Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -12 oC

Сүрүн сонуннар

Бүгүҥҥү сонуннар

Бэлиитикэ

Тутуу туһунан сытыы сэһэргэһии

Кулун тутар 19 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Аартыкатыгар социальнай эбийиэктэри уонна чааһынай дьиэлэри тутуу боппуруостара» төгүрүк остуол буолан ааста.
21.03.24 18:51

Экэниэмикэ

Пилота суох пуойастар

Ааспыт нэдиэлэҕэ Судаарыстыбаннай Дуумаҕа «Арассыыйа тимир суоллара» АУо генеральнай дириэктэрэ, бырабылыанньа бэрэссэдээтэлэ Олег Белозеров хампаанньа үлэтин түмүгүн, инники былааннарын билиһиннэрдэ уонна дьокутааттар, фракциялар ыйытыктарыгар…
24.03.24 10:24

Уопсастыба

Терактан эмсэҕэлээбит дьону өйүүргэ сокуон барылын киллэрдилэр

Судаарыстыбаннай Дуумаҕа терактан эмсэҕэлээбит Арассыыйа олохтоохторун өйүүр туһунан сокуон барылын киллэрдилэр. Бу докумуону Судаарыстыбаннай Дуума бүддьүөккэ уонна нолуокка сис кэмитиэтин чилиэнэ Оксана Дмитриева көҕүлээтэ. Ол туһунан «Парламентская газета»…
27.03.24 09:39

Култуура

Дьааҥылар артыыстары тыыннаах тойугунан көрүстүлэр

"Артыыстар иhэллэр үhү",- диэн үтүө сурах дьааҥыларга өссө тохсунньу ыйга иhиллибитэ. Онон өр күүппүт артыыстарын көрсөөрү олохтоохтор кэлэр - барар күннэрин эрдэттэн аттаран, астарын-таҥастарын бэлэмнээбиттэрэ ыраатта. Болдьохтоох күн үүммүтүгэр күндү…
07.03.24 11:40

Түһүлгэ

Сааскы саарбах кэмҥэ

Аламай маҥан күн абыралын, үтүөкэн үрүҥ күн үтүөтүн билэргэ үүммүт күнү үөрэ - көтө, сүргэ көтөҕүллэ көрсөр дьоллоох түгэн, саҕаламмыт саҥа күнү айхаллыыр астык түгэн тосхойдо. Кубулҕаттаах кулун тутар ыйбыт кубулуҥ - дьибилиҥ буолар, күлэн иһэн дьэбин…
27.03.24 09:44

Тыа сирэ

Андрей Находкин: Дьон күннээҕи кыһалҕаны эрэ буолбакка, тыа сирин сайдыытыгар кэскиллээх этиилэри туруоруста

Ил Түмэн сиргэ сыһыаннаһыыга, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин бу күннэргэ бэйэтин уоукургар - Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар үлэлиир. Кини улуус баһылыга Дмитрий Тихоновы кытта улуус нэһилиэктэринэн сылдьан…
03.02.24 09:00

Дойдуга бэриниилээх буолуу сыла

Эһиил Пионерия төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтиэхпит

Бүгүн, алтынньы 1 күнүгэр, Москуба куоракка «Кыайыы» түмэлигэр Норуоттар икки ардыларынааҕы «СПО-ФДО» оҕолор уопсастыбаннай түмсүүлэрин сойууһун ассамблеята ыытылла турар. Арассыыйа эригийиэннэриттэн уонна СНГ дойдуларыттан кэлбит делегаттар сайдар саҕахтары…
01.10.21 23:59

Устуоруйа

Устуоруйа

Стамбулга мунан хаалбыппар Таҥара көмөлөспүтэ

2000 сылларга дуоллар 24-25 солк. этэ, онон Сочига барардааҕар Турцияҕа сынньаммыт быдан чэпчэки буолара. Сылаас, ыраас муораҕа күөлэһийэ сөтүөлээн, үгүс-үтүмэн аквапаркаҕа хатааһылаан, бассейнҥа сөрүүкээн, рестораҥҥа төһөнү кыайаргынан ас арааһын амсайан,…
31.08.23 20:56

Кырдьык, 1941-1945 сыллардааҕы Улуу сэрии ынырык сылларыгар тыылга хаалбыттарга эмиэ балаһыанньа олус уустук, кытаанах этэ. Сорохтор этэллэрин курдук, онно ким даҕаны сибиэһэй сэлиэһинэй бурдуктан оҥоһуллубут лэппиэскэни халыҥнык арыылаан баран мотуйа сыппатаҕа. Арыый атын олох этэ...

