28 суукка устата тохтоло суох

Михаил Петрович Трулин 1941 сыллаахха балаҕан ыйын 2 күнүгэр I Курбуһах нэһилиэгин «Нөкүнү» диэн кыра холкуостан армияҕа ыҥырыллан барбыта. Уус-Алдан оройуонуттан сүүсчэкэ киһи баара.

Дьокуускайтан «Лермонтов» диэн борохуотунан устаннар, Чита куоракка тиийбиттэр. II Чита станцияттан Антипиха диэн сиргэ байыаннай лааҕырга кылгас кэмҥэ үөрэммиттэр. Ол кэнниттэн алтынньыга фроҥҥа ыыппыттар. Михаил IV Украинскай фронт 618-317 стрелковай полкатыгар пехотаҕа түбэспит.

Кини бастакы байыаннай сүрэхтэниитин Харьков куорат аннынааҕы кыргыһыыга ааспыта. Буулдьалар үрдүнэн-ойоҕоһунан сырдырҕаһан ааһаллара, граната эстэр тыаһа иһиллэрэ, өстөөх сөмөлүөттэрэ буомбалаан дэлби тэптэрэн, киһи куйахата күүрүөхтүү ыйылаһан ааһаллара. Дьиҥ чахчы сибиниэс ардаҕар майгынныыра.

— Сүүрбэ аҕыс күннээх-түүн устата уоскулаҥы билбэт кыргыһыы буолбута. Биир дойдулаахтарым элбэх этилэр. Аҥаардас Уус-Алдантан сүүрбэ киһи баара. Оттон ротаҕа сахалар 80 этибит. Үс хонук иһигэр бааһыраннар уонна сэрии хонуутугар охтоннор, сэттиэ эрэ буолан хаалбыппыт.

Мин кэлин санныбар уонна илиибэр бааһырбытым. Саратов куоракка ый кэриҥэ госпитальга сытан эмтэммитим, — диэн ахтыытыгар Михаил Петрович суруйар.

Госпитальга сытан баран, Михаил иккиһин фроҥҥа барбыт. Воронежка эмиэ кылгас кэмҥэ байыаннай үөрэххэ үөрэммит. Сталинград туһаайыытынан улахан кыргыһыыга кыттыбыт. Иккистээн бааһырбыт. Госпитальга икки ый устата сытан эмтэммит уонна салгыы кыргыһыыларга кыттар кыаҕа суох буолан, төрөөбүт-үөскээбит ахтылҕаннаах дойдутугар эргиллэн кэлбит.

Ленинград оборонатыгар кыттыбыта

Илья Никитич Карамзин 1920 сыллаахха Уус-Алдан оройуонун Лөгөй нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Бииргэ төрөөбүт уон биир этилэр. Бу нэһилиэккэ оскуола диэн суоҕа. Үөрэниэн баҕалаахтар Чараҥайга уонна Томторго өйүөлээх сылдьан үөрэнэллэрэ. Элбэх оҕолоох ыал Ылдьааны кыайан үөрэттэрбэтэхтэрэ. Онон кини үөрэх сырдыга диэни билбэтэҕэ. Салайар дьоҕурдаах уолу холкуоска биригэдьииринэн анаабыттара.

Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаламмытыгар бастакы хомуурга икки бииргэ төрөөбүт убайдарын Тихоны уонна Хабырыыһы ылбыттар. Сотору буолаат, кинилэр сэрии хонуутугар охтубут сурахтара кэлбитэ.

1942 сыллаахха Ылдьааҕа армияҕа ыҥырыллар бэбиэскэ тиийэн кэлбитэ. Ленинград фронугар тиийбитэ. Бастаан кинини 152 №-дээх саппааска сылдьар стрелковай полкаҕа ылбыттара. Онтон Ленинград оборонатыгар сэттэ ый устата ахсыс огнеметнай батальоҥҥа огнеметчиктаабыта.

Волховскай фроҥҥа атаакаҕа киирэн иһэн снаряд эстиитигэр түбэспитэ. Сиһигэр уонна атаҕар бааһырбыта. Ити 1944 сыл этэ. Ленинградка биэс ый устата госпитальга сытан эмтэммитэ. Эдэр киһи доруобуйата көнөн, иккистээн уоттаах сэриигэ эргиллибитэ. Ылдьаа I Балтийскай флот муора пехотатыгар түбэспитэ. Кронштады ылыыга кыттыбыта.

