Ол өрөгөйдөөх саас

Итинтэн атыннык буолар кыаҕа да суох. Сыл-хонук ааһан иһиэҕэ, саҥаттан саҥа көлүөнэлэр олох муоһатын илиилэригэр ылыахтара, ол ахсын мөлүйүөнүнэн өлбүттэр дууһалара хаттаан, өссө төгүл хаттаан өлбөөдүйбэт өйдөбүнньүккэ кубулуйа туруохтара. «Өлбөт-сүппэт пуолка» - аныгы көлүөнэ дьон -айхаллаах айымньыта,  кини ытык иэһин, чиэһин уонна суобаһын көстүүтэ.

- Улуу Кыайыы, дьэ, кырдьыга да, харах уулаах норуот өрөгөйө этэ! Оччотооҕу Сэбиэскэй Сойуус бары норуоттарыгар сэрии ыар содулугар оҕустарбатах, хаҕыс тыыныгар хаарыйтарбатах биир да ыал, киһи, оҕо суоҕа чахчы. (Ханнык эрэ быстах түбэлтэлэр, биирдиилээн көстүүлэр ахсааҥҥа ылыллыа суохтарын сөп). Норуот тулуура диэн уратылаах, тугунан да кыайан кэмнэммэт, сыаналаммат күүс буолар диэн санаалаахпын, - Климент Егорович Иванов, кэпсээнин саҕалыыр. Бу ытык киһи туһунан элбэҕи этэ барбаппын. Бөдөҥ салайааччы. Кырасданьыын. Дойдутун ботуруйуота. Саха биир бэрт мэйиилээх киһитэ.

- Улуу Кыайыы бу иннинээҕи үбүлүөйдэрин көрсө, өрөспүүбүлүкэбитигэр сүүнэ үлэлэр ыытыллан тураллар. Чахчы махталлаах элбэх дьыала оҥоһуллубута. Норуокка үтүөнү оҥорбут хайдах да умнуллуох туһа суох. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ сыһыаннаах, бу тиэмэҕэ суруллубут туох барыта – бу история. Төһө да бириэмэ ааспытын иһин киэр тарыллар, умнууга хаалар дьылҕата суох. Сэрии трагедиятын уонна кыайыытын, ардыгар дьулааннаах самныылаах кырдьыгын уонна маассабай холобура суох хорсун быһыыны, норуот уонна киһи дьылҕаларын үөрэппит, чинчийбит, булбут, муспут, суруйбут, норуокка, кэлэр көлүөнэлэргэ тиэрдибит учуонайдарбыт, архыып үлэһиттэрэ, суруйааччыларбыт, суруналыыстарбыт, биирдиилээн энтузиастарбыт, «Өйдөбүнньүк» эрэдээксийэ үлэһиттэрэ, о.д.а. ылсыбыт дьыалаларыгар ураты бэриниилээх дьоммут - бу биһиги көмүс пуондабыт буолар.

Төрөөбүт-үөскээбит, киһи буолбут Сунтаарым сэриигэ кыттыбыт элбэх ахсааннаах дьонуттан биирдэрин туһунан кылгастык ахтан аһарарбын бэйэм иэспинэн ааҕабын.

 Сунтаар оройуонуттан сэрии сылларыгар кыргыс толоонугар 2756 киһи ыҥырыллыбыта. Мантан 1664 буойун-саллаат көмүс уҥуоҕа үйэ саас ол кырыктаах кыргыһыылар буолан ааспыт сирдэригэр хаалбыта. 1092 саллаат төрөөбүт төрүт буорга төннүү таһынан таһымныыр үрдүк үөрүүтүн уонна дьолун билбитэ. Мин, бу Сунтаар оройуонуттан сэриигэ ыҥырыллыбыттартан, кыргыс толоонугар охтубут дьонун, оройуон  оччотооҕу нэһилиэнньэтин уопсай ахсааныгар тэҥнээн тураммын, сүрдээх улахан сүтүгүнэн ааҕабын.

Аны өссө биир дириҥ кутурҕаннаах чахчыны ылыахха.  Сэрии сылларыгар Саха Сириттэн дьону хомуурга ылыы сүрүннээн 18 оройуоҥҥа ыытыллыбыта. Ити саҕана өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтэ 413800 киһиэхэ тэҥнэһэрэ. Саха ахсаана – 242200. Сэрии былаһын тухары барыта 62509 киһи ыҥырыллыбытыттан 38415 киһитэ өлбүтэ. Сэрии иннинээҕи сылларга өрөспүүбүлүкэҕэ саха нэһилиэнньэ 80%-нын ылара. Сэрии саҕаланаатын ыҥырыллыыга да, Саха Сириттэн ыҥырыллыбыттартан өлүүгэ-сүтүүгэ да сүрүннээн саха дьоно түбэспитэ мөккүөргэ туруо суоҕун сөп. Бу сыыппаралары аттаран, тэҥнэтэлээн көрдөххө, норуотун уопсай ахсааныгар таһаардахха, саха омуга чахчыта да улахан сүтүгү сүкпүт эбит. Оттон манна оччолорго тыылга үөскээбит балаһыанньаны самсыы тутар буоллахха, сэрии барбыт киинэ Саха Сирэ буолбутугар сөптөөх курдук хартыына үөскээн тахсар.

Үөскээбит Чакырбыттан 146 киһи сэриилэһэр боруоҥҥа ыҥырыллыбыта,  кинилэртэн 84 саллаат дойдутугар төннүбэтэҕэ.

Кыайыы көтөллөнөн дойдуларыгар, дьонноругар-сэргэлэригэр төннүбүттэр, холкуос биир күн өрөбүлэ суох ыарахан үлэтин үөһүгэр туруммуттара. Бэҕэһээҥҥи буойун, бүгүҥҥү эйэлээх олох туруу үлэһитэ Николай Матвеев ол мохсоҕоллортон биирдэстэрэ этэ.

Уруккута Чакыр, билигин Күндэйэ нэһилиэгин олохтооҕо Николай Николаевич Матвеев  сэриилэһэр аармыйаҕа 1943 сыл бэс ыйыгар ыҥырыллыбыта. Иккис Белоруссиятааҕы боруон састаабыгар киирсэн сэрии бүтүөр диэри кыргыспыта. Бастаан 3 киһилээх расчеттаах миномет наводчигынан сэриилэспитэ. Минометтарын сүгэ, көтөҕө сылдьаннар, наар кыргыһыы инники күөнүгэр буоллахтарына сатанара. Сотору младшай сержант сыбаанньаланан, расчет хамандыыра буолар. 1943 сыл ахсынньытыгар Минскэй куорат аттынааҕы хабыр кыргыһыыга Николай Матвеев расчета, өрүүтүн буоларын курдук, инники үөскэ сэриилэспитэ. Саха уола, хорсун буойун манна атаҕар ыараханнык бааһырбыта.

 Эмтэнэн, устуруойга төннүбүт саллаат аны Прибалтика эргиннээҕи кыргыһыыларга түбэһэр. Икки өттүттэн улахан сиэртибэлээх Лонг куорат иһин сэриилэһиигэ, кинилэр чаастара улахан сыһыы хаба ортотугар өстөөх төгүрүктээнигэр түбэһэн хаалар. Эргиччи аһаҕас сиргэ, туох кыалларынан хаххаланар дьаамалары хаһынан сытаннар, үс түүннээх күн устата кимэн киирэ сатыыр өстөөҕү төттөрү охсо сыталлар. Төрдүс сууккаларыгар аатырар биһиги «Катюшаларбыт» сууһарыылаах уотунан уһуураннар, басыыстар өйдөрүттэн тахса уолуйаннар атах балай куоталлар. Үгүстэрэ ол хонууга букатыннаахтык морбойбуттар. Тиһэх тулуурдарынан уонна күүстэринэн сэриилэһэ сыппыт дьон өрүһүллүбүт үөрүүлэрин ким, туох тылынан толору тиэрдэн кэпсиэй?! Кырдьаҕас саллаат Николай Николаевич сэриигэ түбэспит ол биир түбэлтэтин аҕыннаҕына, туораттан биллэр гына долгуйбут бэлиэтинэн куолаһа кэһиэҕирэн хаалар буолара. Хорсун буойун Николай Матвеев, урукку саха киһитин үгэһинэн, үөрбүтүн-хомойбутун, санаата оонньообутун мээнэ биллэрбэт чиҥ киһи этэ. Элбэх уоттаах хапсыһыыга киирбит-тахсыбыт, ол тухары өлөр өлүүнү да көрсүмэхтээбит аҕай буолуохтаах.

Өссө биир түбэлтэни ахтыбытын өйдүүбүн. 1944 сыл саҥатыгар Белоруссиятааҕы боруон чаастарыгар стратегическай суолталаах өстөөх бөҕөргөтүнэн сытар плацдармын ылалларыгар бирикээс бэриллибит.  Икки өттүттэн хабыр хапсыһыы саҕаламмыт. Сэриилэһии быыһыгар Ньукулай минометын прицелинэн көрдөҕүнэ, кыргыһыы бара турар аһаҕас хонуутугар биһиги медсиэстэрэбит табыллан охтон хаалбыт. Хамандыырыгар эппитигэр: «Ханна охтубутун чуолкай көрбүт киһи быһыытынан, бэйэҥ бараҥҥын куттала суох сиргэ таһааран кэбис», - диэн бирикээстээбит. Ньукулай умса туттан баран, муҥутуур күүһүнэн сиэстэрэ охтубут сирин диэки сүүрэр. Өстөөх ытыалаатаҕына, быарынан сыылан ыла-ыла эмиэ муҥутуурунан сүүрэн, сиэстэрэ охтубут траншеятыгар төкүнүс гынан хаалар. Бааһырбыт кыыһы ардыгар соһон, ардыгар сүгэн сор-муҥ бөҕөнөн дьонугар этэҥҥэ тиийэр. Кыыһа эмиэ младшай сержант сыбаанньалааҕын өйдөөн хаалар.

Николай Матвеев Одер өрүһү штурмалаан туорааһын кыттыылааҕа. Сэриигэ көрсүбүт быһылааннаах бары түбэлтэлэриттэн, Одеры кыргыһан туран туорааһыны саамай ыараханынан уонна улахан сиэртибэлээҕинэн ааҕар этэ. «Дьэ, онно баара, дьиҥнээх уот буурҕаны ортотунан ааһыы диэн. Дьон табыллан өлөрүгэр олох наадыйбат буолан хаалаҕын. Инниҥ диэки эрэ былдьаһаҕын. Тыыннаах ордуом эрэ дии санаабатаҕым», - диирэ Ньукулай. Уоту, ууну ортотунан сылдьыбыт саха саллаата  Кыайыыны өстөөх самныбыт арҕаҕар – Бэрилииҥҥэ – көрсүбүтэ.

Николай Николаевич Матвеев уһулуччу хорсуннук сэриилэспитин кини наҕараадалара туоһулууллар. Ол курдук, Прибалтикатааҕы кыргыһыылартан биирдэстэригэр «Кыһыл Сулус», Одеры туорааһын иһин «Аҕа дойду сэриитин» I истиэпэннээх, Данцинг куораты босхолооһуҥҥа «Аҕа дойду сэриитин» II  истиэпэннээх уордьаннарынан, «Хорсунун иһин» уо.д.а. элбэх мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.

Аан дойду билбэтэх алдьархайдаах сэриитин уотуттан тыыннаах ордон төрөөбүт буоругар, ахтылҕаннаах дьонугар-сэргэтигэр төннөн кэлбит саллаат, үлэ үөһүгэр дьиҥнээхтии төбөтүн оройунан түспүтэ. Сунтаар оройуонун холкуостара уонна холкуостаахтара сэрии сылларыгар уһун кураантан, суттан улаханнык эмсэҕэлээн олороллоро. Бүлүү сүнньүнээҕи оройуоннартан (өрөспүүбүлүкэ да үрдүнэн ыллахха), Сунтаар хоргуйууттан уонна ыалдьан өлүүттэн киһитин сүтүгэ олус улахан этэ.

Бэҕэһээҥҥи хорсун саллаат Николай Матвеев «Ворошилов» холкуос бэрэссэдээтэлинэн талыллан, сиэхтэрин ньыппарынан үлэлээбитинэн барбыта. Дьоно-сэргэтэ киниэхэ өссө үрдүк итэҕэли биэрэн, САССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан талбыттара. 1970 сылтан Сунтаардааҕы бырамыысыланнай кэмбинээккэ столярдаан биэнсийэҕэ тахсыбыта. Көхтөөх уопсастыбанньык, сэссэлиистии үлэ удаарынньыга, туйгун рационализатор этэ.

Николай Николаевич  улахан олоҕу олорбут, бэйэтин хайҕаллаах көлүөнэтин кэрэ бэлиэ киһитэ этэ. Үлэтин-хамнаһын бу быһа сүүрдэн эрэ этилиннэ. Дьиҥэр, кини туһунан бүтүн кинигэ да суруллуон сөптөөҕө. Ийэ дойдутугар алдьархай ааҥнаабытыгар, кини мөлүйүөннэр курдук, эт түөһүнэн хаххалыы туруммута, норуотун аатын ааттатар курдук хорсуннук кыргыспыта. Эйэлээх олоҕу тутааччылар инники күөннэригэр өрүүтүн сылдьыбыта. Киһи буолан төрөөбүт иэһин дойдутугар, дьонугар, норуотугар толору төлөөбүтэ.

Үйэлэргэ Кэриэс уонна Айхал буоллун кинилэргэ, өлбүттэргэ уонна тыыннаахтарга, аан дойдуну адьарай аймаҕыттан быыһаабыт Кыайыылаах саллааттарга!