Кырдьык, 1941-1945 сыллардааҕы Улуу сэрии ынырык сылларыгар тыылга хаалбыттарга эмиэ балаһыанньа олус уустук, кытаанах этэ. Сорохтор этэллэрин курдук, онно ким даҕаны сибиэһэй сэлиэһинэй бурдуктан оҥоһуллубут лэппиэскэни халыҥнык арыылаан баран мотуйа сыппатаҕа. Арыый атын олох этэ...

Киэҥ нэлэмэн Сахабыт сирин бары да нэһилиэктэригэр хартыына  биир этэ. Нэһилиэнньэ эдэр-чэгиэн, кыанар өттө сэрии­гэ барбыта. Тыылга оҕо-дьахтар, кыаммат кырдьаҕас, ыарыһах өттө эрэ хаалбыта. Ону кытта дэҥҥэ “боруон­ньаланан” диэн биир эмит эр киһи учуутал, холкуос бэрэссэдээтэлэ баара. Үөһэттэн ыйыы, сорудах «Барыта – фронт туһугар!» диэн этэ. Ордубуккун барытын, ордубуккун эрэ да буолуо дуо, булбуккун барытын фроҥҥа, кыайыы туһугар диэн буолара. Биирдэ санаан көрдөххө, хотоҥҥо хороҕор муостаах, сыһыыга сыспай сиэллээх толору курдук этэ да, үөһэттэн көҥүлэ суох бэл, бэйэҥ бас билэр сүөһүгүн өлөрөн сиириҥ кытаанахтык бобуллара. Бааһынаҕа ордон хаалбыт бурдук атаҕын, оннооҕор кутуйах хаһааһын хомуйан сиириҥ кытаанахтык бобуллара. Ол туһуттан хаайыыга барбыттар, онтон эргиллибэтэхтэр даҕаны бааллара. Нэһилиэктэргэ сүөһүнү-аһы учуоттааччы, бас билээччи холкуос бэрэссэдээтэлэ буолара. Ханна дьаһаллаах бэрэссэдээтэллээх, сэбиэттээх нэһилиэктэргэ аччыктааһын, хоргуйуу лаппа аҕыйах эбит.

Иванов Роман Макарович

Соторутааҕыта устуоруйа наукатын хандьыдаата, биир дойдулаахпыт Пантелеймон Петров-Хардыы «Саха» НКИХ тэлэбиидэнньэтинэн кэпсииригэр, Аҕа дойду сэриитин сылларыгар Саха сирин оройуоннарыттан саамай элбэх киһи хоргуйан, аччыктаан Сунтаар улууһугар өлбүт диэн турар. Дьэ, ынырык эбит.

Ханна даҕаны нэһилиэк-нэһилиэк киһитин ахсаана төһө да уратыластар, сэрии сут-кураан сылларын саҕана аччыктаан, хоргуйан өлүү биһиги улууспут Арыылаах нэһилиэгэр арыый да аҕыйах эбит. Дьэ, ол туһунан киэҥник билээри, мин биир идэлээҕим, Россия Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, хомойуох иһин, билигин биһиги ортобутугар суох С.П. Герасимов «Тыһакыыс – ытык сир» диэн кинигэтин хасыһан көрдүм. Кырдьаҕаспыт биир дойдулаахтарыгар бэртээхэй да кинигэни суруйан, оҥорон хаалларбыт эбит.

Сэрии сылларын саҕана Арыылаах нэһилиэгин «Тыһакыыс»  холкуоһун салал­татын иннигэр, ханна да буоларын курдук, эмиэ уустук сорук турбута. Сүрүн со­рук – аччыктааһынтан дьону хайдах өрүһүйүөххэ диэн этэ. Араас этиилэр киирэллэрэ: бурдук атаҕын түҥэтиэххэ, ол баҕас ама бобулуннаҕай? Сатаммат, бобуулаах. Оччоҕо кистээн түҥэтиэххэ. Сиэмэ бурдугуттан ордорун дьоҥҥо түҥэтиэххэ, саатар сиэмэ бурдуга гынныннар. Сэрии бастакы сылларын саҕана итинник кэпсэтиилэр холкуос салалтатыгар элбэхтик турар буолбуттар. Ол саҕана холкуос бэрэссэдээтэлинэн Захар Федорович Саввинов эбит.  Дьону быыһыыр туһуттан хорсун уураах ылыллан олоххо киирбит. Элбэх киһи хоргуйууттан өрүһүллүбүт. Ол эрээри, холкуос бэрэссэдээтэлэ  Захар Саввинов сопхуоһун кытта хаайыыга түбэспиттэр. Ити кэнниттэн 1942 сыллаахха дьону аччыктааһынтан өрүһүйүүгэ быһаччы кыттыбыт ити холкуос чилиэнэ, 46 сааһыгар сылдьар сиппит-хоппут Роман Макарович Иванов «Тыһакыыс» холкуос бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыта. Быһаара түһэн эттэххэ, кини төрөөбүт сыла билиҥҥэ диэри чуолкайа суох, кини сааһынан уонна хараҕынан сыыйыллан сэриигэ барбатах курдук.

