Кинигэ ааптара Филологическай наука кандидата, Арассыыйа суруналыыстарын Сойууһун чилиэнэ Ангелина Кузьминаны кытта кэпсэттим.

Ангелина Афанасьевна, кинигэҥ туһунан кэпсэтиибитин саҕалыах. Сэһэн дьиҥнээх сэрии буойуна, ураты дьылҕалаах киһи хараҕынан кэпсэнэр.

Кинигэни СӨ чэпчэки атлетикаҕа успуорт маастара Василий Николаевич Кузьмин уонна кылаабынай дьоруойун улахан кыыһа Антонина Николаевна Чердонова буолан хомуйан оҥордубут.

Сэрии саҕаламмытын туһунан ыар сурах Саха сирин тилийэ  көппүтэ. Норуот чулуу дьоно кыа хааннарын тохпуттара, сырдык тыыннарын былдьаппыттара. Бүлүү улууһугар ыраах баар Түҥ өрүс орто тардыытыттан, бу өрүс үөһээ өттүнэн бүтэ сыһыар диэри тэнийэн сытар Үгүлээт нэһилиэгиттэн байыаннай-бэлитиичэскэй оскуоланы бүтэрбит соҕотох кадровай офицер, Аҕа дойду Улуу сэриитин  кыттыылааҕа, педагогическай үлэ бэтэрээнэ, Анаабыр улууһун Бочуоттаах олохтооҕо, булчуттар уопсастыбаларын чилиэнэ, Үгулээт нэһилиэгин сэрии уонна тыыл бэтэрээннэрин сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, 13 оҕо тапталлаах аҕата Георгий Дмитриевич Борисов сэриигэ сылдьан тугу көрбүтүн, хайдах эрэйдэммитин, саллаат хараҕынан анааран, Улуу Кыайыы 50 сылыгар кинигэ гынан бэлэмнээн таһаарар баҕа санаалааҕа кыайан тахсыбакка хаалбыта. Кэлин ол толору рукопиһа олох да сүтэн, кинигэ күн сирин көрөр дьылҕата ыараабыта. Ол да буоллар, улахан кыыһыгар Антонина Николаевнаҕа хаалбыт илбирийбит тэтэрээт быһыта-орута сылдьар саһарбыт лиистэрин холботолоон, туох кэнниттэн туох суруллубут буолуон сөбүн сааһылаан, уруучука, харандаас суола сүтэн эбэтэр сииккэ ылларан көстүбэт буолбутун, кыайан ааҕыллыбат бытархай буочарын ааҕан элбэх үлэни көрсөн бэчээккэ бэлэмнээтибит. Ол бэчээттиирбит тухары биир дойдулаахпыт Георгий Дмитриевич хорсун быһыытын сөҕөн, сэрии алдьархайын харахха көстөн кэлэрдии үчүгэйдик суруйбутун сыаналаан, хайаан да ааҕааччыга тахсыахтаах дии санаабыт толкуйбут баһыйан, сыралаһан туран күүскэ үлэлээтибит.

Олус үчүгэй бачыыны ылсыбыккыт. Суруллубут суоруллубат диэн маны этэн эрдэхтэрэ. Барытын хомуйуох, таҥыах диэтэххэ - уустук үлэ.

Хомойуох иһин кинини билэр сэрии бэтэрээннэрэ, саастыылаахтара, бииргэ төрөөбүттэрэ суох буолбуттара, бэл, үөрэппит оҕолоро биллэ кырдьыбыттара, аҕыйаабыттара ыарахаттары үөскэттэ. Ол да буоллар кинини кытта алтыспыт дьонтон ыйыталаһан, Национальнай архыыпка сылдьан, бэчээккэ тахсыбыт матырыйааллары көрдөөн, биэрбит дьон ахтыыларын барытын киллэрдибит. Хаартыскаларга кимнээх түспүт буолуохтарын сөбүн кыахпыт баарынан билбиппитин ыйдыбыт. “Хоһооннор хомуурунньуктара” диэн туспа суруйбут хомоҕой тыллаах үчүгэй хоһооннордоох тэтэрээттэрэ, хомойуох иһин, көстүбэтилэр. Онон кини үрүҥэр таһаарбатах сорох хоһоонноро эрэ көстүбүттэрин бэчээттээтибит.Кинигэттэн биир эмэ түгэни ахтан аастахха?Георгий Дмитриевич бу суруйуутугар Бүлүү эбэ оҕолоро 1942 с. бэс ыйын 22 к. “Пропагандист” борокуотунан куорат анныттан араҕан айаннаабыттара долгутуулаахтык ойууланар. Ол баран иһэн Бүлүү училищетын бииргэ бүтэрбит Тимофеев П. муҥурдааҕа тэстэн өлбүт. Онон табаарыстара мустан өлбүт доҕордорун иин хаһан, суорҕаҥҥа суулаан баран аара көмпүттэр. Ити кэмҥэ борокуот мас ылаары тохтоон турар кэмигэр Бүлүү умнаһын бөҕөстөрө мустан, төрөөбүт сирдэриттэн арахсан эрэллэрин бэлиэтээн “сытыйар иҥиири тугун харыстаатахпытый” диэн ааттаан тустубуттара кэпсэнэрэ хайа саха ыччатын сүрэҕин уйадыппат буолуой... Бу барбыттартан үгүстэрэ төннүбэтэхтэрэ, арааһа, итинник оонньуу-көрүлүү түһэн бүтэһигин тутуһан-хапсыһан хаалбыт буолуохтаахтар...

Сэриилэһэр үөрэҕи, киһи тыыныгар турууга үөрэтии алдьархайын, саха саллаатын чэгиэн өйүнэн мындырдык этэр: “Уопсайынан, киһи киһини өлөрөргө сыллаан, ыйдаан, араастаан кыргар мындырга, сэптэри туттууну баһылыырга букатын да үөрэммэтэ буоллар хайдахтаах үчүгэй буолуох этэй?!”

Оттон чуолаан буойун Георгий Борисов туһунан эттэххэ? Уһулуччу дьоҕурдаах киһи эбит дии? Хас да омук тылын билэр эбит...

Оннук. Ниэмэстии, поляктыы, чиэхтии, австриялыы тылларынан иҥнигэһэ суохтук, холкутук кэпсэтэрэ, суруйара. Рукопиһын ааҕан истэх аайы бойобуой сорудахтары түргэнник уонна сөпкө чиэстээхтик толороро, дьоҥҥо мындыр сыһыана, булугас сытыы өйө ордук дьэҥкэтик арыллан иһэр. Сэрии хонуутугар ротатын дьоно тыыннаах хаалалларыгар сөптөөх тактиканы тутуһан салайара көстөр. Маныаха кини оҕо эрдэҕиттэн сорсуннаах булчут буолар сатабыла эмиэ көмөлөспүт курдук. Холобур, 1945 с. Австрияҕа сырыттаҕына оһуобай сорудаҕы биэрбиттэр: Вена куорат хаайыытыттан хаһыы оҥорон, 2 үспүйүөн куотан, Чехословакия кыраныыссатын туораабыттар. Ол дьону баандаларга тиэрдибэккэ суһаллык тутарга сорудах биэрбиттэр. Онно бэрт түргэнник суолларын батыһан тутан кэтэһэн олорор сэбиэскэй судаарыстыба куттал суох буолуутун үлэһиттэрин хапытааныгар туттарбыт.

Кинигэ уратыта – баары баарынан.

Бу ордук сыанабыллаах – буолбут быһыыны-майгыны атын литератураҕа суруйууларга курдук хайҕаммакка, туох да киэргэтиитэ суох хайдах баарынан суруйбута умсугутар. Сыыһа-халты туттуу да баарын туһунан чахчылары кырдьыктаахтык ойуулаабыта болҕомтону тардар, холобур: “...Бэс саҕатыгар турар хутор баара. Ол хутор арҕаа өттүгэр дириҥ аппа баар. Мин управление взводун аҕыйах уолаттарын кытта ити аппаны сыныйа сылдьан эмиэ рота кэриҥэ саллаат өлүгэр кэтиллэ түстүм. Аппаҕа окуопаланан сыппыт ротаны биһиги реактивнай минометтарбыт алҕас саппыттар. Өлүктэр алыс элбэҕэ суохтар буолан баран көрүөххэ ынырыктара сүрдээх. Бары хара хоруо буолбуттар. Термитнэй снаряд эстэригэр 700 кыраадыс итиини таһаарар сурахтааҕа, ол аанньа оҥоруо дуо?...”

Кинигэ сүрүн санаата, сыаннаһа туохха сытар?

Георгий Дмитриевич сэрии туһунан дьиҥнээҕи суруйан хаалларбыт бу рукопиһа олоххо үөрэтэр-такайар дириҥ түмүктээһиннэрдээх этиилэрдээх буолан, киһи элбэххэ үөрэнэр, иитэр суолтата күүстээх. Сэрии чахчытын, оччотооҕу кэми анаан үөрэтэргэ историческай суолталаах дьоһун матырыйаал буолар. Кини киһи быһыытынан үтүө мөссүөнүн сүтэрбэтэҕин, киһилии сыһыаны туохтааҕар да сыаналыырын бу тыллар туоһулууллар: “...Арааһа, сэриигэ да сылдьан киһи тыыннаах мишень эрэ буолбакка, син киһи киһитинэн хаалар эбит...”.

Георгий Дмитриевич Борисов Аҕа дойду улуу сэриитигэр өстөөҕү утары хааннаах сэриигэ хорсуннук сэриилэспитин иһин Кыһыл Сулус уордьаны ылбыта элбэҕи этэр. Лопатуй дэриэбинэ аттыгар ниэмэс икки тааҥката кинини эккирэтиилэригэр илиитигэр таптаран госпитальга киирбитэ. Онно дьонун сүтэрэн өлбүтүн туһунан дьиэтигэр алҕас биллэрии кэлбитин бэрэссэдээтэл кини кырдьаҕас тулаайах хаалбыт ийэтин аһынан өр кэмҥэ тиксэрбэккэ сылдьыбыт. Георгий Дмитриевич Борисов киһи буолар кэскилэ тардан, уоттаах сэрииттэн төрөөбүт дойдутугар тыыннаах эргиллэн кэлэн, партия сэкиритээригэр тиийэ үлэлээн-хамсаан, оҕо-уруу тэнитэн, саха ыччатын үөрэтэн-такайан, ол оҕолоро учууталлар учууталлара буола үүнэн-сайдан, киһи киэнэ килбиэннээҕэ олорон ааспыт эбит. Оҕолоро бары туруу үлэһит буолан аатын ааттаталлар. Билигин төрөөбүт Тылгынытын уонна  олорбут, үлэлээбит Үгүлээтин нэһилиэгин оскуолатын үөрэнээччилэрэ кини сэриигэ бойобуой сулууспатын үөрэтэн чинчийэр үлэлэри суруйаллар, онон аата умнуллубат, килбиэннээх бойобуой суолун холобур оҥостоллор.

Сэрии төһөлөөх ыал чэгиэн ыччатын этин-сиинин сэймэктээбитэ, ийэ хараҕын уутун тохпута, оҕолору атах сыгынньах тулаайах хааллартаабыта буолуой?! Арай бу алдьархай ааҥнаабатаҕа буоллар, сахалар төһөлөөх элбиэ этибитий?! Сыл хонук ааһан истэҕин аайы ааспыт сэрии кэминээҕи көлүөнэ аҕыйыыр. Олоххо саҥа, сэриини билбэтэх ыччат кэлэн иһэр. Ыччат уруккуну ытыктыыр, саҥаны айар-тутар, барҕардар, түстүүр, төлкөлүүр, кэскиллиир туһугар ааспыты ахтар, билэр, сүгүрүйэр буолуохтаах! 

Кинигэни хантан булан ааҕыахха сөбүй?

Бу кинигэ толору барыйаана Бүлүү улууһун киин бибилэтиэкэтигэр оцифровкаланан тахсыбыта. Сыылката https://e-librvil.ru/book77/

Ангелина Афанасьевна, кэпсээниҥ иһин махтал!