Төһө да кыайыы буоллар, 1946 сыл от ыйыгар диэри стрелогунан армияҕа сулууспалаабыта. Илья Никитич «Германияны кыайыы иһин», «Ленинград оборонатын иһин», о.д.а. мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.

Сэрии хонуутуттан эргиллибэтэҕэ

Василий Петрович Лыткин 1941 сыллаахха сэтинньи 7 күнүгэр фронтан дьонугар суруйбут суруга мин иннибэр сытар.

 «Бары аймахтарым: Макаров Өндөрөй, Даарыйа Макарова, Макарова Кэтириис, Лыткин Мэхээлэ, Уоһукап Уйбаан буолаҥҥыт дорообото тутуҥ. Мин бэрт үчүгэйдик сылдьабын. Доруобуйа чааһа сүүстэн биири талбыт курдук үчүгэй. Арай дойдубун уонна дьоммун ахтабын. Бу күҥҥэ диэри биһиги нэһилиэк уолаттара үчүгэйдик сылдьаллар буолан баран, Уйбаас сирэйэ иһэн эмкэ барбыта. Сокуонньукап «Үүнүү» уола баартын тухары эмиэ сытар. Уоннааҕы уолаттар бары бэрт үчүгэйдик сылдьабыт, үөрэнэбит. Мин аадырыһым маннык: ВСЖД станция Мальта, почтовый ящик №1272/ж. Дьэ эһиги суруйуҥ, хайдах олордугут уонна биһиги кэннибититтэн кимнээх кэлбиттэрин. Миигиттэн нолуок этэ, арыыта, харчы даҕаны бырыһыан быһыытынан төлөнүөхтээх уонна сойуомунан харчы. Кэргэттэрбэр сууттан көмөлтө кэлиэхтээх. Бу миэстэҕэ сэтинньи 7 күнүгэр диэри хаар түһэ илик. Кэтириис, оҕуһун этиттэн биирдэ сиир эттэ эмиһиттэн уураар, баҕар аны саас тиийиэм. Ону кытта сиир арыыта уураар. Мин туох да сонуну истибэппин. Маах да нууччалары кытта сылдьабыт. Нууччалыы билбэт буолан, тыла суох дьон курдук сылдьабыт. Эһиги холкуостан төһө күнү ааҕыстыгыт? Дохуот төһө кэллэ? Ити кэннэ суруйар сонун бүттэ. Мин тиийиэхпэр диэри бука бары ыалдьыбакка үчүгэйдик олоруҥ. Суруйдум Лыткин Баһылай Бөтүрүөбүс. 7.11.1941 сыл».

Баһылай 1942 сыллаахха тохсунньу 29 күнүгэр фронтан суруйбут иккис суруга дьонугар кэлбит.

«Таптыыр кэргэттэрим Мэхээлэ, Кэтириис буолан тус бэйэбиттэн дорообото ыга тутуҥ. Мин бэрт үчүгэйдик сылдьабын. Мальта диэн сиртэн үөрэхпин бүтэрэн, боруоҥҥа баран иһэбин. Бэйэм доруобуйам чааһа үчүгэй. Туох да сонуну истибэппин. Бу ый 29.01.42 с. Москуоба уобалаһыгар кэллибит. Сонунум диэн улахан Сибэри өстөөхтөр буомбалаабыттарын көрөн наһаа кыһыйдым-абардым. Мин Мальтаҕа олорон ыыппыт 150 солкуобайгытын уонна тэлигирээмэни туппутум. Эһигиттэн сурук, тэлигирээмэ кэлиэ диэн наһаа күүтэр этим. Бу бириэмэҕэ диэри эһиги хайдах олороргутун истибэккэ кэллим. Билигин ханна тиийэр биллибэт, сэрэйдэхпинэ соҕуруу боруоҥҥа тиийэрбит буолуо. Тиийэр сирбит уонча көс хаалла дииллэр. Манан суруйар сонун суох, аныгы сурукпар диэри быраһаайдарыҥ. Суруйдум Лыткин Баһылай Бөтүрүөбүс. 29.01.1942 сыл» (Суруктар туох баалларынан, көннөрүллүбэккэ бэчээттэннилэр).

Василий Петрович Лыткин туһунан кылгас ахтыыны саха тылыгар үөрэппит учууталым Варвара Петровна Румянцева кэргэнэ Михаил Прокопьевич Гуляев суруйбут:

— Василий биһигиттэн аҕа киһи этэ. «Кыһыл сардаҥа» холкуоска фермаҕа хас да сыл устата биригэдьиирдээбитэ. Кыра үөрэхтээх киһи этэ. Холкуос биир актыыбынай салайааччыта. Кини сэрии хонуутугар охтубутун туһунан военкоматтан биллэрии кэргэнигэр Екатерина Андреевна Макароваҕа кэлбит, — диэн Михаил Прокопьевич ахтыбыт.

Сыл-хонук аастаҕын ахсын Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыбыт ытык дьоммутун, бэтэрээннэри кытта баалларына баттаһа, атах тэпсэн олорон, сэһэргэспэтэхпит, историяны мүлчү туппуппут диэн төһөлөөх кэмсиниэхпит иннибитигэр турдаҕа. Ити ахтыылары оскуоланы бүтэрэн баран хомуйбуппун. Билигин ааҕа олорон, өссө дириҥник хаһан ыйыталаспатахпын диэн кэмсинэбин.

«Дьыалатыгар дакаастыы баран иһэбин»

Саха Өрөспүүбүлүкэтин народнай артыыһын Владимир Заболоцкайы үгүстэр билэр буолуохтаахтар. Кини күн күбэй ийэтэ Анна Петровна Заболоцкая хаан-уруу аймахтара Василий уонна Гавриил тустарынан кылгас ахтыы суруйбут.

— Убайым Илья Васильевич Мигалкин аатын ааттатар, буруо салгыыр икки уол оҕолооҕо. Улахан уол, учуутал идэлээх Баһылай уон сыл устата Дьокуускайга оскуолаҕа дириэктэрдээбитэ. Аччыгый уол Гавриил  убайыгар олорон, Дьокуускай куорат 2 уонна 4 №-дээх оскуолаларыгар үөрэммитэ. Кини 1939 сыллаахха Дьокуускайдааҕы педагогическай институту бүтэрбитэ. Төрөөбүт оройуонугар тахсан, Дүпсүн уонна Найахы орто оскуолаларыгар учууталлаабыта. Кини математиканы уонна физиканы үөрэтэрэ. Итиннэ үлэлии сылдьан хомуньуус партияҕа кандидатынан киирбит.

Баһылайдаах Хабырыыс фроҥҥа 1942 сыллаахха ыҥырыллыбыттара. Төрөөбүт дойдуларыгар ытык иэстэрин төлүү сылдьаннар, кыргыһыы толоонугар охтубуттара. Дойдуларыгар эргийбэтэхтэрэ, — диэн балыстара Анна Заболоцкая суруйан хаалларбыт.

Анна Петровна убайын Хабырыыс фронтан ыыппыт түөрт суругун көрөн-харайан илдьэ сылдьыбыт. Онтон биир суруга баарын бэчээттиибит.

«Дорооболоруҥ! Мин сылдьыым үчүгэй, доруобуйа чааһа бэрт. Үөрэнэн бүппүтүм өр буолла. Билигин ол үөрэхпин дьыалатыгар дакаастыы баран иһэбин. Билигин Вологоя диэн куоракка кэлэн олорон суруйдум. Сибилигин сатыы бараары олоробун. Уһаатаҕына үс хонугунан охсуһууга киирсэрбит буолуо. Дьэ хайдах сылдьарым биллибэт. Төрөөбүт дойдум иннигэр турар иэспин иккиттэн биирин төлүөхтээхпин. Биитэр төбөм ойуурга хаалыахтаах, биитэр айхал-уруй ылыахтаахпын. Көрсүөххэ диэри быраһаайдарыҥ. Суруйдум эһи уолгут Мигалкин Гавриил Ильич. 19.11.1943 сыл».

* * *

Уоттаах сэриигэ кыргыспыт, кыайыыны уһансыбыт биир дойдулаахтарым тустарынан ахтыылартан таҥан суруйбуппун кытта билиһиннэрдэххэ итинник. Сыл-хонук аастаҕын ахсын Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыбыт ытык дьоммутун, бэтэрээннэри кытта баалларына баттаһа, атах тэпсэн олорон, сэһэргэспэтэхпит, историяны мүлчү туппуппут диэн төһөлөөх кэмсиниэхпит иннибитигэр турдаҕа. Ити ахтыылары оскуоланы бүтэрэн баран хомуйбуппун. Билигин ааҕа олорон, өссө дириҥник хаһан ыйыталаспатахпын диэн кэмсинэбин.