Р.М. Иванов төрүт Тыһакыыс олохтооҕо этэ. Эдэр сааһыгар киэҥ сирдэринэн ыырданара. Ол сылдьан Дьокуускайга батараактар куурустарын бүтэрбитэ. Бэйэтин дьулуурунан, кыаҕынан салайааччы буола үүммүтэ. 8 сыл (1934-1942 сс.) Арыылаах нэһилиэгэр Сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн, 1942-1948 сылларга (саамай кытаанах сылларга) «Тыһакыыс» холкуос бэрэссэдээтэлинэн таһаарыылаахтык үлэлээбитэ.

Роман Иванов дьону өрүһүйүү иһин убайын кэриэтэ саныыр З.Ф. Саввиновы  сууттааһынтан толлубатах. Кини ити суут уурааҕын төһө да иһигэр сөбүлээбэтэр, хайдах да көмүскэһэр кыаҕа суоҕа. Бэрэссэдээтэл буолаат, бэйэтэ эппиэттээх дьаһаллары ылынан барбыта. Роман Иванов холкуостаахтарын аһынан-таҥаһынан хааччыйарга элбэҕи оҥорбута, саҥаттан саҥа дьаһаллары олохтоон испитэ. Дэҥҥэ өлбүт сүөһү этин холкуостаахтарыгар түҥэтэрэ. Олох аччыктаабыт ыалларга көлө атын кистээн өлөттөрөн баран түҥэтэр түгэнэ эмиэ баара. Сунтаарга баар «Якутзолото» хонтуоратын кытта кэпсэтэн чэй, табаах, мэлии бурдук  ылан, сотору-сотору холкуостаахтарыгар түҥэттэрэрэ.

Бэрэссэдээтэл Роман Иванов үлэтин туһунан биир дойдулаахтарын сорох ахтыыларыттан быстахтык ыллахха:

«Роман Макарович дойдутун дьонугар улахан үтүөлээх, ырааҕы өтө көрөр, муударай, үтүө дууһалаах киһи этэ». (А.Е. Спиридонова).

«Кини чуолкай, киһини ылыннарар тыллаах-өстөөх киһи этэ. Хара үлэни дьону кытта тэҥҥэ үлэлэһэр буолара». (М.Г. Спиридонова).

«Холкуостары тэрийиигэ уһулуччу оруолу ылбыт дьонунан Тыһакыыска Р.М. Иванов, З.Ф. Саввинов буолаллар. Кинилэр өр сылларга бэрэссэдээтэллэринэн үлэлээн, кыра холкуос тэрилтэ-хаһаайыстыба өттүнэн бөҕөргүүрүн ситиспиттэрэ». (С.Н. Яковлев).

«Буостапка бурдугун (судаарыстыбаҕа булгуччу туттарыллар бурдук) туттарыах иннигэр чүмэчи уотугар сырдатынан бурдук үллэстэр этибит, куттал бөҕөтө буолара». (Х.А. Яковлева).

««Тыһакыыс» холкуоска сэрии сылларыгар икки өйдөөх, үчүгэй дьон — З.Ф. Саввинов, Р.М. Иванов бэрэссэдээтэллэринэн үлэлээн, биир да киһи хоргуйан өлбөтөҕө. Роман Иванов Сунтаарга үөрэнэ киирэрбитигэр күһүн аайы арыы нэрээттээн биэрэрэ. Сунтаарга үөрэнэр оҕолорго уопсай дьиэ туттарбыта». (Ф.П. Герасимова).

«Кэргэним Роман сарсыарда эрдэ, киэһэ хойут бүтэр режимнээх салайааччы этэ. Миигин эмиэ сүгүн олордубат буолара. Киэһэ ыаллар утуйалларын саҕана «баран кэрийтэлээн билсэн кэл, күнү хайдах туораабыттарын бил» диэн  сыарҕалаах атынан  ыаллары кэрийтэрэрэ». (Кэргэнэ Е.А. Иванова).

Дьэ, биир дойдулаахтара ытыктаан Сэбиэт Арамаан диэн ааттаабыт Роман Макарович Иванов сэрии ыар сылларыгар тыыл тыйыс усулуобуйатыгар итинник үлэлээн-хамсаан, үгүс киһини өлөр өлүүттэн быыһаабыт үтүөтэ-өҥөтө көлүөнэттэн көлүө­нэҕэ умнуллубакка кэпсэнэр.

Роман Макарович төрөппүт уола, улуус биир бастакы урбаанньыта Роман Романович Иванов маннык ахтар:

«...Аҕам мин 4 саастаахпар икки улахан уолун Сунтаарга үөрэттэрээри оннуларын буллартыы киирэн баран, ыалга хоно сытан төбөтүгэр тымыр быстан, эмискэ суох буолбута. Биэс оҕо соҕотох ийэҕэ хаалбыппыт. Аҕабын субу диэн өйдөөбөппүн. Арай кыра эрдэхпинэ, дьон сибигинэһэн, «Сэбиэт Арамаан» диэн кэпсэтэллэрин дьиктиргии истэрим. Аҕабыттан төбөм элбэхтик имэриллибитэ. «Көрүҥүтүүй, үкчү аҕатын курдук» диэн ис-истэриттэн үөрэллэрэ. Ийэм бастаан утаа оскуолаҕа, кулуупка остуорастыы  сатаан баран, пиэрмэҕэ ыанньыксытынан киирбитэ. Онон үүт-ас үрдүгэр син киһи-хара буолбуппут. Дьиктитэ баар, мин аҕам суох диэн хаһан даҕаны тулаайахсыйбатаҕым. Санаабар, аҕам мэлдьи аттыбар баар курдук буолара, аата үгүстүк иһиллэрэ. Дьон-сэргэ барахсан өлөр-хаалар күннэригэр өрүһүлтэ буолбут салайааччыларыгар ытыктабыллара, махталлара биһиги дьиэ кэргэммитигэр бүтүннүүтүгэр иҥмит курдуга.

Кэлин, сааһыран баран санаан көрдөхпүнэ, оччотооҕу суут-сокуон кытаанах кэмигэр  мин аҕам быыһанар суолу син тобулан, дьиҥнээх хорсун быһыыны оҥорбут эбит. Бу туһунан биир дойдулааҕа Герасимов Степан Павлович бэрт үчүгэйдик, кырдьыктаахтык суруйан хаалларбытыгар махтана саныыбын. Кэлин Чириков Иннокентий Федорович көҕүлээн, сүүрэн-көтөн, ытык сир Тыһакыыс үс үтүө салайааччытыгар анаан сэмэй мемориал турбута уонча сыл буолла. Манна Тыһакыыстан төрүттээхтэр үс сылга биирдэ самаан сайын саамай муҥутаан ситэн-хотон турдаҕына, тапталлаах Тыһакыыспыт киэҥ туонатыгар мустан, кини айгыр-силик айылҕатыгар көҥүл көччүйэн, төрүттэрбитин ахтан-санаан ааһар үтүө үгэстээхпит.

Биһиги аҕабыт Роман Макарович ыччаттара төрөөн-ууһаан, тэнийэн, билигин кини сиэннэрэ, хос сиэннэрэ куоратынан, тыанан тарҕанан олороллор. Үлэ-хамнас үлүскэннээх  үөһүгэр сылдьаллар. Олох салҕанар. Дьоҥҥо үтүөнү оҥорбут аҕам аата умнуллуо суоҕа. Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ кэрэ кэпсээн буолан бара туруо диэн эрэлим улахан».

Кырдьыга даҕаны, онтон атын буолар туһа суох. Тыылга хаалан аччыктаан төһөлөөх киһи суорума суолламмытын оччоҕо даҕаны ааҕар олус уустуга. Эгэ кэлэн, билигин. Ыал ыалынан эстибитэ, сорох аймахха удьуору салгыыр биир да киһи ордубатаҕа биллэр. Аччыктаан өлүмээри кутуйаҕы, күтэри, моҕотойу, олох ыксалга кэтиллэ сылдьыбыт тирии этэрбэһи, аан тириитин үтэллэрин, бэл, сылгы сааҕыттан эбиэһин тоноон сууйан, хааһы оҥостон аһыылларын туһунан ахтыылар эмиэ бааллар. Оо, эрэйдээхтэри даҕаны!.. Хайыахтарай, күн сырдыга баҕалаах, олох иһин охсуһуу кытаанах буоллаҕа эбээт.

Аҕа дойду сэриитин сылларыгар тыа сиригэр олорон тоҥмут-хаппыт, сурахтыын сүппүт, бэйэтин тыынын толук ууран туран кыайыыны уһансыбыт дьоммутун ахтан-санаан ааһыы – биһиги ытык иэспит. Кинилэри саатар санаан, кэриэстээн ааһыахтаахпыт дииллэригэр мин эмиэ сөбүлэһэбин.   

Борис Николаев, Сунтаар

  • 1
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением