Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -11 oC

Сүрүн сонуннар

Бүгүҥҥү сонуннар

Бэлиитикэ

Тутуу туһунан сытыы сэһэргэһии

Кулун тутар 19 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Аартыкатыгар социальнай эбийиэктэри уонна чааһынай дьиэлэри тутуу боппуруостара» төгүрүк остуол буолан ааста.
21.03.24 18:51

Экэниэмикэ

Пилота суох пуойастар

Ааспыт нэдиэлэҕэ Судаарыстыбаннай Дуумаҕа «Арассыыйа тимир суоллара» АУо генеральнай дириэктэрэ, бырабылыанньа бэрэссэдээтэлэ Олег Белозеров хампаанньа үлэтин түмүгүн, инники былааннарын билиһиннэрдэ уонна дьокутааттар, фракциялар ыйытыктарыгар…
24.03.24 10:24

Уопсастыба

Терактан эмсэҕэлээбит дьону өйүүргэ сокуон барылын киллэрдилэр

Судаарыстыбаннай Дуумаҕа терактан эмсэҕэлээбит Арассыыйа олохтоохторун өйүүр туһунан сокуон барылын киллэрдилэр. Бу докумуону Судаарыстыбаннай Дуума бүддьүөккэ уонна нолуокка сис кэмитиэтин чилиэнэ Оксана Дмитриева көҕүлээтэ. Ол туһунан «Парламентская газета»…
27.03.24 09:39

Култуура

Дьааҥылар артыыстары тыыннаах тойугунан көрүстүлэр

"Артыыстар иhэллэр үhү",- диэн үтүө сурах дьааҥыларга өссө тохсунньу ыйга иhиллибитэ. Онон өр күүппүт артыыстарын көрсөөрү олохтоохтор кэлэр - барар күннэрин эрдэттэн аттаран, астарын-таҥастарын бэлэмнээбиттэрэ ыраатта. Болдьохтоох күн үүммүтүгэр күндү…
07.03.24 11:40

Түһүлгэ

Сааскы саарбах кэмҥэ

Аламай маҥан күн абыралын, үтүөкэн үрүҥ күн үтүөтүн билэргэ үүммүт күнү үөрэ - көтө, сүргэ көтөҕүллэ көрсөр дьоллоох түгэн, саҕаламмыт саҥа күнү айхаллыыр астык түгэн тосхойдо. Кубулҕаттаах кулун тутар ыйбыт кубулуҥ - дьибилиҥ буолар, күлэн иһэн дьэбин…
27.03.24 09:44

Тыа сирэ

Андрей Находкин: Дьон күннээҕи кыһалҕаны эрэ буолбакка, тыа сирин сайдыытыгар кэскиллээх этиилэри туруоруста

Ил Түмэн сиргэ сыһыаннаһыыга, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин бу күннэргэ бэйэтин уоукургар - Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар үлэлиир. Кини улуус баһылыга Дмитрий Тихоновы кытта улуус нэһилиэктэринэн сылдьан…
03.02.24 09:00

Дойдуга бэриниилээх буолуу сыла

Эһиил Пионерия төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтиэхпит

Бүгүн, алтынньы 1 күнүгэр, Москуба куоракка «Кыайыы» түмэлигэр Норуоттар икки ардыларынааҕы «СПО-ФДО» оҕолор уопсастыбаннай түмсүүлэрин сойууһун ассамблеята ыытылла турар. Арассыыйа эригийиэннэриттэн уонна СНГ дойдуларыттан кэлбит делегаттар сайдар саҕахтары…
01.10.21 23:59

Устуоруйа

Устуоруйа

Стамбулга мунан хаалбыппар Таҥара көмөлөспүтэ

2000 сылларга дуоллар 24-25 солк. этэ, онон Сочига барардааҕар Турцияҕа сынньаммыт быдан чэпчэки буолара. Сылаас, ыраас муораҕа күөлэһийэ сөтүөлээн, үгүс-үтүмэн аквапаркаҕа хатааһылаан, бассейнҥа сөрүүкээн, рестораҥҥа төһөнү кыайаргынан ас арааһын амсайан,…
31.08.23 20:56

Иккис Аан дойду сэриитэ (1939-1945) уонна Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии (1941-1945) - сахалар, эбээннэр, эбэҥкилэр, юкагирдар, чукчалар, долганнар сокуон быһыытынан ыҥырыллан кыттыбыт бастакы сэриилэрэ.

