Старшай сержант Владимир Лонгинов 1943 сыл сэтинньи 18 күнүгэр Украина Черкасскайдааҕы уобалаһын Пшеничкини дэриэбинэтин ылар иһин кыргыһыыга, сураҕа суох сүппүттэр ахсааннарыгар киирбит. Ийэтэ эрэйдээх, хара өлүөр диэри, уола сураҕа суох сүппүтүн итэҕэйбэтэх. Эдьиийэ Иулита Москубаҕа анаан бара сылдьан, быраатын тыйыс дьылҕатын ыйан-хайан ыйыта, билэ сатаабыт эрээри, тугу да туһамматах.

Сэрии бүппүтэ 20 сыл ааспытын эрэ кэннэ, Лонгиновтар аймах, ол иһигэр Саха сирэ бүттүүнэ Владимир Лонгинов диэн Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойдааҕын дьэ билэр. Тустаахтарга эрэ буолбакка, Саха сирин дьонугар-сэргэтигэр бүттүүнүгэр улахан үөрүүлээх сонун буолан тарҕанар. Дьоруой Саха сирин тыатыгар төрөөбүт уонна улааппыт, сэриигэ барыар диэри хас да оройуоҥҥа олорон, үлэлээн сылдьыбыт, ол иһигэр Дьокуускайга кытары. Онон букатын төрүт олохтоох киһи буолар. Ол 60-с сыллар ортолоругар үөрүүлээх сонун кэлбит кэмигэр, Владимир Лонгиновы өссө оҕо уонна эдэр сааһыттан сирэй билэр саха да, нуучча да бааллара эбитэ буолуохтаах.

Владимир Лонгинов 1943 сыллаахха Дьоруойга түһэриллибит дөкүмүөнүн булбут киһинэн, ССКП Саха уобаластааҕы кэмитиэтин бартыыйынай архыыбын үлэһитэ П.В.Гоголев буолар диэн суруллар. Бу чахчы норуотугар улахан үтүөлээх киһи эбит. Маннык киһи тус бэйэтин туһунан, кини хайдах сыралаһан үлэлээн маннык үтүө дьыаланы ситиспитин туһунан анаан-минээн суруйуу баара эбитэ дуу. Норуот иннигэр оҥоһуллубут үтүө дьыала, ол кыратыттан-улаханыттан тутулуктаммакка, таах умнуллан хаалыа суохтаах.

Владимир Денисович чугас хаан-уруу дьоно-сэргэтэ бэйэлэрин дьылҕаларын Саха Сирин кытары ыкса сибээстээбиттэрэ быданнаабыт, сахалары кытта уруу-хаан тардыспыт дьон буолар. Хаартыскаларга ол дьэҥкэтик көстө сылдьар. Дьоруой бэйэтэ түҥкэтэх тыа сиригэр саха оҕолорун кытта бииргэ оонньоон, үлэлээн улааппыт, саха тылын ийэ тылын курдук иҥэриммит уолчаан буолар.

Владимир Лонгинов оччотооҕу саҥа үйэ, саҥа олох киһитэ. Аҕата Дионисий – таҥара дьиэтин сибэтиэй сулууспалааҕа, аҕабыыт. Эрэлиигийэ, таҥара үөрэҕэ уонна үлэһиттэрэ саҥа былаас куолайыгар туора турар өстөөхтөр. Бэйэлэрэ эрэ буолбатах, оҕолоро-уруулара, эт-хаан аймахтара кытары туора  тутуллар кылаас бэрэстэбиитэллэрэ. Дионисий Лонгинов аҕабыыт оҕолоро, ол иһигэр Володя эмиэ, дөкүмүөннэригэр «Денисович» диэн суруллубуттара, оччотооҕу быһыыны-майгыны кытта быһаччы ситимнээх буолуон сөп курдук.

Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо билэбит, истэбит: дьоруой Лонгиновы Уус-Алдан Тандата уонна Куорунай улууһун Бэс Күөлэ «былдьаһалларын». Биллэн турар, икки нэһилиэк син туох эрэ ыйааһыннаах төрүөттэрдээх буоланнар «былдьаһан» эрдэхтэрэ. Атын өттүнэн, ыраас мууска ууруллан бэриллибит дөкүмүөннэргэ олоҕурар буоллахха,  биир өрүт толору кырдьыга дакаастаммыт курдук. Хайалара да, дьоруойу күндүтүк санаан, кининэн киэн туттан, бэйэлэрин уолларынан ааҕаллара үчүгэйдик өйдөнөр.

Владимир Лонгинов сэрии иннинээҕи олоҕун, тиһэх кыргыһыытын үөрэтэн көрбүттэр, ситэ өйдөммөт түгэннэр баалларын бэлиэтииллэр. Хорсуннук кыргыспытын ким эмэ саарбахтыыр кыаҕа да, төрүөтэ да суох. Сураҕа суох сүппүттэр ахсааннарыгар кыбыллан хаалбыта сээбэҥнэтэр быһыылаах. Саллаат артылыарыйа уотугар, сөмөлүөт буомбалааһыныгар түбэһэн, турар бэйэтиттэн туох да ордубакка өлөн хаалыан сөп дуо? Эбэтэр буулдьаҕа табыллан уу түгэҕэр тимирэн, буорунан саба көмүллэн, дириҥ бадарааҥҥа, обоччоҕо тэпсиллэн хаалыа суоҕа дуо? Кыргыһыы бүппүтүн, тохтообутун да кэнниттэн, ким ууну буккуйа, буору сүргэйэ, өлүк туох эмэ кырамтатын самсыы сатыы сылдьыай. Өлүк суох – ол аата киһи суох. Кини сураҕа суох сүппүтүнэн ааҕыллан эрдэҕэ.

Сэрии саҕаламмытыгар Лонгиновтар дьиэ кэргэнтэн бастакынан улахан убайдара Алексей ыҥырыллыбыта. 1941 сыл атырдьах ыйыгар Владимир бэбиэскэ туппута. Оренбург уобалаһынааҕы Бугуруслан куоракка байыаннай бэлэмнэниини ааһан, саҥа тэриллэр 206-с стрелковай дибиисийэ 722-с пуолкатыгар бүлүмүөт оруотатыгар түбэспитэ. 1942 сыл сааһыгар дибиисийэ боруоҥҥа аттаммыта. Эшелон суолга өстөөх буомбалааһыныгар түбэһэн, бастакы сиэртибэлэр баар буолбуттара.

1942 сыл сайыныгар, боруон соҕурууҥҥу уонна соҕуруулуу-арҕаа учаастактарыгар сэбиэскэй сэриилэр балаһыанньалара улаханнык ыараабыта. Ньиэмэс сэриилэрэ  бэс ыйын бүтүүтэ Брянскайдааҕы боруон 13-с уонна 40-с  аармыйаларын ыпсыыларын тоҕу көтөннөр, Воронеж диэки дьулуспуттара. Өстөөх маннык кимэн киириитэ биһиги Ставкабытыгар соһуччу этэ. Тоҕу көтөн киириини тохтотор сыалынан, Ставка уонна Брянскайдааҕы боруон ыстааба сэрии бара турар учаастактарыттан уонна эрэсиэрбэттэн сэрии чаастарын ылаттаан, өстөөҕү утары бырахпыттара. Ол күүстэр истэригэр 206-с стрелковай дибиисийэ баара.

Воронежтааҕы  боруоҥҥа сыл аҥаара кэм устата ыарахан кыргыһыылар салҕанан барбыттара. Воронеж аннынааҕы биир кыргыһыыга Владимир бааһырбыта эрээри, дьонун аймаамаары ол туһунан тугу да суруйбатаҕа. Иккиһин бааһыран да баран, ол туһунан дьонугар эмиэ биллэрбэтэҕэ. 1943 сыл от ыйын 7 күнүгэр үһүс төгүлүн бааһыран баран, эдьиийигэр маннык суруйбута: «Хуоспуталтан үтүөрэн таҕыстым. Сэриилэһэр аармыйаҕа барабын. Биһиги барыахтаах хайысхабытынан күүстээх көмүскэнэр кыргыһыылар бара туралларын туһунан истэбит. 3-4 хонугунан боруон инники кирбиитигэр баар буолабын. Ылбыт араанньаларым иһин туох кыалларынан өстөөхтөн иэстэһэргэ кыһаныам».

