Эрдээх саха уолаттара саа-саадах тутан, Ийэ дойдуларын көмүскүү аттаммыттара. Суостаах сэрии толоонугар үгүстэр охтубуттара, сорохтор улаханнык эчэйэн, төрөөбүт төрүт түөлбэлэригэр төннүбүттэрэ.

“Лүүчүннэр үйэлэр аҥааттар аартыктарынан” хомуурунньукка (ааптардар М.П. Григорьев, С.С. Ионов) “Уоттаах сэрии холоругар” диэн бэһис олукка кыргыһыы толоонугар охтубуттар уонна этэҥҥэ эргиллибиттэр испииһэктэрэ баар. Манна сурулларынан, Кэбээйиттэн фроҥҥа 1082 киһи ыҥырыллыбыт. Итинтэн 777 эрэ тыыннаах эргиллибит, 305 киһи кыргыһыы хонуутугар охтубут уонна сураҕа суох сүппүт. Кэбээйилэр фроҥҥа 259 399 солкуобайынан, биир киилэ көмүһүнэн, 1716 ичигэс таҥаһынан көмөлөспүттэр.

Улуу Кыайыы туһугар туруулаһан, олохторун толук уурбут хорсун-хоодуот саха уолаттарын ааттара үйэлэргэ умнуллубат. Ол курдук, биһиги нэһилиэкпит чулуу уола Иван Еремеевич Сидоров Аҕа дойдуну көмүскүүр улуу сэриигэ 1942 сыл бэс ыйын 13 күнүгэр бэбиэскэни тутаат аттаммыт.

Мукучу нэһилиэгин кыраайы үөрэтэр түмэлин матырыйаалыттан: «Наш земляк – воздушный стрелок. Служил в армии 7 лет». 1942 сыллаахха  582-с нүөмэрдээх байыаннай чааска – бэргэн ытааччы. 1943 сыллаахха 2331-с байыаннай чааска – көтөр аал сэбилэниитин маастара. Иван Еремеевич сержант этэ, хас да хайҕал лиистээх. Олортон биирдэстэрэ – «За долголетнюю безупречную службу в Вооруженных силах СССР сержант Сидоров И.Е. награждается настоящей фотокарточкой у боевого знамени». Командир в/пп №23317 Полковник Заноздра. 21.06.49.»

Оттон сержант В.Кудашев «На земле и воздухе» диэн бэлиэтээһинигэр маннык ахтар: «Прежде чем приступить к выполнению упражнения по стрельбе в воздухе, воздушные стрелки и стрелки-радисты нашего подразделения тщательно подготовились на земле… Особенно отличились младшие сержанты Линючев и Сидоров. Командир объявил им благодарность». 

Иван Еремеевич 1945 сыл балаҕан ыйыгар Тиихэй акыйаан кытылыгар нуучча сэриитин албан аатын умнуллубат өйдөбүнньүгэ буолбут Порт-Артурга кэлбитэ. Саха саллаата кыраныысса таһыгар эмиэ кыргыспыта. Цзиньчжоу куоракка 3 сыл 10 ый сулууспалаабыта. 1942 сылтан 1949 сылга диэри, сэттэ сыл тухары алаһа дьиэтиттэн арахсан, Ийэ дойдуга бэриниилээх буолуу чаҕылхай холобурун көрдөрбүтэ.            

 Саха омукка былыр-былыргыттан уустаан-ураннаан хоһуйар идэлээх дьон баара биллэр. Төһө даҕаны сэрии, ыар кэм буоллар, саха суруйааччылара, айар дьоҕурдаахтара бөрүөлэрин сытыылаан, өстөөҕү утары биир киһи курдук туруммуттара. Саха уолана Иван Еремеевич үчүгэй хоһоонньут буоларын суруммут болокунуотуттан ааҕан билбитим. Холобур, доҕоругар анаан суруйбут:

Сидьиҥи ситэри кыайдахха,

Сэгэрбэр син биир кэлэбин.

Силлиэни-буурҕаны аастахха,

Сиэтиһэн биир тэҥҥэ хаамсыллыа.

Суох! Доҕоор, ытаама, сыыһыма,

Уол оҕо эргийиэ эйиэхэ…

Саллаат төрөөбүт дойдутун хайдахтаах ахтарын-суохтуурун маннык строкалар кэрэһилииллэр: «Бу кэмҥэ төрөөбүт дойдуну санаатахха, сүрэх ыалдьар. Уонна итинтэн атын дьол суоҕун курдук: бииргэ үөскээбит оҕолору кытта кэпсэтэр, үчүгэй салгыннаах ойуурга күүлэйдиир, таптыыр кыыһы кытта…». Оттон маҥнайгы үөрүүлээх сааһын маннык бэлиэтиир:

«…7 сыл тухары эҥин арааһынай саастар аастылар манна. 1949 сыллааҕы курдук кэтэһиилээх, улахан үөрүүлээх саас суох. 1949 с. саас мин үйэбэр биир маҥнайгы үөрүүлээх сааһым. Дорообо, саҥа 1949 сыл! Эн иккис ыйгар, ол эбэтэр олунньуга, дойдубар барарым буолуо. Онон эн мин туспар дьоллоох сылынан буолаҕын!».

         Сэрииттэн эргиллэн кэлэн, 1949 сылтан төрөөбүт нэһилиэгэр үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ, айгыраабыт олоҕу чөлүгэр түһэрсибитэ, уйгуну уһансыбыта. 1964 сыллаахха тырахтарыыстар куурустарын бүтэрэн, олоҕун тиһэх күннэригэр диэри тырахтарыыстаабыта.

Иван Еремеевич Сидоров олорбут олоҕо, бойобуой сырыылара, кыайыыга дьулуура, бар дьонун туһугар бэриниилээх үлэтэ кэнэҕэһин кэнчээри ыччат кэрэ кэпсээнэ буолуоҕа. «Үтүө киһи аата үс үйэҕэ ааттанар» диэн өс хоһооно этэринии, саха уоланын сырдык мɵссүɵнэ хаhан да өлбөөдүйүө суоҕа.

Светлана Самсонова-Сиибиктэ