Иккис Аан дойду сэриитэ (1939-1945) уонна Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии (1941-1945) - сахалар, эбээннэр, эбэҥкилэр, юкагирдар, чукчалар, долганнар сокуон быһыытынан ыҥырыллан кыттыбыт бастакы сэриилэрэ.

Ол иһигэр, Иккис Аан дойду сэриитин саҕаланыытыгар сахалартан сүнньүнэн сэриигэ бэлэмнээх, анал үөрэхтээх өттө хото кыттыбыт эбит буоллаҕына, Аҕа дойду сэриитигэр ыҥырыллыбыттар ортолоругар үөрэҕэ суох, төрөөбүт тылларыттан атын тылы билбэт, түөлбэлэриттэн соччо ырааппатах өттө үгүс этэ. Сэриигэ анал үөрүйэҕэ суох дьон ортотугар сүтүк даҕаны улахан буолбута. Үөһээ ааттаммыт икки сэриигэ Саха сириттэн 62 тыһ. тахса киһи кыттыбыта. Олортон 36 тыһ. тахсата кыргыһыы толоонугар охтубута.

Кыргыһыыга тыыннаах ордуу, кыайыылаах тахсыы, атыттартан чорбойуу, хорсун быһыыны оҥоруу үгүс түгэҥҥэ хас биирдии сэрииһит тус кыаҕыттан, тулууруттан, хотоойу-дьорҕоот санаатыттан, булугас сытыы өйүттэн улахан тутулуктаах. Уйан-хатан биллэр күлүмэх түгэннэригэр Саха боотурдара атын омук сэрииһиттэриттэн тугунан да хаалсыбаттарын, сатаан кыргыһар дьоҕурдаахтарын көрдөрбүттэрэ, ону ааһан үгүс дьон сөҕөр-махтайар, бэлиэҕэ хаалларар, холобур оҥостор хорсун быһыыларын оҥортообуттара. Эр сүрэхтээх, тулуурдаах, мындыр саха саллаатын аата Улуу сэрии историятыгар суруллубута, сурулла турар, салгыы суруллуохтаах даҕаны.

55Аатырбыт снайпердар И.Н. Кульбертинов уонна А.М. Побережнай. 1 Украинскай фронт, 1944 с.

Арҕаа фроҥҥа сэриилэспит сахалартан Герой үрдүк аатын 7 сэрииһит ылбыта. Кыайыы 75 сылын көрсө ааспыт сэриигэ кыттыбыт саха сэрииһитин кэрэһилиир үс түгэни санатыахпын баҕарабын. Бу түгэннэр Аан дойду үгүс дойдулара кыттыбыт Улуу сэриилэригэр саха хайдах сэриилэспитин, саха сэрииһитэ диэн кимин-хайдаҕын балайда таба көрдөрөллөр.

1. Сокуон быһыытынан сэриигэ дьону сааһынан, ханна уонна тугу үлэлииринэн, доруобуйатын туругунан, о.д.а. ирдэбиллэринэн көрөн ыҥыраллара. Көҥүл өттүнэн тылланааччы эмиэ элбэх этэ. Сэриигэ көҥүл өттүнэн тылланыы – Ийэ дойдуга бэриниилээх буолуу, тус хорсун быһыы курдук ылыныллар.

Саха сирин хотугу улуустарыттан сэриигэ ыҥырыы бобуллар этэ. Ньурба улууһуттан төрүттээх, 1935 с. Саха национальнай байыаннай оскуолатын бүтэрбит Семен Иванович Сюльскай (1911-1975) Булуҥ улууһугар балыксытынан үлэлии сылдьан сэрии саҕаламмытын истээт фроҥҥа тылламмыта. Сэриигэ барар туһугар кини Күһүүртэн Ньурба сэлиэнньэтигэр диэри бастаан иккиэ буолан, онтон Эдьигээнтэн ыла соҕотоҕун 1942 с. тохсунньу-олунньу ыйдарга 130-тан тахса көстөөх сири хайыһарынан түспүтэ. Ньурбаҕа байыаннай учуокка туран, сэриигэ барар кыахтаммыта. Курскай тоҕойугар кыргыһыыга Белгород таһыгар бааһыран бэлиэҥҥэ түбэспитэ. Бэлиэнтэн күрээн, Украина партизаннарыгар холбоспута. Украинаны, Чехословакияны босхолоспута, Кыайыыны Прага куоракка көрсүбүтэ.

Советскай Союз үрдүнэн тыһыынчанан киһи Аҕа дойду сэриитигэр көҥүл өттүнэн тылланан кыттыыны ылбыта. Бу дьон ортотугар, санаа да ылбат ыраах сиригэр саҕаламмыт сэриигэ тиийэн Ийэ дойдутун көмүскэһэр соругу ыра оҥостон, хотугу тоһуттар тымныы оройугар, суола-ииһэ суох кыһыҥҥы иччитэх туундара-тайҕа уҥуор тоҥуу хаары, тибиини-хаһыыны ортотунан ханнык да арыалдьыта-дьөһүөлдьүтэ суох, бэйэтэ суол тэлэн сүүһүнэн көстөөх сиргэ собус-соҕотоҕун хайыһарынан туруммут саха киһитэ Семен Иванович Сюльскай аата биир ордук бэлиэлэрэ, уратылара. Сюльскай айана – сөҕүмэр айан. Аҕа дойду сэриитин историятыгар маныаха тэҥнэнэр күлүмэх быһыы – сэдэх, оттон кини курдук суолу тэлэн фроҥҥа аттаммыт – суох. С.И. Сюльскай холобура – Саха саллаатын булгуруйбат дьулуурун, тулуурун, эрдээх санаатын, төрөөбүт сиригэр-уотугар тапталын биир бэлиэтэ, кэрэһитэ. Бу айан туһунан биһиги эрэ буолбакка, атын омук, атын дойду дьоно-сэргэтэ эмиэ билиэх кэриҥнээх.

2. Аҕа дойду сэриитигэр сахалар сыысхала суох, бэргэнник ыталларынан аатырбыттара, фроҥҥа снайпердар хамсааһыннарын бастакынан тэрийсибиттэрэ, тыһыынчанан киһини снайпер идэтигэр уһуйбуттара.

Ленскэй Бэчинчэтиттэн төрүттээх, сэрии саҕаланыытыгар Ленинград театральнай институтун студена Егор Иванович Мыреев (1921-1942) Аҕа дойду сэриитигэр снайперскай хамсааһыны төрүттэспитэ. Кини 1941 с. от ыйын 24 к. сахалартан бастакынан анал снайперскай ахсааны саҕалаабыта. Ити күнтэн 1942 с. олунньу 10 к. дылы снайпер Егор Мыреев 65 өстөөҕү кыдыйбыта.

5Снайпер Ф.М. Охлопков. 1 Калининградскай фронт, 1943 с.

Байаҕантай (Томпо) улууһуттан төрүттээх, сэрии иннинэ Алдан бириискэлэригэр көмүскэ, төрөөбүт нэһилиэгэр механизаторынан үлэлээбит Федор Матвеевич Охлопков (1908-1968) фроҥҥа 1941 с. атырдьах ыйыгар ыҥырыллыбыта. Сэриини Белоруссияҕа түмүктээбитэ, Москваҕа Кыайыы Парадыгар кыттыбыта. 1942 с. алтынньы ыйтан 1944 с. бэс ыйын 23 күнүгэр дылы (ол эбэтэр сэриигэ кыттыбыт 3 сыл 9 ыйыттан 1 сыл 7 ыйы кыайбат кэм иһигэр) Ф.М. Охлопков снайпер быһыытынан анал ахсаан аһан 429 өстөөх саллаатын уонна офицерын суох оҥорбута. Кини автоматынан, пулеметунан, танканы ытар саанан, минометунан, 45-мм пушканан дэгиттэр үчүгэйдик ытара, үгүс экспердэр Ф. Охлопков сэрии устатыгар 1 тыһ. тахса өстөөҕү сууһарбыта диэн ааҕаллар.