… Иннилэригэр модун уу кирбиитэ буолан Днепр уста сытара. Өстөөх биһиги күүстэрбит кимэн киириилэрин тохтотор кыаҕыттан тахсан, Днепр уҥуоргу биэрэгэр хорҕойон, онно күүскэ бөҕөргөтүнэн, быһаарыылаах хапсыһыыны биэрэргэ ох курдук оҥостон сытара. Сэбиэскэй хамаандабанньа сэттэ аармыйатын күүһүн Киевтэн Черкасскайга диэри тэнитэн, биир кэмҥэ Днепри туоруур быһаарыыны ылыммыта.

Степан Мурза хапытаан батальона, дибиисийэҕэ бастакынан Псел, Хорол, Сулу өрүстэри туораталаан, ылбыт кытылларыгар сатабыллаахтык бөҕөргөтүнэн испитэ. Владимир Лонгинов бу батальон састаабыгар баар этэ.

Воронежтааҕы боруон хамаандыссайа, аармыйа генерала Н.Ф.Ватутин бирикээс таһаарбыта: «Днепри туорааһыҥҥа уһулуччу хорсун быһыыны көрдөрбүт байыастарга уонна алын сүһүөх хамандыырдарга, ханнык да хойутатыыта суох, сонно миэстэтигэр наҕараадалааһыны оҥорорго. Оҥорбут хорсун быһыылара Ленин уордьаныгар эбэтэр Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатыгар эппиэттиир буоллахтарына,  тутатына ити наҕараадаларга түһэрэргэ». Биллэн турар, саллаат наҕараада эбэтэр сыбаанньа туһун санаан туран сэриилэспэт. Ол эрээри, нуучча саллаата былыр-былыргыттан бойобуой киэн туттунуу дьоһунун аахайбат буолары, киэр илгэн кэбиһэри сөптөөх дьыаланан аахпат этэ.

Кыраҕы бүлүмүөччүк Владимир Лонгинов дьоруойдуу хапсыһыытын туһунан 21-с куорпус хамандыыра генерал-майор В.Л.Абрамов 47-с аармыйа хамаандыссайа генерал-лейтенант  Ф.Ф.Жмаченкоҕа иһитиннэрбитэ. «Бу кыргыһыыга элбэх дьоруой баара, — диэн кэлин Филипп Федосеевич ахтыбыта. – Ол эрэн, кинилэртэн барыларыттан Лонгинов бастакы кэккэҕэ турара».

1943 сыл алтынньы 12 күнүгэр 206-с стрелковай дибиисийэ хамаандабанньата Владимир Лонгиновы Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатыгар түһэрэригэр маннык бэлиэтээбитэ: « Таб. Лонгинов 1943 сыл балаҕан ыйын 25 күнүгэр өстөөх быыстала суох уотун аннынан, бэйэтигэр уонна станковай бүлүмүөтүгэр анаан өрүһү туоруур болуоту оҥостон,  биир бастакынан Днепр уҥуоргу биэрэгин булан, биллибэтинэн өстөөххө чугаһаан, эмискэ сибиньиэс ардаҕынан тибиирдэн, утарылаһааччыларыгар улахан аймалҕаны таһаарда.

Бүлүмүөтүн уотунан хаххалаан, дибиисийэ стрелковай подразделениелара сүтүгэ суох өрүһү туоруулларын хааччыйда. Салгыы биһиги сэриилэрбит Днепр арҕаа биэрэгинээҕи өстөөх плацдарматын ылалларыгар уонна онно бөҕөргөтүнэллэригэр, бэйэтин сэллээбэт уотунан күүстээх өйөбүлү оҥордо. Таб. Лонгинов бэйэтин бүлүмүөтүнэн өстөөх 80-тан тахса саллаатын уонна эписсиэрин суох оҥордо».

* * *

Дьоруой Владимир Денисович Лонгинов  аатынан уулуссалар Дьокуускай куоракка, Уус-Алдан улууһун Бороҕон уонна Танда сэлиэнньэлэригэр бааллар. Бээрийэ оскуолатыгар, Танда култууратын дьиэтигэр Дьоруой аата иҥэриллэн тураллар. Черкасскай уобалас Каневскай оройуонун Пшеничники сэлиэнньэтигэр баар  Бырааттыы көмүү пааматынньыгар Саха сирин буойунун чиэһигэр мемориальнай дуоска олохтоммута.

ССРС Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин 1934 сыл муус устар 16 күнүнээҕи Уурааҕа

ССРС Киин Ситэриилээх Кэмитиэтэ уурар:

Эр санаа үрдүкү истиэпэнин олохтуурга – дьоруойдуу хорсун быһыыны оҥорууну кытта сибээстээх, судаарыстыба иннигэр тус бэйэ эбэтэр кэлэктиибинэй үтүөлэр иһин Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатын иҥэрии.

Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатын туһунан Балаһыанньа.

1.Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аата, эр санаа үрдүкү истиэпэнинэн  буолар, Сэбиэскэй судаарыстыба уонна уопсастыба иннилэригэр дьоруойдуу хорсун быһыыны оҥорууну кытта сибээстээх тус бэйэ эбэтэр кэлэктиибинэй үтүөлэр иһин иҥэриллэр.

2.Сэбиэскэй  Сойуус Дьоруойун аата ССРС Верховнай Сэбиэтин Бүрүсүүдьүмүнэн иҥэриллэр.

3.Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойугар туттарыллаллар: ССРС үрдүкү наҕараадата – Ленин уордьана, хорсун быһыы ураты  бэлиэтэ — «Кыһыл Көмүс Сулус» мэтээл, ССРС Верховнай Сэбиэтин Бүрүсүүдьүмүн кырааматата.

4.Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, атын хорсун быһыыны оҥорон Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатын ылбыт дьонтон кырата суох, иккистээн дьоруойдуу хорсун быһыыны оҥордоҕуна, Ленин уордьанынан уонна «Кыһыл Көмүс Сулус» иккис мэтээлинэн наҕараадаланар уонна төрөөбүт сиригэр-уотугар кини хорсун быһыытын чиэстээн, Дьоруой боруонса бүүһэ анал суруктаан-бичиктээн туруоруллар. Ол туһунан ССРС Верховнай Сэбиэтин Бүрүсүүдьүмүн наҕараадалааһын туһунан Ыйааҕар суруйуу оҥоһуллар.

5. Урукку өттүгэр «Кыһыл Көмүс Сулус» мэтээлинэн  иккитэ наҕараадаламмыт Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, урут оҥорбут хорсун быһыыларыгар атылыы саҥа дьоруойдуу быһыыны оҥордоҕуна, Ленин уордьанынан уонна «Кыһыл  Көмүс Сулус» мэтээлинэн хаттаан наҕараадаланыан сөп.

6.Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун Ленин уордьанынан уонна «Кыһыл Көмүс Сулус» мэтээлинэн наҕараадалааһыҥҥа, киниэхэ уордьаны кытта сэргэ ССРС Верховнай Сэбиэтин кырааматата туттарыллар.

7.Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойугар, Сэссэлистиичэскэй Үлэ Дьоруойун аата иҥэриллэр түбэлтэтигэр, кини дьоруойдуу уонна үлэҕэ хорсун быһыыларын бэлиэтээн, Дьоруой төрөөбүт сиригэр-уотугар боруонса бүүһэ анал суруктаан-бичиктээн туруоруллар. Ол туһунан ССРС Верховнай Сэбиэтин Бүрүсүүдьүмүн Сэссэлистиичэскэй Үлэ Дьоруойун аатын иҥэрэр туһунан Ыйааҕар суруйуу оҥоһуллар.

8.Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа сокуонунан олохтоммут чэпчэтиилэринэн туһанар.

9.Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун «Кыһыл Көмүс Сулус» мэтээлэ, түөс хаҥас өттүгэр, ССРС уордьаннарын уонна мэтээллэрин үрдүлэринэн анньыныллар.

10.Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аата, ССРС Верховнай Сэбиэтин Бүрүсүүдьүмүнэн эрэ былдьанар.

ССРС сокуоннарын хомуура.— М.Известия.1980. 1 т. 437 с.

Александр Калашников, Иван Негенбля «Олоҥхо дойдутун Кыһыл Көмүс Сулустара» кинигэлэриттэн.

Прокопий Иванов бэлэмнээтэ