өрө көтөҕүллүүлээх араапардарынан түмүктэнэллэрэ.

1945 сыллааҕы Кыайыы ыһыахтара

1945 сыл ыам ыйын 9 күнүгэр өр күүтүүлээх, харах уулаах да буоллар үрдүк өрөгөй үөрүүлээх Улуу Кыайыы кэлбитэ! Норуот үөрүүтэ муҥура суоҕа.

Ол сыл сайыныгар Саха сиригэр Кыайыы ыһыахтара ыһыллыбыттара. Ыам ыйын 15 күнүгэр «Ыһыахтары ыһыыга холкуостар хамыыһыйаларыгар көмө» диэн араадьыйа эпииригэр биэрии тахсыбыта. 1944 сылга ыһыллыбыт ыһыахтар уопуттарын туһунан ыстатыйа «Кыымҥа» бэчээттэммитэ. Урукку өттүгэр итэҕэли бырапагаандалыыр аатыран өрүүтүн бобуллан кэлбит ыһыах алгыһын, Үрдүк Айыылары, сир-дойду иччилэрин кымыһынан уонна үрүҥ аһынан айах тутуу сиэрин-туомун, дьон-сэргэ түмсүбүт Кыайыы ыһыахтарын түһүлгэлэригэр толорорго сүбэлээһин, «Кыым» хаһыат бу ыстатыйатыгар баар этэ. Кымыстаах бастакы чороону Ыстаалын доруобуйатын туһугар көтөҕөргө ыҥырар листовкалар бэчээттэммиттэрэ.

Сахалыы иһит-хомуос аҕыйаҕа

1944 сыллааҕы ыһыахтары ыһыыга, саха кымыһы иһэр чорооно, ону таһынан атын  төрүт иһитэ-хомуоһа аҕыйаҕа бэлиэтэммитэ. Онон, Кыайыы ыһыахтарыгар чороону, кытыйаны,  иһити-хомуоһу көрдөөһүнү сэргэ, саҥаны оҥоруу түбүгэ эбиллибитэ. Ыһыахтар оонньууларыгар уонна күрэхтэһиилэригэр уус-уран самодеятельнай кэлэктииптэр кэнсиэртэрэ, хапсаҕай, мас тардыһыыта, сахалыы атах оонньуулара киирбиттэрэ. Ат сүүрдүүтэ суох ыһыах ыһыаҕынан ааҕыллыбат суруллубатах үгэһэ кэһиллибитэ хаһан да суоҕа. Эгэ, Кыайыы ыһыаҕар дьон ол көртөн матара кэлиэ дуо. Биллиилээх суруйааччылар уонна бэйиэттэр Николай Мординов-Амма Аччыгыйа, Дмитрий Сивцев-Суорун Омоллоон, Николай Заболоцкай-Чысхаан, Владимир Новиков-Күннүк Уурастыырап, Сергей Васильев-Бороҕоонускай, Семен Данилов уо.д.а. оройуоннарга хомондьуруопкаламмыттара.

Кыайыы ыһыахтара, оччотооҕу кэм таһымынан уонна баар усулуобуйанан, сүрдээх сэргэхтик ыһыллыбыттара. Саамай кэрэхсэбиллээҕэ, норуот бу ыһыахтары ис-иһиттэн үөрэн-көтөн туран ылыммыта. Дьон сүргэтэ көтөҕүллүбүтэ, санаата чэпчээбитэ көрүөххэ үчүгэйэ сүрдээх этэ. Дьон сэрии кытаанах сылларыгар көрсүбүт бары ыарахаттарын, эрэйин-муҥун, начааскыга да буоллар, умнан ылбыта.

«Киһи санаата ат-оҕус тардыыта буолбатах» диир саха өһүн хоһооно, билиҥҥи уйулҕа үөрэҕэр сөрү-сөп түбэһэр. Өссө өҥөр киирэн этэр буоллахха, саха норуота, арааһа, уйулҕа науката төрүттэниэн иннинэ, киһи санаатынан олорорун, ыарахан санаа киһини кэрбиирин, ол онтон босхолонуу хаттаан төрөөһүҥҥэ тэҥнээҕин чахчы билэн эппит эбит.

 Суруйааччы Софрон Данилов эдэркээн бэйэлээх эрдэҕинэ суруйбут: /«Бу күҥҥэ, бу кэмҥэ/Ама, ким ыллаабат-туойбат буолуоҕай/Бу күҥҥэ, бу кэмҥэ /Ама, ким күлбэккэ-үөрбэккэ туруоҕай/ диэн, кэлин маассабай ырыа буолбут хоһоонун тылларын оччотооҕу оҕочоос ыччат, бүгүҥҥү ытык кырдьаҕастар өйдөөн кэлэр түгэннээх буоллахтарына, ону кытта хатыһыннаран Кыайыы Ыһыаҕын санаан кэлиэхтэрэ диэн эрэнэн кэбиһиэҕиҥ. Хоһоон эрдэ суруллубут буолан, Улуу Кыайыыга быһаччы сыһыана суоҕун үрдүнэн, ырыа-хоһоон уопсай күүрээнэ, үөрүүтэ, сырдык санаата кэрэтэ ханнык баҕарар үрдүк үөрүүгэ сыһыаннаах, кыттыгастаах уонна ала-чуо ону туойар курдук. Онон, бу ырыаны Улуу Кыайыы үөрүүтүгэр кытыардахха даҕаны, ол  аньыыга ааҕыллыа  суоҕун сөп этэ.

Норуот ыһыаҕын уратыта

1945 сыллааҕы норуот ыһыахтарын биир сэргэх уратыларынан, Саха сирин эбээннэрэ уонна эбэҥкилэрэ түөлбэлээн олорор сирдэригэр, бу омуктар эмиэ бэйэлэрин национальнай истииллэригэр, ол эбэтэр төрүт үгэстэригэр, сиэрдэригэр-туомнарыгар сөп түбэһиннэрэн, Кыайыыны бырааһынньыктаабыттарыгар буолар.

Бүгүн биһиги архыып дөкүмүөннэриттэн уонна оччотооҕу хаартыскалартан, ол ыраах курдук эрээри, сүрэхпитигэр чугас умнуллубат кэрэ бэлиэ сабыытыйаны кытта чугастык билсэр кыахтаахпыт. Кыайыы ыһыаҕын өссө биир дьоһуннаах туоһутунан, Уус-Алдан оройуонун Бороҕон сэлиэнньэтигэр 1945 сыллаахха ыһыллыбыт ыһыаҕы Уркуускайдааҕы киинэ-хроника устуудьуйата устубут дөкүмүөн киинэтэ буолар.

Национальнай архыып «Кыайыы ыһыахтара» матырыйаала туһанылынна