Өлүөхүмэ Тээнэтиттэн төрүттээх, сэрии иннинэ төрөөбүт дойдутугар «Саҥа олох» холкуоска булчутунан, табаһытынан үлэлээбит Иван Николаевич Кульбертинов (1917-1993) фроҥҥа 1942 с. бэс ыйыгар ыҥырыллыбыта. Сэриини Чехословакияҕа түмүктээбитэ. 1943 с. олунньу ыйыттан сэрии бүтүөр диэри (2 сыл 3 ый кэриҥэ) снайпер быһыытынан 252 (сорох ааҕыынан – 428) өстөөх саллаатын уонна офицерын кыдыйбыта. Аҕа дойду сэриитигэр снайперскай хамсааһыны уонна И.Н. Кульбертинов олоҕун үөрэтээччилэр бу да ахсаан лаппа ситэтэ суоҕун бэлиэтииллэр. 

Аҕа дойду сэриитин сылларыгар Кыһыл Армияҕа 420-чэ тыһ., ол иһигэр анал үөрэххэ 9 тыһ. тахса снайпер бэлэмнэммитэ биллэр. Снайпердар, ордук бастыҥ, чулуу снайпердар тарбахха баттаналлара, ахсааҥҥа сылдьаллара. Ф.М. Охлопковы, И.Н. Кульбертиновы сэриилэһэр фронт икки өттүгэр билэллэрэ. Бэйэлэрин дьоно харыстыыллара, өстөөх эрдэттэн сэрэнэрэ, анаан бултаһа сатыыра. Ф.М. Охлопков уонна И.Н. Кульбертинов Аҕа дойду уонна Иккис Аан дойду сэриилэрин уһулуччулаах снайпердарын ахсааныгар киирбиттэрэ, Федор Матвеевич Охлопков аата ити икки сэрии 10 чулуу снайперын иһигэр ааттанар.

Саха снайпердарын ортолоругар хас эмэ уонунан өстөөҕү кыдыйбыт бэргэн ытааччы үгүс этэ. Чопчу бигэргэтиллибит ахсаанынан Арҕааҥҥы фроҥҥа сэриилэспит 10 бастыҥ саха снайпера 1600-тэн тахса өстөөх саллаатын кыргыбыта. Ити ситиһиилэринэн кинилэр кыргыһыы толоонугар охтубут тыһыынчанан биир дойдулаахтарын туһугар өһөгөйдөөх ахсааны дьоһуннук толуйсубуттара.

Манна сыһыаран эттэххэ, сахалар Аан дойду сэриитэ саҕаланыан инниттэн үтүөкэн хайыһардьыт, бэргэн ытааччы быһыытынан Дойду үрдүнэн биллэн барбыттара. Ол курдук, 1933 с. олунньу ыйга Саха национальнай байыаннай оскуолатын (1925-1941) курсаннара сэттиэ буолан Дьокуускайтан Хабаровскай к. диэри 2040 км. сири 43 күн устата хайыһарынан түспүттэрэ. Кэлин Советскай Союз Маршала буолбут командарм В.К. Блюхер (1890-1938) курсаннары тус бэйэтинэн көрсүбүтэ: «Эһиги, сахалар, тыйыс Хоту дойду олохтоохторо, ханнык баҕарар бойобуой сорудаҕы толорорго бэлэмҥитин көрдөрдүгүт», – диэн махтаммыта.

Салгыы, 1938 с. Москва к. ыытыллыбыт Кыһыл Армия тэриллибитэ 20 сылыгар аналлаах Бүтүн Союзтааҕы ытыыга спартакиадаҕа эмиэ Саха национальнай байыаннай оскуолатын хамаандата (6 курсант) Дойду бары муннуктарыттан кыттыбыт 83 хамаандаттан  3-с миэстэҕэ тахсыбыттара, онтон Н.П. Харитонов диэн курсант тус ахсааҥҥа иккис миэстэни ылан, Нарком К.Е. Ворошилов махталын туппута. Советскай Союз Маршала С.М. Буденнай онно: «Сахалар – туйгун булчуттар уонна туйгун ытааччылар», – диэн анаан бэлиэтээбитэ.

3. Чурапчы улууһуттан төрүттээх, сэрии иннинэ учуутал идэлээх Гавриил Дмитриевич Протодьяконов (1911-1974) фроҥҥа 1941 с. балаҕан ыйыгар ыҥырыллыбыта. Сэриини Берлиҥҥэ түмүктээбитэ. Артиллерист Г.Д. Протодьяконов 1943 с. атырдьах ыйыгар пушка расчетуттан соҕотох хаалан баран биир кыргыһыыга үс «тигр» танканы умаппыта. Сталинград иһин кыргыһыыга кини 45 мм пушкатын өстөөх траншеятыгар ыкса чугаһатан туруорбута уонна кимэн киирэн иһэр икки таҥканы, өстөөх атын техникатын урусхаллаабыта. Бэйэлэригэр чугаһа бэрт буолан, немец авиацията да, ыарахан артиллерията да кинини буомбалыыр, ытыалыыр кыаҕа суоҕа. Бу хапсыһыыны кэтээн көрбүт 62-с армия командующайа В.И. Чуйков Г.Д. Протодьяконовы ыҥыттаран кэпсэтэн баран, Сталинград көмүскэлигэр өстөөххө ыга киирэн сэриилэһэр тактиканы (ньыманы) түргэнник тарҕатар туһунан дьаһал оҥорбута.

6С.И. Сюльскай, кэргэнэ М.Н. Мороз. Украина, Врадиевка, 1945 с.

Кыргыһыыга өстөөҕүҥ күүппэтэх, соһумар, саҥа сэриилэһэр ньыманы туттуу – утарылаһааччыгар улахан хоромньуну, оттон бэйэҕэр ситиһиини, кыайыыны тосхойор. Маннык түгэн бүтүн сэрии историятыгар даҕаны элбэҕэ суох, сэдэх буолар. Г.Д. Протодьяконов тобулбут ньымата биһиги сэриилэрбитин ордук өстөөх буомбалааһыныттан уонна ыарахан артиллериянан, минометунан ытыалааһынтан харыстаабытын туһунан Сталинградка сэриилэһии историятыгар суруллубута. Волгоград к. оҥоһуллубут  «Сталинград иһин кыргыһыы» диэн панорамаҕа өстөөххө ыга киирэн пушканан ытыалаһа турар артиллерист Гавриил Протодьяконов саас-үйэ тухары киллэриллибитэ.

Ааспыт Улуу сэриигэ кыттыбыт Кыһыл Армия уонунан мөлүйүөн саллаатын кэккэтигэр ахсаан өттүнэн төһө да аҕыйаҕын иһин, саха саллаата аатын ааттатар, бэйэтин билиннэрэр гына сэриилэспитэ. Саха бастыҥ сэрииһиттэрин туһунан бүтүн армия, фронт, ону ааһан өстөөх кытта билэрэ. Иккис Аан дойду сэриитин уонна Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии историятыгар саха саллаатын туһунан бэргэн ытааччы, хорсун, тулуурдаах, мындыр сэрииһит диэн өйдөбүл олохсуйбута. Биһиги, ыччаттара, кинилэр үрдүк ааттарын харыстыыр, үйэтитэр, эбии күүһүрдэр, батыһар төлөрүйбэт иэстээхпит.

Александр Жирков, Ил Түмэн

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением